USD 2.7794
EUR 2.9348
RUB 2.5750
თბილისი
რეზო ჩელებაძე: სომხეთის „გმირი“ ვარ, „არარატთან“ ცარიელ კარებში ავაცილე და 75 ათასი სომეხი გადავარჩინე სიკვდილს
თარიღი:  2315

რეზო ჩელებაძე ქართული ფეხბურთის გამორჩეული მოთამაშეა - საფეხბურთო  რეგალიები და ტიტულები ნამდვილად არ აკლია, თუმცა ქართული ფეხბურთის გულშემატკივრისთვის ის დარჩა ჩელედ - პენალტების უბადლო ოსტატად, რომელმაც  თავის სპორტულ კარიერაში იმაზე მეტი გოლი გაიტანა, ვიდრე  წარმატებულ ბომბარდირს შეიძლებოდა  ეოცნება და დარჩა ფეხბურთის ისტორიაში, როგორც  წარმომადგენელი ვარსკვალავური  თაობის, რომელმაც  ქართული ფეხბურთის ლეგენდა შექმნა..  

- ბატონო რეზო, როგორი იყო თქვენი ემოციები ჩვენი საფეხბურთო ნაკრების წარმატებულ გამოსვლაზე  ევროპის ჩემპიონატზე  და როგორც პროფესიონალი, როგორ შეაფასებთ ჩვენი ფეხბურთელების თამაშს?

- სიტყვებით ვერ გამოვხატავ იმ განცდებს, რაც მქონდა იმ დღეებში. გულში აღარ ეტეოდა სიხარული, ლამის გამისკდა გული. განსაკუთრებით  ბედნიერი ვიყავი იმით, რომ ქვეყანაში ფეხბურთი გაცოცხლდა. 1981 წელს, როდესაც თბილისის „დინამომ“  თასი ჩამოვიტანეთ ევროპიდან, ყველას ახსოვს ის საყოველთაო სიხარული და ზეიმი, რაც ამ გამარჯვებას ახლდა. ამის შემდეგ ყველაფერი შეიცვალა, ქვეყანა გახდა დამოუკიდებელი, თავისუფალი, გადავიდა ახალ რელსებზე, ახალ გზაზე, ეს თითქოს  იყო გამოძახილი იმ დიდი სიხარულისა, რაც მოგვყვებოდა წარსულიდან, რადგან მგონია, რომ იმ გამარჯვებით არის ის, რომ ასე მოდის ქართული ფეხბურთი. მართალია მაშინ გამარჯვება თბილისის „დინამომ“ მოიპოვა, მაგრამ მაშინდელი თბილისის „დინამო“ საქართველოს ნაკრები იყო,  ეს არის ნამდვილი, დამოუკიდებელი ქვეყნის ეროვნული ნაკრები და მისი დიდი წარმატება  ევროპის ჩემპიონატზე.  ხუმრობით ვამბობდი, კიდევ კარგი ესპანელებმა მოგვიგეს, თორემ ნახევარ საქართველოს გული გაუსკდებოდა ბედნიერებისა და სიხარულისგან (იცინის)  ჩვენ ევროპის ჩემპიონატზე წავედით, რომ ჩემპიონატში მონაწილეობა მიგვეღო და არა თუ მხოლოდ მერვედფინალამდე მივედით, ძალიან კარგი ფეხბურთი ვაჩვენეთ. წავაგეთ უდიდეს გუნდთან, რომელიც დამსახურებულად გახდა ევროპის ჩემპიონი. თურქეთის გუნდივით, ჩვენც რომ  ავსტრია შეგვხვედროდა, ჩვენი გუნდი ისეთ „დუხზე“ იყო, ჩვენც გადავლახავდით ამ  ბარიერს, მაგრამ ესპანეთი  საოცარი გუნდია - ისე ლამაზად სწორად თამაშობენ, დაფრინავენ ეს პატარა ბავშვები, ასეთ გუნდთან თამაში იოლი არაა, თუმცა რაღაც შანსი მაინც გვქონდა. ანგარიში 1-0  იყო, როდესაც  დაიმტვრა კიტეიშვილი, სწორედ ამ დროს გავიდა გოლი თამაშგარე მდგომარეობიდან. მსაჯს რომ ის გოლი არ ჩაეთვალა, ამ ანგარიშით შევდიოდით გასახდელში და ვინ იცის, მეორე ტაიმში რა სასწაული  მოხდებოდა?!

original

- გჯერათ სპორტული იღბალის და ასეთი სასწაულების საფეხბურთო მოედანზე?

