,
"ჩემი გარეგნობა ჩემი წყევლა იყო, მომაყენა ბევრი ტკივილი და ტრაგედია ხუთი ათწლეულის განმავლობაში. ჩემი სახე არის ნიღაბი, რომელსაც ვეღარ მოვიშორებ. ერთად უნდა ვიცხოვროთ მე და ჩემმა ბედისწერამ;"- ეს სიტყვები მეოცე საუკუნის ჰოლივუდური კინოს ვარსკვლავს ჰედი ლამარს ეკუთვნის, რომელიც შესაძლოა ბევრი ადამიანისთვის ცნობილი იყოს 1940 წლის ოსკაროსან ფილმში Algiers შესრულებული როლისთვის. თუმცა საუკეთესო რამ, რაც ჰედიმ მსოფლიოს დაუტოვა, მისი ბრწყინვალე გამოგონებებია, რომელიც სრულიად შეუთავსებელი ჩანდა მის გლამურულ იმიჯთან და ავტორისთვის სიცოცხლეში აღიარება არ მოუტანია.
ცნობილი მსახიობი იყო და მოდელი, ტიპური ჰოლივუდელი სელებრითის ცხოვრებით ცხოვრობდა – პრიალა ჟურნალის გარეკანები, წითელი ხალიჩები, ექვსი ქმარი და მრავალი საყვარელი, ხმაურიანი სკანდალები…
2017 წლის ბოლოს გამოვიდა მის შესახებ გადაღებული დოკუმენტური ფილმი Bombshell: The Hedy Lamarr Story, საიდანაც ირკვევა, რომ 1941 წელს ლამარმა შექმნა სიხშირის გამავრცელებელი ტექნოლოგია, რაც ჯიპიესის, ვაიფაისა და ბლუთუზის წინამორბედი გახდა - სერვისების, რომლებსაც დღეს მსოფლიოში მილიარდობით ადამიანი იყენებს.
1942 წელს ჰედი ლამარმა (Hedy Lamarr) მიაკვლია და დააპატენტა მონაცემთა გადაცემის დაშიფრული კოდი, რომელიც სამხედრო გემებსა და წყალქვეშა ნავებს უნდა გამოეყენებინათ, მაგრამ არსებული სისტემების სრულ ჩანაცვლებას ითხოვდა. ტექნიკურადაც რთული იყო ეს ამბავი და დიდ დანახარჯებს მოითხოვდა, ამიტომ აშშ-ს სამხედრო უწყებამ უარყო.
გავიდა ზუსტად ოცი წელი და კარიბის კრიზისის დროს ამერიკის სამხედრო გემებმა კუბის ნაპირებთან ურთიერთკავშირი ლამარის კოდის მეშვეობით დაამყარეს.
გავიდა კიდევ სამი ათეული და ვაი-ფაის და მობილურის ციფრული სიგნალის გადაცემა სწორედ ლამარის კოდზე დადგა. ის დაუდეს საფუძვლად GPS-სა და ბლუთუსის სიგნალსაც.
მეორე მსოფლიო ომის დაწყებისას ჰედი ლამარმა აშშ-ს “გამომგონებელთა ეროვნულ საბჭოს” (National Inventors Council) წევრობის თხოვნით მიმართა, მაგრამ – უარი მიიღო. იქ მიიჩნიეს, რომ ქალს ქვეყნის თავდაცვისუნარიანობის საქმეში მეტი წვლილის შეტანა შეეძლო, თუკი, როგორც პოპულარული მსახიობი, ე.წ. “სამხედრო ობლიგაციების” გაყიდვის სარეკლამო კამპანიაში ჩაერთვებოდა.
გავიდა ბევრი წელი და დღეს ჰედი ლამარი “გამომგონებელთა დიდების ეროვნული დარბაზის” (National Inventors Hall of Fame) წევრია. 2014 წლიდან. გარდაცვალების შემდეგ. პოსტ-ფაქტუმ.
ცხადია, “ჰოლივუდის დიდების ხეივანშიც” აქვს ვარსკვლავი, თუმცა მსახიობის სიცოცხლეში გამომგონებლისა და ლამაზი ქალის ერთ პერსონაში აღქმა, ფაქტია, რომ შეუძლებელი აღმოჩნდა.
სინემატოგრაფში ნაკლები დაბრკოლების გადალახვა უწევდა. ჰედი ლამარი Metro-Goldwyn-Mayer-ის სახე გახდა და 30-50 წლებში არაერთ პოპულარულ ფილმში მიიღო მონაწილეობა. თუმცა, არანაკლებ დრამატული იყო მისი პირადი ცხოვრება.
