ისტორიკოსი და ჟურნალისტი ზურა დათუაშვილი თავის ფესიბუკის გვერდზე, 1972 წლის 14 აპრილს პარტიის თბილისის საქალაქო კომიტეტში,ისტორიკოს უშანგი სიდამონიძის გაასამართლების შესახებ გვიყვება:
"1972 წლის 14 აპრილს პარტიის თბილისის საქალაქო კომიტეტში უჩვეულო სხდომა გაიმართა, რომელზეც, არც მეტი, არც ნაკლები, გაასამართლეს ისტორიკოსი უშანგი სიდამონიძე და მისი ორი წლის წინ გამოცემული წიგნი - “საქართველოს ბურჟუაზიულ-დემოკრატიული მოძრაობისა და სოციალისტური რევოლუციის გამარჯვების ისტორიოგრაფია”. მიღებული იქნა სპეციალური დადგენილება, რომელიც 27 აპრილს გამოქვეყნდა გაზ. “კომუნისტში”. მის თაობაზე დეტალურად ქვემოთ აღვნიშნავ.
ვინ იყო უ. სიდამონიძე და რით დაიმსახურა უმაღლესი პარტიული ეშელონის ასეთი რისხვა?
უ. სიდამონიძე იყო ისტორიკოსი, ოღონდ თხემით ტერფამდე და არა მხოლოდ დიპლომით. იგი მუშაობდა ისტორიის, არქეოლოგიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტში, ასევე - თსუ-ში და აქტიურად იკვლევდა მეოცე საუკუნის საქართველოს ისტორიის საკითხებს.
დარგის სპეციალისტებისთვის კარგადაა ცნობილი უ. სიდამონიძის ნაშრომები: საკანდიდატო დისერტაცია - “ამიერკავკასიის ფედერაციული რესპუბლიკის შექმნა და მისი როლი სახალხო მეურნეობის აღდგენის საქმეში (1921-1925)”, “თბილისის მშრომელთა ბრძოლა საბჭოთა ხელისუფლების გამარჯვებისთვის საქართველოში მენშევიკთა ბატონობის პერიოდში”, “ქალაქის თვითმმართველობის მოსამსახურეთა 1919 წლის მარტის გაფიცვა თბილისში”, “ამიერკავკასიის ხალხთა მეგობრობა სოციალიზმის დროს”, “ქართული ისტორიული მეცნიერების განვითარება საბჭოთა კავშირის კავშირის კომუნისტური პარტიის XX ყრილობის შემდეგ” (ეს ბოლო ორი გამოკვლევა დაიბეჭდა იმ დროისათვის უაღრესად პრესტიჟულ სამეცნიერო ჟურნალში История СССР), “ქართველთა მონაწილეობა დიდი სამამულო ომის პარტიზანულ ბრძოლებში” (არჩილ ჯინჭველაძესთან ერთად). ცალკე აღნიშვნის ღირსია 1961 წელს რუსულ ენაზე გამოქვეყნებული გამოკვლევა - Грузины, народние мстители, რომელშიც გაშუქებული იყო ქართველთა მონაწილეობის საკითხი ევროპის ქვეყნების ანტიფაშისტური წინააღმდეგობის მოძრაობაში.
თითქოსდა, არაფერი განსაკუთრებული. სათაურების მიხედვით, საქმე გვაქვს ტიპოლოგიურად საბჭოურ ნაშრომებთან, მაგრამ მათი გაცნობისას დაკვირვებული თვალი მაინც შეამჩნევს რაღაც არასაბჭოურს. მათში აქცენტი ძირითადად გადატანილია საკითხის ფაქტოლოგიურ მხარეზე და ნაკლებად იგრძნობა ტრაფარეტული იდეოლოგიური შეფასებები.