-  როგორ არ მჯერა. ჩვენი ბიჭები ყველა თამაშში ომობდნენ, ბოლომდე იბრძოდნენ, სული და გული ჩადეს თამაშში, რისთვისაც მინდა მათ გადავუხადო  უდიდესი მადლობა. იყო გუნდში ერთი ვარსკვლავი, ხვიჩა კვარაცხელია და მეორე ვარსკვლავი, მეკარე გიორგი მამარდაშვილი, რომელიც ლომივით იდგა კარში. ბრწყინვალე და შეუდარებელი იყო ქოჩორაშვილი, ბიჭი თავის თავს გადაახტა. ეს იყო  ნამდვილი მეომარი მოედანზე.  ძალიან კმაყოფილი ვარ მიქაუტაძის თამაშით, მას კიდევ უნდა ბევრი შრომა და მისი სახით საქართველოს უძლიერესი ცენტრფორვარდი ეყოლება.  დანარჩენებიც, ყველა კარგად თამაშობდა, კაცს უკან დასახევი გზა რომ არ გაქვს, იცი,  რომ უკან ოჯახია, ცოლ-შვილი, სამშობლო. ასეთი მოტივით იყო გასული გუნდი მოედანზე და შეუძლებელი შეძლეს. ნახეთ, რა კლუბებში თამაშობენ ისინი და ორი -სამი გამონაკლისის კვარაცხელიას, მამარდაშვილის, კიტეიშვილის გარდა, სად თამაშობენ  ჩვენები. რაც შეეხება საფეხბურთო ფორტუნას, როგორ არ არსებობს, ხომ შეიძლებოდა ოთარ კიტეიშვილი, რომელიც ავსტრიის საუკეთესო მოთამაშედ აღიარეს, ტრავმირებული არ  შეხვედროდა  ამ ჩემპიონატს? როგორ დაალაგა თამაში პორტუგალიასთან, გამოვიდა და ქოჩორაშვილთან ერთად ჩაკეტა ყველაფერი. ფეხბურთში კლასი  რა თქმა უნდა გადამწყვეტი და მნიშვნელოვანია, მაგრამ ფეხბურთი ფორტუნის და ყისმათის გარეშეც არ არსებობს. შეიძლება მთელი 90 წუთი „მიახრჩო“ გუნდი, ბოლოს მოგიტრიალდება, ერთ გოლს გაგიტანს და დაგიმთავრებს თამაშს. ჩეხებთან ღმერთმა და მამარდაშვილის ბრწყინვალე თამაშმა დაგვიფარა, თორემ ჩვენ ვერ გავიდოდით ფლეიოფში.  მეკარემ 7 ისეთი ბურთი აიღო, მინიმუმ 4 ასპროცენტიანი გოლი უნდა ყოფილიყო.  

1980 წელს საბჭოთა კავშირის ნაკრები, რომელშიც ჩვენი ბიჭებიდან ჩივაძე, სულაქველიძე თამაშობდნენ,  მოსკოვის ოლიმპიადაზე დავმარცხდით გერმანიის დემოკრატიული რესპუბლიკის გუნდთან  ანგარიშით 1 -0, მაშინ როდესაც ჩვენს გუნდს მოგებული გვქონდა ბრაზილიის, საფრანგეთის: პლატინის, ჟირესის, ტიგანას ნაკრებებთან, მოვუგეთ შვეციის დიდ ნაკრებს 5 -1 ანგარიშით და უცებ, გერმანიის დემოკრატიული რესპუბლიკის გუნდმა ნახევარფინალში დაგვამარცხა ერთი გოლით. ოქროს მედალი დავკარგეთ, თორემ გელა კეტაშვილივით კიდევ  სამი ოლიმპიური ჩემპიონი გვეყოლებოდა, ჩემი, ჩივაძის და სულაქველიძის სახით.  ფორტუნა იყო აბა რა იყო!  

- ოლიმპიური ჩემპიონობა შეიძლება ვერ გამოგივიდათ, თუმცა ქართული ფეხბურთის ისტორიაში შეხვედით, როგორც საუკეთესო პენალტისტი. თქვენი ისტორიის  დასაწყისი „ფეოლას“ პერსონაჟების ისტორიას ჰგავს. თამაშობდით კალათბურთს და გახდით ფეხბურთელი ერთი  თამაშის წყალობით, როდესაც ბიძებმა სოფლის სპორტული ღირსების დაცვა გთხოვეს.    

- კი, ეს ასე იყო.  ეს იყო ჩემი ბედისწერა. ოჩხამურში დაიწყო ყველაფერი (იცინის) ფიზკულტურის ინსტიტუტში თითქმის უკვე მოწყობილი ვიყავი და ალბათ ვიქნებოდი კარგი კალათბურთის, ფიზკულტურის მასწავლებელი, რომ არა ჩემი ბიძების დაჟინება. მამაჩემის ძმამ  და ბიძაშვილმა  მთხოვეს, ფეხბურთის სათამაშოდ გავყოლოდი სოფლის ღირსების დასაცავად.   