ის ავსტრიაში ებრაულ ოჯახში დაიბადა.მამა – ბანკირი იყო ლვოვიდან, დედა – პიანისტი ბუდაპეშტიდან. აქედან – მათემატიკისა და მუსიკის სიყვარული. ადრევე გამოავლინა სამსახიობო ნიჭი, მაგრამ მისი თეატრალური კარიერა პირველმა მსოფლიო ომმა შეაბრკოლა. შემდეგ იყო ჰაბსბურგთა იმპერიის მსხვრევა და ვენის საიმპერატორო თეატრიც დაიშალა. ჰედი ლამარმა (რომელსაც იმ დროს ჯერკიდევ ჰედვიგ ევა მარია კესლერი ერქვა) კინოსტუდია Sascha-ს მიაშურა, სადაც სცენარებზე მუშაობდა – რეპლიკებს იგონებდა და დიალოგებს წერდა. რამდენიმე ეპიზოდური როლიც ჰქონდა და ერთი მნიშვნელოვანი – ფილმში “ექსტაზი” (Ecstasy) 1933 წელს. აქ პირველად გამოჩნდა შიშველი და სცენა, სადაც ტბაში ბანაობს, ისეთივე პოპულარული იყო ავსტრიაში, როგორც კაბააფრიალებული მერილინ მონროს ცნობილი კადრია დღეს. მეტსახელადაც შერჩა – “ექსტაზის ქალი”. ასე იცნობდნენ.
ჰედი სუპერვარსკვლავი გახდა, მაგრამ მისი მშობლები შოკში იყვნენ 19 წლის შვილის საქციელით. მათ გოგონას საქმრო მოუძებნეს: ევროპაში უმდიდრესი ებრაელი, რომელიც მესამე რეიხის მფარველი იყო და მილიონები იარაღის წარმოებით დააგროვა. 33 წლის ფრიც მანდლი და 19 წლის ლამარი დაქორწინდნენ.
მის ქმარს სიკვდილით მოვაჭრეს ეძახდნენ. ამბობდნენ, რომ მასზე ცინიკური ადამიანი მსოფლიოში ძნელად მოიძებნებოდა.
მანდლების ოჯახს ხშირად სტუმრობდნენ: ფრეიდი, მუსოლინი და თავად ჰიტლერიც კი. ჰიტლერს ისინი სძულდა, როგორც ებრაელები, მაგრამ სჭირდებოდა მამაკაცის მილიონები და ქალის სილამაზე. არ არსებობდა ევროპაში ადამიანი, ვისაც ლამარი შიშველი არ ენახა. ქორწინებაში ქალმა 4 წელი ძლივს გაძლო. მისმა მეუღლემ, მანდელმა “ექსტაზის” ყველა ასლის გამოსყიდვა და განადგურებაც კი სცადა. კინოსტუდიამ არ დაუთმო. მაგიერ, ფილმებში გადაღება აუკრძალა ცოლს და 33-37 წლებში ლამარი ფაქტიურად შინაპატიმრობაში ჰყავდა.
1937 წელს ლამარმა ჩანთაში ქმრის ნაჩუქარი ძვირფასეულობა ჩაალაგა და მოსამსახურის სამოსით გაიპარა შინიდან.ჯერ თავგუნება ქმარს გაექცა, შემდეგ – ქვეყანასაც. ლონდონიდან ნიუ-იორკისკენ მიმავალ გემზე ის მეტრო-გოლდუინ-მაიერის სტუდიის ხელმძღვანელმა, ლუის მაიერმა დააფიქსირა და თანამშრომლობა შესთავაზა. ასე გაიკვალა ჰედიმ გზა ჰოლივუდის ფილმებისკენ.ლუის მეიერმა იგი ამერიკას წარუდგინა, როგორც “მსოფლიოში ულამაზესი ქალი”. ერთი პირობა ყველაზე მაღალანაზღაურებადი ქალი მსახიობიც იყო. 1940-დან 1949 წლამდე 18 ფილმში გადაიღეს და 30 მლნ დოლარი დააგროვა. ამბობენ, “კასაბლანკაშიც” უნდა ეთამაშა, მაგრამ რაღაც ეშმაკად სცენარი დაიწუნაო. როლი ინგრიდ ბერგმანს ერგო. ლამარისა და “კასაბლანკას” ამბავი, მგონი, ჰოლივუდურ ჭორს ჰგავს… თუმცა – ვინ იცის..
ავსტრიელი ლამაზმანი ბევერლი-ჰილზსში ცხოვრობდა, როდესაც ჯონ ფიცჯერალდ კენედი და ბიზნესმენი ჰოვარდ ჰიუზი გაიცნო. სწორედ ეს უკანასკნელი დაეხმარა ჰედის და იმ მოწყობილობებით უზრუნველყო, რომლებიც ექსპერიმენტების ჩატარებას სჭირდებოდა. აშკარა იყო, რომ ჰედის მეცნიერება ძალიან აინტერესებდა.
"გამოგონებები ჩემთვის მარტივი რამაა. იდეებზე ფიქრი არ მიწევს, აზრები ბუნებრივად მომდის თავში", - ამბობდა ლამარი.
ის, რაც ახალგაზრდა ჰედისთან "ბუნებრივად არ მივიდა", საყოველთაო აღიარება და ის კომპენსაცია იყო, რომელსაც თავისი იდეებისთვის იმსახურებდა.
1940-იან წლებში ლამარის გამოგონებაზე ბევრს არავის დაუწერია. ამის მიზეზად, ჰედიზე გადაღებული დოკუმენტური ფილმის რეჟისორი იმ დროს გამეფებულ ნარატივს მიიჩნევს.