პირველი სერიოზული ნიშანი, რომ უ. სიდამონიძის სახით საქმე გვქონდა არა კლასიკურ, მარქსისტული იდეოლოგიით აღჭურვილ მკვლევართან, გამოჩნდა მის 1966 წელს დაბეჭდილ ნაშრომში - ეროვნული საკითხი (1917 წელი). თვით ასეთი სათაურის მიმართება თარიღთან შეიცავდა რაღაც უჩვეულოსა და კრამოლურს, რამაც შეაფიქრიანა ოფიციოზი. წიგნში იმდენად არასაბჭოურად იყო განხილული თემა, რომ ავტორი მაშინვე მოექცა სათანადო სამსახურების ყურადღების ქვეშ. ეს გასაოცარი არც იყო. მკვლევარმა, პირველმა ჩვენს საისტორიო მეცნიერებაში, მოახდინა სოციალისტ-ფედერალისტთა პარტიის რეაბილიტაცია, რაც წარმოუდგენელი თავხედობა იყო დოგმატური ისტორიოგრაფიის გადასახედიდან.
თუმცა, ეს მხოლოდ ჟურნალი იყო. მთავარი და დრამატული მოვლენები 1970-72 წლებში განვითარდა და როგორც დასაწყისში აღვნიშნე, ავტორის პარტიული გასამართლებით დაგვირგვინდა.
ამ სკანდალური ისტორიის მიზეზი იყო უ. სიდამონიძის 1970 წელს გამოქვეყნებული შესანიშნავი მონოგრაფია - საქართველოს ბურჟუაზიულ-დემოკრატიული მოძრაობისა და სოციალისტური რევოლუციის გამარჯვების ისტორიოგრაფია (1917-1921 წლები), რომელიც მან სადოქტორო დისერტაციად წარადგინა.
თამამად შეიძლება ითქვას, რომ ეს იყო არა მხოლოდ არასაბჭოთა, არამედ, ეპოქის გათვალისწინებით - ანტისაბჭოთა გამოკვლევა, რომელსაც არაფერი ჰქონდა საერთო მარქსისტულ დოგმატიკასთან. საკმარისია ითქვას თუნდაც ის, რომ ამ ნაშრომში მკვლევარმა პოზიტიური შეფასება მისცა 1918 წლის 26 მაისის დამოუკიდებლობის აქტს.
პირდაპირ გასაოცარია, როგორ მიაღწია ამ წიგნმა სტამბამდე იმდროინდელი იდეოლოგიური წნეხის პირობებში, თუმცა, ფაქტია, რომ ასე მოხდა. ნაშრომს ჯერ კიდევ დაბეჭდვამდე მაღალი შეფასება მისცეს სპეციალისტებმა: შ.ხანთაძემ, არჩ. ბარამიძემ, ნ. როდონაიამ. დადებითი რეცენზიები დაწერეს ც. კალანდაძემ და გრ. მარგიანმა. იმის მიუხედავად, რომ “მთავლიტის” (იგივე საბჭოთა ცენზურის) თავმჯდომარეს, გ. ვარდოსანიძეს, უარყოფითი მოსაზრება ჰქონდა, წიგნი მაინც დაიბეჭდა გამომცემლობა “მეცნიერების” ეგიდით.
ისტორიის ინსტიტუტის სამეცნიერო საბჭოს სხდომაზე გადაწყდა, უ. სიდამონიძის წიგნისთვის მსვლელობა მიეცათ ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორის სამეცნიერო ხარისხის მოსაპოვებლად.