ჩვენი სოფლის კვირიკეს გუნდი მონაწილეობას იღებდა რაიონულ ჩემპიონატში,  გამოგვადექიო-მთხოვეს. ორივე ბიძა ფეხბურთის გიჟები იყვნენ, ხათრი ვერ გავუტეხე და წავყევი. ოჩხამურში სოფელ ალამბარის გუნდს ვეთამაშეთ და 11 – 0 მოვუგეთ, 7 გოლი მე გავიტანე. ფეხბურთს ბავშვობაში კი ვთამაშობდი, მაგრამ მაშინ რას  წარმოვიდგენდი, რომ მე ფეხბურთს ვითამაშებდი და სლავა მეტრევლის, მიშა მესხის, იამანიძის, ბარქაიას, დათუნაშვილის თბილისის „დინამოში“ მოვხვდებოდი.  რაიონულ ჩემპიონატში ყველა თამაში მოვიგეთ და მივედით ფინალამდე. ფინალში ოჩხამურმა მოგვიგო 3-0. დღემდე მახსოვს ეგ დღე და თამაში. ანგარიში 2-0 იყო,  ოჩხამურის კარებში პენალტი დაინიშნა. რადგან გუნდის ლიდერი ვიყავი და ყველა თამაშში 2 გოლი მაინც მქონდა გატანილი, მოვკიდე ბურთს ხელი, დავდე და დავარტყი. კარში ოჩხამურის უბნის ინსპექტორი იდგა და არ ამიღო პენალტი?!  რას ვერ აიღებდა, პირდაპირ მუცელში გავარტყი (იცინის)  ასე დაიწყო ჩემი პენალტების  ისტორია, მაგრამ  ეს პირველი პენალტი რომ გავაფუჭე და ოჩხამურის მილიციელმა ამიღო, ეგ არ მავიწყდება. წაგების მიუხედავად, ყველა, პირველ რიგში ბიძაჩემი ბიჭიკო მიხვდა, რომ ფეხბურთს კარგად ვითამაშებდი და მთხოვა, დაანებე თავი ფიზკულტურის ინსტიტუტს, სამი წელი მაჩუქე, ჯარში არ გავაშვებინებ შენს თავს, ითამაშე ფეხბურთი, თუ სამ წელიწადში შენ „დინამოში“ არ წახვალ და მეოთხე წელიწადს ნაკრებში არ ითამაშებ, სიტყვას გაძლევ, მე თვითონ ჩაგაბარებინებ   ნებისმიერ ინსტიტუტში, სადაც მეტყვიო. ქობულეთის „შუქურაში“ დავიწყე თამაში,  მწვრთნელმა ბიძას ხათრი ვერ გაუტეხა, თორემ  ძალიან კი არ მოვწონდი. „შუქურადან“ ერთ წელიწადში გადავედი ბათუმის „დინამოში“, 1976 წელს უკვე თბილისის „დინამოში“ ვიყავი, 1977 წელს საბჭოთა კავშირის ნაკრებში, ბიძაჩემის ყველა სიტყვა ახდა, ვადებში აცდა მხოლოდ, ისიც  ნახევარ წელში (იცინის) 

- თქვენი განსაკუთრებული პენალტები ახსოვს ყველა იმ თაობის ფეხბურთის მოყვარულს, ვისაც თქვენი თამაშისთვის უყურებია. რა იყო თქვენი საფირმო პენალტების „საიდუმლო“?

- არაფერი განსაკუთრებული. ცენტრ ფორვარდი ვიყავი, მიყვარდა გოლების გატანა, თერთმეტმეტრიანი კი გოლების გატანის საუკეთესო საშუალებაა.  ვარჯიშის დროს პენალტის დარტყმა ადვილია, თამაშის დროს ძნელი. ვარჯიშის დროს კარს გახედავ და 7 მეტრიანია, აქ როგორ ვერ უნდა გავიტანოო, ფიქრობ, თამაშის დროს  კარი  თითქოს „პატარავდება“ და 3 -4  მეტრიანი ხდება. ერთხელ ვარჯიშის დროს დავით  გოგიას ხუთი დარტყმიდან ხუთივეჯერ მოვატყუე, ასე დაარტყი თამაშის დროსო - მითხრა. გაგიჟდი, ასე თამაშში რა დამარტყმევინებს მეთქი.  ხელს შეგიწყობო, მითხრა. ყველა ვარჯიშის შემდეგ დგებოდა  ხოლმე კარში და 20  - 25 პენალტს ვარტყავდი. დათო გოგიას დონის მეკარეს 25 დარტყმიდან 20-ს რომ გაუტან, ეს ბევრს ნიშნავს.  თამაშში ვურტყავდი ერთ პენალტს, მაქსიმუმ ორს. მეკარე,  გინდა არ გინდა, როდესაც ფეხბურთელს  ფეხს მოიქნევს, მოძრაობას იწყებს ერთ კუთხეში.  გამორბენის დროს მე ბურთს არ ვუყურებდი ხოლმე, თვალებით ვუყურებდი მეკარეს. ფეხის მოქნევის დროს, ის ირჩევდა ერთ კუთხეს და მე ბურთს მეორე კუხეში ვუშვებდი. თუ ადრე იცვლიდა მეკარე მდგომარეობას და ადრე გადახტებოდა, აი მაშინ იყო კარგი, გორავ -გორავით შედიოდა ბურთი კარში, თუ მეკარე მელოდებოდა და ბოლო მომენტში აიწეოდა, იქ უკვე ძლიერად ვარტყამდი.

