დღეს კონსტანტინოპოლის დაცემის დღეა. ზოგადად საკმაოდ მძიმე დღეა საქართველოს ისტორიიდან გამომდინარე (რაც მოჰყვა ამ ამბავს), მაგრამ ახლა ამის განსახილველად არ ვწერ ამ წერილს, არამედ თუ როგორ იყენებს რუსული პროპაგანდა 1453 წლის 29 მაისს დატრიალებულ ამბებს დასავლეთის საწინააღმდეგოდ. მითის მიხედვით რომ არა ევროპა ბიზანტია (რომელიც საკუთარ თავს არასდროს უწოდებდა ამ ტერმინს და ყოველთვის რომის იმპერიად / Βασιλεία Ῥωμαίων / Imperium Romanum მოიხსენიებოდა) არ დაეცემოდა.
დავიწყოთ იმით, რომ კონსტანტინოპოლი, რომ ეცემოდა წინა ხაზზე ჯოვანი ჯიუსტინიანეს იტალიური არმია იბრძოდა და სწორედ ჯიუსტინიანეს სასიკვდილოდ დაჭრამ გამოიწვია თავდაცვის ხაზის ჩამოშლა. ამასთან, კონსტანტინოპოლის დაცვაში აქტიურად მონაწილეობდა სიცილიის სამეფო, პაპის ოლქი, კატალონიელი ესპანელები, ვენეციელები და რომის პაპის მიერ მივლენილი კიევის მიტროპოლიტი ისიდორეც კი. ვენეციის ფლოტის სარდალი ოქროს რქის დაცემის შემდეგ უბან-უბან იბრძოდა თავის სამხედროებთან ერთად ქალაქის შესანარჩუნებლად სანამ სასიკვდილოდ არ დაჭრეს. იგივე ბედი გაიზიარა სიცილიელმა არისტოკრატმა გაბრიელ ორსინიმ.
მანამდე, კონსტანტინოპოლის გადასარჩენად, მთელი ორმოცდაათი წლის განმავლობაში უნგრეთის სამეფო განმეორებით ომებს აწარმოებდა ოსმალეთის იმპერიასთან. ამის საპირისპიროდ, რუსეთის მიერ ხშირად ფავორიტად დასახელებული სერბეთის სამეფო კონსტანტინოპოლის დაცემისას მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა. პრაქტიკულად ერთადერთ მოკავშირედ ედგა ოსმალეთს.
ბიზანტიის უკანასკნელი იმპერატორის საცოლე ერთიანი საქართველოს მეფის გიორგი VIII-ს და იყო. კონსტანტინოპოლის დაცემის შემდეგ მალევე საქართველოს დაშლა დაიწყო.
ხშირად ამბობენ, რომ თუკი არ დადგებოდა 1203-04 წლებში ჯვაროსანთა მიერ ბიზანტიის ნაწილის დაკავება, მაშინ 1453 (249 წლის შემდეგ) წელს კონსტანტინოპოლს ოსმალები ვერ აიღებდნენო. ნამეტანი დიდი დროა 249 წელი იმისათვის რომ ზუსტად ვიმსჯელოთ რა მოხდებოდა, მაგრამ ასეთი რიტორიკით საქართველოს წილი პასუხისმგებლობის დაყენებაც გამოგვდის. სწორედ 1204 წელს ქართულმა არმიამ ბიზანტიის უმნიშვნელოვანესი პროვინცია ტრაპიზონი და მისი შემოგარენი აიღო. შემდგომ კი ქართული არმიით ზურგგამაგრებული ტრაპიზონელი სამხედროები სინოპში შედიან და ბიზანტიის იმპერიის ნარჩენებს ესხმიან თავს ნიკეაში და ბოლოს, ბიზანტიური ყირიმის სანაპიროსაც კი იკავებენ.
ანუ რა გამოდის? საქართველო, რომელიც 1204 წელს ძლიერების ზენიტში იყო და ჯვაროსნების მოკავშირედ მოიაზრებოდა, ბიზანტიის იმპერიის დაცემაში წილი აქვს შეტანილი? ბიზანტია ის იმპერია იყო, რომელიც ათწლეულების განმავლობაში შიდა ქართული არეულობების წყარო გახლდათ და სწორედ 1204 წლის შემდეგ დასუსტდა იმდენად, რომ საქართველოსათვის საფრთხეს აღარ წარმოადგენდა. მანამდე ბიზანტიელებს ხან პეტრასა (ციხისძირი) და აფსაროსის (გონიო) ციხეებში უნდოდათ გარნიზონის ჩაყენება, ხან სებასტოპოლისსა (ასე უწოდებდნენ სოხუმს ბიზანტიაში) და ანაკოფიაში. იმაზე აღარ მაქვს საუბარი ბაღვაშების სახით ბიზანტიური არისტოკრატია, რომ მუშაობდა საქართველოში და ტაო-კლარჯეთი დაწიოკებული რომ ჰქონდათ ბიზანტიელებს. 1204 წელს საქართველოში არსებობდა იმედი, რომ ბიზანტიის განეიტრალების შემდეგ დაარსებულ ახალ იმპერიაში (ტრაპიზონის იმპერია რასაც ეწოდა) პრო-ქართული კომნენოსები ჩვენზე იმუშავებდნენ. მუშაობდნენ კიდეც და როდესაც საქართველოდან ჩამოშორება სცადეს შიდა გადატრიალებებსა და კლანურ დაპირისპირებებსაც არ ვერიდებოდით.
ასე მუშაობდა მაშინ ძლიერი, რეგიონში წამყვანი საქართველო. უბრალოდ, მას შემდეგ რაც საქართველო ძალიან დასუსტდა (სხვათა შორის დაახლოებით იმავე მიზეზით რის გამოც ბიზანტია - და ამას ქვემოთ შევეხები), კონსტანტინოპოლი დასავლეთთან კავშირის ერთადერთი არტერიაღა იყო. ამიტომაც იქცა 1453 წელი ტრაგედიად.