"მისგან მხოლოდ გლამური სურდათ. მათ უნდოდათ, რომ კინოებში ისეთი ვინმესთვის ეცქირათ, ვინც ყველა პრობლემას დაავიწყებდათ", - ამბობს ალექსანდრა დინი.
ფილმში ასევე საუბარია იმაზე, რომ მეტრო გოლდვინ მაიერის ხელმძღვანელ კაცს, რომელმაც ლამარი გემზე აღმოაჩინა, სურდა, რომ ფილმებში მაცდური ქალი ეხილა და არა ის, ვისაც მხოლოდ გარეგნობის კი არა, თავისი გონების გამოც შეიყვარებდნენ. ქალი, რომელიც სექსუალურიც იყო და თან სამყაროს ცვლიდა - ამ ორი რამის ერთ ქალში დანახვა ლუის მაიერს ვერ წარმოედგინა.
"მაიერი ქალებს ორ რიგად ყოფდა - წმინდანებად და მეძავებად. ის ვერასდროს ხვდებოდა, რომ ჰედი მეორე კატეგორიას არ განეკუთვნებოდა", - ამბობს ფილმში ერთ-ერთი მკვლევარი.
პარიზის ბიზნეს-სკოლის პროფესორი, სიმონ ნეიეკი, რომელიც მედიასა და რეკლამებში ქალების არქეტიპებს ასწავლის, ეთანხმება იმ მოსაზრებას, რომ ჰოლივუდი ქალებს უსამართლოდ ექცეოდა.
"მედიაში ქალების სამ არქეტიპს იყენებდნენ: ძლიერი და გონიერი დედოფალი, მომხიბვლელი პრინცესა და საბედისწერო ქალი - ეს უკანასკნელი კი წინა ორსაც მოიცავდა", - აღნიშნავს ნეიეკი
ეს არქეტიპები ბერძნული მითოლოგიიდან მოდის. ნეიეკი ამბობს, რომ ლამარი საბედისწერო ქალის კატეგორიის არქეტიპს ერგებოდა, როგორც ლამაზი და საოცარი გამომგონებელი, რადგან ასეთი "მრავალი შესაძლებლობის" მქონე ქალები საშიშებად აღიქმებოდნენ.
"ქალი, რომელიც თან სექსუალურია და თან ძლიერი, უამრავი კაცისთვის საშიშია. ასე მჟღავნდება ჩვენი სისუსტე", - ამბობს პროფესორი და დასძენს, რომ ქალები მედიაში ანტიკვარულ და ერთგანზომილებიან ჩარჩოში არიან მოქცეულნი, რადგან ამ პერსპექტივას მათთვის კაცები ქმნიან. მრავალმხრივ ნიჭიერი ქალები, როგორიც ლამარი იყო, ამ ჩარჩოში მხოლოდ ფიზიკური მახასიათებლებით ჩანან და არა მათი გონებრივი შესაძლებლობებით, შემოქმედების უნარითა და გამომგონებლობით. ნარატივი ქალების ლიმიტირებულ პოტენციალზე, მსოფლიოს მასშტაბით უამრავ მაყურებელს გადაეცემოდა.
სწორედ ამ უსამართლო ისტორიის გამო, მას არ უკვირს, რომ ლამარს არავინ აძლევდა საკუთარი ფილმების გადაღების საშუალებას და მეცნიერებასა და მსოფლიოს ტექნოლოგიურ განვითარებაში შეტანილი მისი ღვაწლის დაფასებას ათწლეულები დასჭირდა.
აღსანიშნავია, რომ ლამარზე გადაღებული დოკუმენტური ფილმის რეჟისორი ქალია. ის ამბობს, რომ ისტორია დიდი ხნის განმავლობაში კაცებს ანიჭებდა უპირატესობას:
"კაცები გვიყვებოდნენ ისტორიას თავისი გადმოსახედიდან, ისინი იყვნენ მთავარი მთხრობელები. ასე რომ, რა თქმა უნდა, სირთულისა და დრამის მთავარი გმირები მუდამ კაცები იყვნენ. ქალები არიან ისინი, ვინც კაცების შესაძლებლობებს და მრავალფეროვნებებს უსვამენ ხაზს".
ლამარის შვილი, დენის ლოდერი, ამბობს, რომ ის დედით, მისი დიდი მიღწევებითა და გამომგონებლური გონებით ამაყობს. ის აფასებს ძალისხმევას, რომელიც მან ქალებისთვის დაწესებული საზღვრების გადასალახად გასწია. დენისი აღნიშნავს, რომ მისი დედა და მსახიობი ბეტი დევისი პირველი ქალები იყვნენ, რომლებიც საკუთარ გადამღებ კომპანიებს ფლობდნენ და ქალების პერსპექტივიდან იღებდნენ ფილმებს.
"ჰედი ნამდვილი ფემინისტი იყო და უსწრებდა დროს, რომელშიც ცხოვრობდა. ის არასდროს ამბობდა ამას, მაგრამ ამას ვერ გავექცევით", - ამბობს ლოდერი დედამისზე გადაღებულ დოკუმენტურ ფილმში.