როდესაც  „ზარიასთან“ თამაშში პირველი პენალტი ისე დავარტყი, მეკარე ტკაჩენკო  საერთოდ „დაიკარგა“ კარებიდან, დარასელიამ  გაოცებულმა მითხრა, ეს რა  დაარტყი, ეს რა გააკეთეო. მეორე თამაში ალმა -  ათას „ყაირათთან“ 88 წუთზე დაინიშნა პენალტი,  წამებში გამიარა ფიქრმა, დავარტყა ასე თუ არ დავარტყა, დავარტყი და მოვატყუე, მეკარე ისევ   „დაიკარგა“  კარში.  მერე უკვე ფსიქოლოგიურადაც გავმაგრდი, წავიდა და წავიდა პენალტები.

scale_1200

- თბილისის „დინამოს“ გამორჩეულ თაობაში მოგიწიათ თამაში,  როგორ გახსოვთ დღეს ის წლები, თქვენი თანაგუნდელები? 

- ეს იყო საუკეთესო წლები პირადად ჩემთვის და რა თქმა უნდა ქართული ფეხბურთის ისტორიაში. ის ადამიანები, ვისთან ერთადაც ფეხბურთს ვთამაშობდი იყვნენ ძალიან ძლიერი, ჭკვიანი, დიდი მოთამაშეები. გაგვიმართლა რომ გვყავდა  ნოდარ ახალკაცი - უდიდესი  ადამიანი, საუკეთესო მწვრთნელი. მოხდა ისე, რომ   ქვეყნის მასშტაბით ერთად შეიკრიბა ფეხბურთის ყველა ვარსკვლავი. 14-15 ფეხბურთელმა ვითამაშეთ საბჭოთა კავშირის პირველ ნაკრებში, ვიღაცამ ბევრი, ვიღაცამ -ნაკლები, მაგრამ ყველა პოზიციაზე მოთამაშე ფეხბურთელი ვიყავით საბჭოთა კავშირის პირველ ნაკრებში. წარმოიდგინეთ, 270 მილიონიანი ქვეყნის საფეხბურთო ნაკრებში ჩვენი თაობის  15 ფეხბურთელი  თამაშობდა, გაბელია, ჩივაძე, დარასელია, გუცაევი, მე, ყიფიანი,  ხიზანიშვილი, ხინჩაგაშვილი, მუჯირი, მანუჩარ მაჩაიძე, შენგელია, ჩივაძე, ქორიძე. ნოდარ ახალკაცს ლომის წილი ჰქონდა გუნდის წარმატებაში, მან მიიღო ასეთი გადაწყვეტილება: მარტო საბჭოთა  კავშირის ჩემპიონატით ვერაფერს მივაღწევთ და საერთაშორისო ტურნირები ხშირად უნდა დავგეგმოთო, გვყავდა იმპრესარიო, რომელიც ახერხებდა თავისი კავშირებით, რომ  თბილისის „დინამო“ გასულიყო  კლუბურ შეხვედრებზე.  ძალიან წარმატებული თამაშები გვქონდა. კარგად მახსოვს ჩვენი თამაშები  სპარტაკიადებზეც. მაშინ „დინამოს“ ძალიან მაღალი რეპუტაცია ჰქონდა. გულშემატკივრები თავისი გუნდის შემდეგ ჩვენ, თბილისის „დინამოს“ „გვბალეშჩიკობდნენ“, ჩვენს თამაშებზე ანშლაგი იყო, გადაჭედილი იყო სტადიონები. ყიფიანის, დარასელიას, მაჩაიძის, გუცაევის, შენგელიას თამაშის საყურებლად მოდიოდა და მოდიოდა გულშემატკივარი.   

- განსაკუთრებით რომელი თამაში გახსოვთ თქვენი პროფესიული კარიერიდან?

- ეს იყო 1976 წელს საბჭოთა კავშირის ჩემპიონატზე თამაში ერევანში, ერევნის „არარატთან“. მე სომხეთის გმირი ვარ, ცარიელ კარებში ავაცილე  და 75 ათასი სომეხი გადავარჩინე სიკვდილს (იცინის)  სომხები ერთით ნოლს გვიგებდნენ,  85  -ე წუთზე გავათანაბრე ანგარიში,  87 - ე წუთზე ერთი-ერთზე გასულს ამიღო აბრამიანმა, 90 -ე წუთზე ცენტრიდან დავიძარი,  აბრამიანმა ფეხი ააცილა, ცენტრში მოვატყუე,  ცარიელ კარში დავარტყი და ავაცილე - ჩავუქროლე კარებს გვერდით. მთელი საქართველო დედას მაგინებდა, სომხები მლოცავდენენ, დამწუხრებული, ატირებული მოვდიოდი თბილისში, თვალზე ცრემლი არ შემშრობია. ერევნის „არარატთან“ ყოველთვის დაძაბული თამაში გვქონდა ხოლმე. ისე კი ვართ მეგობრები, მაგრამ თამაშში ვჭამდით ერთმანეთს. ხომ იცით მეზობლების ამბავი, უკეთესი რომ უნდა იყო მეზობელზე, ეს ყველგან და ყველაფერში არსებობს. როგორც გუნდი, ჩვენ უფრო  ძლიერი ვიყავით, თუმცა მათაც კარგი ფეხბურთელები ჰყავდათ. 1974 წელს ერევანი საბჭოთა კავშირის  ჩემპიონი გახდა, თასიც კი აიღო.  ჩვენ 1978 წელს მოვიპოვეთ საბჭოთა კავშირის ჩემპიონების ტიტული.     