მაგრამ კვლავ 1204 წელს რომ დავუბრუნდეთ. როგორ აღმოჩნდნენ 1204 წელს კონსტანტინოპოლში ჯვაროსნები? ბიზანტიაში გამართული სამოქალაქო ომით. კიდევ ერთხელ და კიდევ მრავალჯერ გავიმეორებ - ჯვაროსნები კონსტანტინოპოლში აღმოჩნდნენ ბიზანტიაშივე გამართული სამოქალაქო ომის შედეგად, როდესაც ტახტის პრეტენდენტები ჯვაროსანთა არმიის გამოყენებას ცდილობდნენ ძალაუფლების ხელში ჩასაგდებად. საბოლოოდ კი ტახტი ჯვაროსნებს ჩაუვარდათ ხელთ.
კიდევ ერთი ფაქტი - ჯვაროსნული ლაშქრობების ისტორიას თუ გადავხედავთ 1095 წელს პაპმა ურბან II-მ სწორედ იმიტომ გამოაცხადა ლაშქრობები, რომ კონსტანტინოპოლი გადაერჩინათ. მაშინ ამ საქმით არამარტო კონსტანტინოპოლი გადარჩა არამედ დავით აღმაშენებელს საშუალება მიეცა სელჩუკებისათვის ხარკი გაეწყვიტა და ომისათვის მომზადებოდა.
ბიზანტიის იმპერიის ერთ-ერთი საუკეთესო თანამედროვე ბერძენი მკვლევარი ანტონი კალდელისია. იგი თავის ნაშრომებში მუდმივად აღნიშნავს, რომ ბიზანტიის იმპერიის დაცემის ერთ-ერთი ფუნდამენტური მიზეზი მუდმივად განმეორებადი სამოქალაქო ომები იყო. საშუალოდ, ყოველ 9-13 წელიწადში ერთი სამოქალაქო ომი იმართებოდა. ზუსტი ციფრი უცნობია თუ რამდენი სხვადასხვა მასშტაბის სამოქალაქო ომი თუ დაპირისპირება იქნა წარმოებული იმპერიის შიგნით მაგრამ მისი ციფრი 100-ზე მეტია. აკაკი წერეთლის ნაშრომი "თორნიკე ერისთავი" სწორედ ბიზანტიის შიგნით კიდევ ერთ სამოქალაქო ომში ქართველთა მონაწილეობას ეძღვნება. მუდმივმა სამოქალაქო ომებმა გამოფიტა იმპერია და დაასუსტა იმდენად, რომ უპერსპექტივო ძალად იქცა. სწორედ სამოქალაქო დაპირისპირებებმა დაშალა საქართველოს ერთიანი სამეფოც - და ლამის მარტივ მამრავლებად.
როგორ იქცეოდნენ 1204 წელს ჯვაროსნები კონსტანტინოპოლში? ძალიან ცუდად - გაძარცვეს ქალაქი. იყოს პრობლემა? ძალიან დიდი. რატომ ძარცვავდნენ ქალაქს ასე ძალიან ჯვაროსნები? 1182 წლის აპრილში იმპერატორმა ანდრონიკემ ქალაქის ევროპული მოსახლეობა - დაახლოებით 80 ათასი ადამიანი 0 მოაკვლევინა. მიჩნეულია, რომ ეს იყო ბიზანტიის იმპერიის ერთ-ერთი ყველაზე დიდი შეცდომა, რამაც ბიზანტიელებსა და დანარჩენ ევროპას შორის დიდი ხიდჩატეხილობა შექმნა, ხოლო ქვეყნის შიგნით ეკონომიკურ დაცემას შეუწყო ხელი. ამართლებს ეს 1204 წელს კონსტანტინოპოლის ძარცვას ევროპელთა მიერ? არა, მაგრამ ეს ახლანდელი სტანდარტით. თანამედროვე სტანდარტებით წარსულის მოვლენების შეფასება უმადური საქმეა.
მაგრამ მოდი დავუბრუნდეთ 1453 წელს. ამ დროს ბიზანტიის ბოლოსწინა იმპერატორი იოანე უკვე ნამყოფია რომში და კონსტანტინოპოლსა და რომს შორის ურთიერთობა გამოსწორებულია. ნაცვლად იმისა, რომ ახლა მაინც დასადგურებულიყო მშვიდობა ბიზანტიის არმიის სარდალმა ლუკას ნოტარასმა თავისი ცნობილი სიტყვები წარმოთქვა: "კონსტანტინოპოლში პაპის ტიარას სულთნის ჩალმა მირჩევნიაო" (არის ვერსია, რომ ნოტარასს არ ეკუთვნის ეს სიტყვები, უბრალოდ კონსტანტინოპოლის არისტოკრატიის შიგნით არსებულ ანტიევროპულს ფრთას გამოხატავდა ეს სიტყვები). და მიიღო კიდეც ის. კონსტანტინოპოლის დაცემის შემდეგ სულთანმა მაჰმედ მეორე ფათიჰმა ჯერ ქალაქში წესრიგი აღადგენინა მას, შემდეგ კი თავი მოჰკვეთა.
ამიტომაა, რომ ისტორიის ინტერპრეტაცია პროპაგანდისათვის მუდმივად ხდება. და დიახ, კონსტანტინოპოლის დაცემაში ბევრს მიუძღვის ბრალი, მაგრამ შავ-თეთრი ლოგიკით ვიღაცებისათვის ისტორიული ტრაგიზმის გადაბრალება უმწიფრობის ნიშანია.