სათქმელად იოლია, გადაწყდაო. რეალურად, საბჭოს სხდომაზე 1971 წლის 19 იანვარს რეტროგრადთა ჯგუფმა აკად. ანდრია აფაქიძის
მეთაურობით სცადა, ჩაეგდოთ საკითხი. მათ წამოაყენეს მთელი რიგი ბრალდებები ავტორის მიმართ, ხაზი გაუსვეს იმას, რომ წიგნი შეიცავდა უხეშ იდეოლოგიურ შეცდომებს, გადახრებს ოფიციალური პარტიული შეფასებებისგან და მისი ამ სახით დაშვება საკვალიფიკაციო ნაშრომად დაუშვებელიაო. ა. აფაქიძეს მხარი დაუჭირა ი. კაჭარავამ და, რამდენად გასაოცარიც არ უნდა იყოს, ზ. ანჩაბაძემ, ასევე, რამდენიმე პარტისტორიკოსმა. სამაგიეროდ, უ. სიდამონიძის სასარგებლო პოზიცია გამოხატა ისტორიის ინსტიტუტის დირექტორმა, გ. მელიქიშვილმა და პროფ. პრ. რატიანმა. ამ უკანასკნელმა ა. აფაქიძეს ირონიულად შენიშნა - არქეოლოგი კაცი ხარ და რას მივაწეროთ შენი ასეთი უეცარი “დაინტერესება” მეოცე საუკუნის ქართული ისტორიოგრაფიით? რაღაც ვერ ვიხსენებ შემთხვევებს, რომ აქამდე ვინმეს სადისერტაციო ნაშრომს ასე დეტალურად გასცნობოდიო.
ცხადია, პრ. რატიანმა მშვენივრად იცოდა, რომელი ინსტანციიდან მობერილ ქარზე იყო მომართული ა. აფაქიძის ფლუგერი.
რეტროგრადთა მცდელობის მიუხედავად, საბჭომ კენჭისყრით დადებითად გადაწყვიტა საკითხი და მსვლელობა მისცა უ. სიდამონიძის ნაშრომს. მას ოფიციალურ ოპონენტებად შეურჩიეს პროფესორები - ნ. მახარაძე, ნ. სტურუა და აკ. სურგულაძე. წიგნი სარეცენზიოდ გადაეგზავნა მარქსიზმ-ლენინიზმის ინსტიტუტის თბილისის ფილიალს.
რეტროგრადები დანებებას არ აპირებდნენ. მომავალი დაცვა რომ სკანდალის გარეშე არ ჩაივლიდა, ამაზე ბევრი რამ მეტყველებდა, თუნდაც ის ფაქტი, რომ ნ. მახარაძე შეშინდა და მოულოდნელად ოპონენტობაზე უარი განაცხადა, თუმცა თავიდან დათანხმდა.
დისერტაციის დაცვა 1971 წლის 22 ივნისს გაიმართა და დრამატულად ჩაიარა. უ.სიდამონიძის მხარდამჭერებმა იგივე პოზიცია დააფიქსირეს. კრიტიკული შენიშვნების მიუხედავად, დადებითი იყო ოფიციალური ოპონენტების შეფასება. რამდენად გასაოცარი არ უნდა იყოს, ასევე დადებითი დასკვნა წარმოადგინა პროფ. გრ. ჟვანიამ მარქსიზმ-ლენინიზმის ინსტიტუტიდან (გავიხსენოთ, რომ ამ ინსტიტუტის დირექტორი იყო ყოფილი პარტიული ფუნქციონერი, პროფ. დევი სტურუა).
ცალკე აღნიშვნის ღირსია, რომ სადისერტაციო ნაშრომზე დადებითი გამოხმაურება წარმოადგინეს რუსის ისტორიკოსებმა, ვ. სალოვმა და ვ. ილერიცკიმ.
იმის მიუხედავად, რომ მოწინააღმდეგებმა პარტიულ-იდეოლოგიური პოზიციებიდან კრიტიკის ცეცხლი დაანთეს, ისინი მაინც უმცირესობაში აღმოჩნდნენ. სადისერტაციო საბჭომ 31 ხმით ათის წინააღმდეგ უ. სიდამონიძეს ისტ. მეცნ. დოქტორის ძიებული ხარისხი მიანიჭა.
სამეცნიერო პაექრობაში დამარცხებულმა რეტროგრადებმა საკითხი პარტიულ ინსტანციაში გაასაჩივრეს, რასაც მოჰყვა პარტიის თბილისის საქალაქო კომიტეტის ზემოთ ნახსენები სხდომა.