- განსაკუთრებული დამოკიდებულება რომელი ქვეყნის გუნდთან გქონდათ?

- ყველაზე კარგი ურთიერთობა გვქონდა უკრაინელ ფეხბურთელებთან, კიევის „დინამოს“ მაგარი ფეხბურთელები ჰყავდა,  ბევრ მათგანთან ცხონებულ ბალთან,  ბესონოვთან, ბელანოვთან, ბურიაკთან  ახლო ურთიერთობა მქონდა.  დღემდე კვირა არ გავა, ერთმანეთს არ დაველაპარაკოთ, ძალიან გულნატკენები არიან დღევანდელ ცხოვრებაზე,  ყველაფერზე, რაც უკრაინაში ხდება.  1976 მსოფლიო ჩემპიონატზე გაემგზავრა საბჭოთა კავშირის ნაკრები, სადაც ფეხბურთელების უმეტესობა უკრაინელები იყვნენ, ჩვენგან გუნდში მიწვეული იყვნენ საშა ჩივაძე და თენგიზ სულაქველიძე.  ჩერნობილის ტრაგედია ახალი მომხდარი იყო.  ერთ დღეს დამირეკა  ვოვა ბესონოვმა და მთხოვა, სანამ ჩვენ  მექსიკაში მსოფლიო ჩემპიონატზე ვიქნებით, იქნებ ჩვენი ოჯახები ქობულეთში მიიღო, გამოვარიდებთ აქაურობასო.  რასაკვირველია უარს არ ვეტყოდი. ჩამოვიდნენ  ვლადიმერ ბესონოვის მეუღლე ორი ბავშვით, ანდრეი ბალის მეუღლე  სვეტა, რომელიც ფეხმძიმედ იყო,  კიდევ ორი ფეხბურთელის ცოლ-შვილი. ოთხ ოჯახს ვუმასპინძლე ორი თვე, სანამ მათი ქმრები  დაბრუნდებოდნენ  მსოფლიო ჩემპიონატიდან. ბალის მეუღლეს,  რიტას ვუთხარი, თუ ბიჭი დაიბადება, ნათლია მე ვიქნები მეთქი, აგვისტოში დაიბადა დანილა, რომლის ნათლია მე ვარ. გავიდა 2-3 თვეა და ოქტომბერში გვქონდა თამაში კიევის „დინამოსთან“, რომელიც  ევროპის თასის მფლობელი გუნდია, სასწაულად თამაშობენ.  ისეთ ფორმაში არიან სასწაული. თამაშის წინა დღეს დუბლის თამაშზე წავედით ბიჭები.  ჩემთან ერთად არიან უკრაინელი ფეხბურთელები, ანდრეი ბალი და სხვები. ანდრეის  ვუთხარი: აგერ რამდენიმე დღეში ბავშვს გინათლავ და  რა იქნება ფრე გვეთამაშეთ მეთქი. გაგიჟდიო - მითხრა, დაგვხოცავენ, ევროპის თასის მფლობელები ვართ, ფრე როგორ გეთამაშოთო. მაშინ მე ვუთხარი, ერთით ნოლი თუ იყო ვთამაშობთ, ორით ნოლი თუ იყო, გაჩერდით და სადღაც თამაშის მიწურულს ერთ პენალტს შევაგდებ მეთქი. კარგიო, დამეთანხმა. იქვე მათი მოთამაშე იყო, ორმეტრიანი მცველი კუზნეცოვი, სასწაული ძალის პატრონი იყო. ანდრეის ვთხოვე,  კუზნეცოვს უთხარი,  ფეხი არ მომარტყას, ლამაზად მეთამაშოს, ეკლესიაში კოჭლი ხომ არ შემოვალ-მეთქი. ანდრეიმ დაუძახა კუზნეცოვს და უთხრა: თამაშში ამას  რამე რომ დაუშავო,  მოგკლავო. კარგიო დაეთანხმა ისიც და მართლაც ნარნარით მეთამაშა.  3-1 მოვიგეთ ის თამაში, ორი გოლი გავიტანე. რატომ არ მოგტეხა კუზნეცოვმა ის ფეხიო, ხუმრობდა  ანდრეი  ( იცინის)

rZxik7-MBsM

-  თქვენი ბიოგრაფიის ერთი მნიშვნელოვანი ეპიზოდი მინდა გაგახსენოთ, როდესაც თქვენ ვერ მოხვდით გუნდში, რომელმაც  1981 წელს დიუსელდორფში დიდი გამარჯვება მოიპოვა. როგორ მოხდა ეს ამბავი?