სხდომაზე კრიტიკის ქარცეცხლში გაატარეს უ.სიდამონიძის ნაშრომი, როგორც მავნე და იდეოლოგიურად მცდარი. ავტორს და წიგნის რედაქტორს, პრ. რატიანს პარტიიდან გარიცხვა დაუპირეს, მაგრამ მერე “დიდსულოვნად” აპატიეს იმ მოტივით, რაკი მათ აღიარეს დაშვებული “შეცდომები” (სინამდვილეში მეცნიერს ერთი ნაბიჯი თან არ გადაუხვევია პრინციპული პოზიციიდან, მაგრამ კომუნისტებს თვითონვე არ აწყობდათ საკითხის ზედმეტად აყროლება). ისტორიის ინსტიტუტის დირექტორს, აკად. გ. მელიქიშვილს და პარტორგანიზაციას საყვედური გამოუცხადეს პოლიტიკური სიფხიზლის მოდუნებისთვის. მკაცრად შეაფასეს გამომცემლობა “მეცნიერების” მუშაობა იდეოლოგიურად მავნე ნაშრომის პუბლიკაციისთვის. მოსცხეს მარქსიზმ-ლენინიზმის ინსტიტუტსაც…
აღსანიშნავად ერთი კურიოზული ფაქტი საქალაქო კომიტეტის სხდომიდან. მასზე, სხვებთან ერთად, სიტყვით გამოვიდა 31-ე ქარხნის დირექტორი ხვედელიანი, რომელმაც ზედმეტი გულმოდგინება გამოიჩინა პარტიული ფუნქციონერებისთვის თავის მოსაქონად და სერიოზულად განაცხადა - ამ წიგნმა ჩვენი ქარხნის მუშების შრომის ნაყოფიერებაზე უარყოფითად იმოქმედა და იმ თვეში გეგმა ვერ შესრულდაო. ეს სიტყვები იმდენად კომიკურად ჟღერდა, რომ ვიღაცამ რეპლიკა ესროლა- ეს რა ნაკითხი მუშები გყოლიათო.
ერთი სიტყვით - ატყდა პარტიული ხრიგინი.
რაც მთავარია, საქალაქო კომიტეტმა რეკომენდაციით მიმართა ისტორიის ინსტიტუტის სამეცნიერო საბჭოს, რათა ამ უკანასკნელს თავიდან განეხილა უ. სიდამონიძისთვის მეცნიერებათა დოქტორის სამეცნიერო ხარისხის მინიჭების საკითხი.
ალბათ, ძნელი მისახვედრი არაა, რას ნიშნავდა 70-იანების დასაწყისში ამგვარი “რეკომენდაცია”.
დანარჩენი, როგორც იტყვიან, ტექნიკის საქმე იყო.
საბჭო შეიკრიბა და, საკუთარი ნების საწინააღმდეგოდ, იძულებული გახდა, გაეუქმებინა წინა გადაწყვეტილება. უ. სიდამონიძეს ჩამოართვეს ერთხელ უკვე დამსახურებულად მიკუთვნებული სამეცნიერო ხარისხი.
მეცნიერს არც ამ სხდომაზე დაუხევია უკან და პრინციპულად იცავდა საკუთარ პოზიციას.
ამით შემეძლო დამესრულებინა, მაგრამ ერთ დეტალს ვერაფრით ავუვლი გვერდს.
ინსტიტუტის სამეცნიერო საბჭოს წევრთაგან ცხრა ისტორიკოსმა, მაღალი პარტიული ინსტანციის მოთხოვნის საწინააღმდეგოდ, კენჭისყრის დროს მაინც არ დაუჭირა მხარი უ. სიდამონიძისთვის დოქტორის ხარისხის ჩამორთმევას.
ჩემი უღრმესი პატივისცემა ამ ადამიანებს, რადგან მათი ქმედება, ეპოქის სულისკვეთებიდან გამომდინარე, ნამდვილად წარმოადგენდა სამოქალაქო გმირობის მაგალითს…"
.png)