- ეს ჩემი ცხოვრების უმძიმესი მოგონებაა. ამ ამბავმა გული სამუდამოდ მატკინა.  უკვე ავტობუსში ავდიოდი ჩანთით, გამაჩერა გივი ნოდიამ და მითხრა: ჩვენ ვრჩებითო.  ბიჭები გაოგნებულები დარჩნენ, ვერ მიხვდნენ, მე რატომ არ მივდიოდი მათთან ერთად. 2 წლის ბავშვივით ვიტირე. მოგვიანებით გავიგე, რომ ცხონებული კახი ასათიანის პირადი გადაწყვეტილება იყო ეს, თუმცა არასდროს არაფერი მითქვამს მისთვის.  ნოდარ ახალკაცი  უკვე მოსკოვში იყო, იქ ელოდებოდა „დინამოს“ ჩასვლას, მან  არ იცოდა, რომ მე არ  მივდიოდი და ჩემს ნაცვლად ჟვანია ჩასვეს, პირიქით,  მოსკოვში მეც  მელოდა.  მოგვაინებით გავიგე რაც მოხდა. იყო ერთი კაცი, ქართლოს სვანიძე, „ბელადოს“ ეძახდნენ. კიროვის პარკში, გულშემატკივართა ჯგუფს ხელმძღვანელობდა. თურმე ის მისულა კახისთან  და უხვეწნია, ჩელე მაინც არ თამაშობს ძირითადში და მაგის ნაცვლად  ჟვანია წაიყვანე, მაინც ჩვენებური კაციაო. ცოტა ჩემი ბრალი იყო. ტრავმის გამო მთელი წელი ფორმაში ვერ ვიყავი, თუმცა დიუსელდორფისთვის უკვე კარგად ვიყავი მომზადებული. ქართლოს სვანიძის დამსახურებით  მოხდა ეს ამბავი. ყველას შეუნდოს უფალმა, თუმცა მე ამის გახსენება დღემდე ისევ  გულს მტკენს.   

- ამას მოჰყვა ის ამბავი, გუნდიდან წასვლას და ხილ -ბოსტნის   სამმართველოს უფროსობას რომ აპირებდით?

- ხილ-ბოსტნის ამბავი არ გამახსენოთ. იყო ასეთი ამბავი ოღონდ სხვა დროს, მაგრამ საბოლოოდ მაინც  ფეხბურთმა გადაწონა. ხილ-ბოსტნის დირექტორები მიდიან და მოდიან, ფეხბურთი კი რჩება  (იცინის)  მაშინ ბათუმის „დინამოში“ ვთამაშობდი, რატომღაც  ვფიქრობდი, რომ უნდა დამესრულებინა კარიერა, თუმცა ის ბოლო ტური აუცილებლად უნდა მეთამაშა. ვთხოვე უფროსობას, ამ სეზონს ჩავამთავრებ და   ერთი კარგი სამსახური მიშოვეთ მეთქი. მთავარი იყო  ჩვენი გუნდი მოხვედრილიყო გუნდების  ექვსეულში, თუ ვერ მოვხვდებოდი, წლის ბოლომდე უნდა დავრჩენილიყავი, რომ გუნდი არ გავარდნილიყო. ყველა თამაში მოვიგეთ,  7 ქულა ავიღეთ. მე გავიტანე გოლები და ჩემი სიტყვა შევასრულე,  დადგა პირობის შესრულების დრო. ერთი კი შემომთავაზეს, ხომ არ გააგრძელებდი ფეხბურთსო, არა მე  პირობა შევასრულე, გუნდი გავიყვანე, ახლა ჯერი თქვენზეა მეთქი, ვუთხარი უფროსობას. აჭარის ხილ-ბოსტანის სამმართველოს დირექტორად უნდა დავინიშნო, მაგრამ სად მე და სად ხილ-ბოსტანი, ამიტომაც სხვა დირექტორები უნდა დამეხმარონ და  საქმიანობა შემასწავლონ.  უკვე ყველაფერი გადაწყვეტილია და რეკავს ტელეფონი, ცხონებული კახი ასათიანი მკითხულობს - ჩელე ჩაალაგე შენი ბარგი, დილას ლესელიძეში უნდა იყოო. ნოდარ ახალკაცი დაბრუნდა „დინამოში“ და შენც უნდა დაბრუნდე, გადაწყვეტილია ეს ამბავიო. მე ვუთხარი, რას ამბობ, ხილ-ბოსტნის მმართველად  დამნიშნეს - მეთქი. გაგიჟდი, შენ მანდ რა გინდა, დაგიჭერენ, შე საწყალოო - მითხრა შალვოვიჩმა, ასე დამაბრუნა „დინამოში“, მეორე დილას უკვე ლესელიძეში ვიყავი  (იცინის)   

-  რა გენატრებათ წარსულიდან და რა დაგიტოვათ ფეხბურთში გატარებულმა წლებმა?

- ძალიან მენატრება თამაში, მინდა მოედანზე ვიყო და პენალტები გამქონდეს.  იმ წლებმა დამიტოვა დიდი სიყვარული, სითბო, რასაც ვგრძნობ ყველა ფეხის ნაბიჯზე. იმ ბედნიერებას, რაც იმ წლებმა მოგვიტანა, დღემდე ვიმკით. ფეხბურთელები  განსაკუთრებით  ვუყვარდით ხალხს. როდესაც ფეხბურთს ჩამოვშორდი, 31 წლის ვიყავი. ძალიან მძიმედ გადავიტანე. მუხლის ტრავმა, რის გამოც თამაში ვეღარ გავაგრძელე, აქამდე მაქვს გამოყოლილი და დღესაც მაწუხებს.თავიდან ძალიან გამიჭირდა ფეხბურთის გარეშე ყოფნა, მაგრამ  ცხოვრება იმან შემაძლებინა რომ დავრჩი ფეხბურთში და დღემდე ვცოცხლობ ფეხბურთით. მიხარია, რომ დღეს  ჩემს ქალაქში არის ჩემი სახელობის სტადიონი, გახსნილია და მუშაობს საფეხბურთო აკადემია „ჩელე“, ვარ გუნდის დირექტორი.სამწუხაროდ, ჩვენმა გუნდმა ძალიან ცუდი პერიოდი გაიარა  ჩემი წინამორბედის ხელში, უმაღლეს ლიგაში მყოფ გუნდს საერთოდ აეკრძალა ფეხბურთის თამაში. ახლა ყველაფერი თავის ადგილზე ლაგდება. აჭარის მთავრობის მეთაურის გადაწყვეტილებით, მადლობა მას ამისთვის, მალე დაიწყება „ჩელე არენას“  სრული რეაბილიტაცია, გაკეთდება სამი მოედანი, რაც მომავალი თაობის გაზრდაში ძალიან მნიშვნელოვანია. ბავშვთა ფეხბურთს  განვითარებისთვის გაღებული თანხები აუცილებლად მოგვიტანს შედეგს. დღეს ბავშვებში ფეხბურთის ბუმია, რაც ძალიან მახარებს. თუ მეტად არ განვითარდა ბავშთა ფეხბურთი, დიდ არენაზე გასვლა გაუჭირდებათ ჩვენს ახალგაზრდებს.მათ უნდა ითამაშონ მაგარ გუნდებში, რომ  საქართველოს ეროვნულ ნაკრებს დაუბრუნდნენ, როგორც ვარსკვლავები. ჩვენ ყველამ დავინახეთ, რა სიხარულის მოტანა შეუძლია ფეხბურთს ჩვენი ხალხისთვის. ეს ტრადიცია უნდა გაგრძელდეს. სათამაშოდ წავედით ევროპაში და არა მოსაგებად,  და ლამის მოვიგეთ. რომ მოგვეგო ხომ წარმოგიდგენიათ რა მოხდებოდა ჩვენს ქვეყანაში (იცინის) 

თამუნა ნიჟარაძე  

ჩელე-1

უცნობი ნაცნობი
როგორ გახდა გვანჯი მანია თბილისობის დღესასწაულის იდეის ავტორი და რატომ მიანიჭეს მას საპატიო თბილისელის წოდება 48 წლის შემდეგ

დამსახურებული ჟურნალისტი, ეკოლოგი, მოგზაური, მხარეთმცოდნე, კარტოგრაფი,  საქართველოს მსოფლიო მიღწევათა და მოგზაურობათა ხელშეწყობის კავშირის „გიორგის“ დამუძნებელი და თავმჯდომარე, ფაზისის აკადემიის გამგეობის და გეოგრაფიული საზოგადოების სამეცნიერო საბჭოს წევრი, ქეთევან დედოფლის საზოგადოების საპატიო თავმჯდომარე - ეს  85 წლის გვანჯი მანიას  პროფესიული ტიტულების არასრული ჩამონათვალია და მკაფიოდ ასახავს იმ ადამიანის ცხოვრებას, რომელიც მრავალმხრივი ინტერესებით იყო გამორჩეული. 1998 წელს გვანჯი მანია ღირსების ორდენით დააჯილდოვეს, ცოტა ხნის წინ კი თბილისის საპატიო მოქალაქედ აირჩიეს, რასაც მისთვის განსაკუთრებული დატვირთვა აქვს -  სწორედ  გვანჯი მანიას  ეკუთვნის თბილისობის დღესასწაულის დაწესების იდეა, რაც მმართველმა კომუნისტურმა პარტიამ ისე „მიითვისა“, რომ  მისი სახელი და გვარი არასდროს არსად გამოჩენილა. ბატონი გვანჯი ბევრი საინტერესო იდეის და ინიციატივის ავტორია, რასაც ის  ჩვენთან ინტერვიუშიც   იხსენებს.

- ბატონო გვანჯი, მოგვიანებით  გილოცავთ თბილისის საპატიო მოქალაქედ არჩევას. უცნაურია, რომ ადამიანს, ვინც იყავით თბილისობის დღესასწაულის დაარსების იდეის ავტორი, აქამდე არ გქონდათ ეს წოდება.    

 - ძალიან გამიხარდა, რომ ამდენი წლის შემდეგ მაინც გავახსენდი ადამიანებს თბილისობის, როგორც დიდი სახალხო დღესასწაულის იდეის ავტორი და თბილისის საპატიო მოქალაქედ ამირჩიეს. სიმართლე გითხრათ, გაკვირვებული დავრჩი, რადგან უკვე 48 წელი გავიდა მას შემდეგ,  რაც პირველი თბილისობა გაიმართა. მაშინდელმა ხელისუფლებამ, პარტიამ, მთავრობამ მიიწერა თბილისობის დღესასწაული, არ უნდა გამოჩენილიყო კონკრეტული ადამიანის, პირადად ჩემი ვინაობა, ვისი თაოსნობითაც დაიწყო თბილისობის ისტორია. წლებთან ერთად თითქოს დავიწყებას მიეცა ეს ამბავი, თუმცა მაშინაც ბევრმა იცოდა, რომ თბილისობის დღის დაწესების იდეის ავტორი მე გახლდით.   

1976 წლის 5 ნოემბერს გაზეთ „თბილისში“ გამოვაქვეყნე  პუბლიკაცია სათაურით „დაწესდეს ახალი დღესასწაული“,  სადაც მიმოვიხილე თბილისის წარსული და აწმყო, ყოფა, ტრადიციები. გამოვთქვი ჩემი აზრი, რომ  1958 წლის  შემდეგ, როდესაც გაიმართა თბილისის დაარსების   1500 წლისთვის საზეიმო ღონისძიებები, მსგავსი დღესასწაული არ გამართულა და ხომ არ დაველოდებით 2058 წელს, როცა ავღნიშნავთ  თბილისის დაარსების 1600 წელიწადს?! იქნებ დავაწესოთ თბილისობის დღესასწაული, რომელიც გაიმართება ყოველი წლის ოქტომბერში, ხოხობზე ნადირობის ჟამს. ეს დღესასწაული გამოავლენდა შემოქმედებით ნიჭს და ფანტაზიებს, გააერთიანებდა თბილისელებს და თბილისის ყველა გულშემატკივარს. ამ წერილს  საზოგადოებაში მოჰყვა დიდი გამოხმაურება და  დისკუსია, ყველა მიესალმა ამ  წინადადებას, რომელიც ძალიან მისაღები იყო თბილისელებისთვის.

ყველა მხარს უჭერდა ამ საერთო სახალხო ზეიმის დაარსების წინადადებას. სამი წლის შემდეგ ჩემი იდეა - პროექტი წარმატებით  განახორციელა მაშინდელმა ხელისუფლებამ, საქალაქო საბჭომ,  პირველი დღესასწაული გაიმართა 1979 წელს. მაშინ  ცეკას მდივანი იყო ედუარდ შევარდნაძე, საქალაქო საბჭოს თავმჯდომარე - თენგიზ მენთეშაშვილი, გამოყვეს მხატვრები, რეჟისორები. პირველი თბილისობის რეჟისორად არჩეული იყო  ლერი პაქსაშვილი. პირველი თბილისობის საპატიო მოქალაქეები გახდნენ ლადო გუდიაშვილი, კონსტანტინე ილურიძე, აკაკი შანიძე და შუშანა ჩიქოვანი. მას შემდეგ ამდენი დრო გავიდა და თბილისობა იმ წლების გარდა, როდესაც  თბილისში იყო  არეულობა, დაპირისპირება და ომი, ყოველ წელს იმართება და თბილისელებისთვის საყვარელი დღესასწაულია. მე თბილისში არ დავბადებულვარ, ჯვარში ვარ დაბადებული და გაზრდილი. კარგი ოჯახი გვქონდა. მამაჩემი მეტივე იყო, დედა მეაბრეშუმე და სახალხო მკურნალი. თბილისში მაშინ ჩამოვედი, როდესაც 21 წლის ასაკში უნივერსიტეტში  ჟურნალისტიკის ფაკულტეტზე ჩავაბარე. მთელი ცხოვრებით თბილისთან ვარ დაკავშირებული, თუმცა ღა მშობლიურ მხარესთან და ჯვართან კავშირი არასდროს გამიწყვეტია.    

- ძალიან საინტერესო ცხოვრება გაიარეთ,  მრავალფეროვანია თქვენი ბიოგრაფია. თავად, როგორ ფიქრობთ, რა იყო ყველაზე მნიშვნელოვანი მიმართულება თქვენს პროფესიულ ცხოვრებაში?  

- ეს იმას ჰგავს, ადამიანს ჰკითხო, რომელი შვილი მეტად გიყვარსო. მე მიყვარდა ყველა საქმე, რომელსაც ვაკეთებდი. ჯერ კიდევ სკოლის ასაკში დავინტერესდი მშობლიური კუთხის შესწავლით. სათავგადასავლო მოგზაურობა პატარა ასაკიდან დავიწყე, როდესაც შევქმენი ჯგუფი და მოვიარე მაგანას და ინწრას ხეობა. წლების შემდეგ ორგანიზება გავუკეთე ბევრ ექსპედიციას: 1962 წელს  თბილისის რკალს, 1963 წელს ექსპედიციას იალბუზის გარშემო, იყო ასეთი ექსპედიცია რუსთაველის კვალდაკვალ, რომელიც 1966 წელს განხორციელდა აჭარაში, სამცხე - ჯავახეთში. 24 წლის ვიყავი, სამ მეგობართან ერთად ველოსიპედით დავფარეთ რვაათასკილომეტრიანი დისტანცია საბჭოთა კავშირის რვა რესპუბლიკაში. ველოსიპედები უნივერსიტეტმა გვიყიდა, სტიპენდიებიც წინასწარ მოგვცეს. გზაზე ბევრი დაბრკოლება შეგხვდა, მაგრამ ამ მოგზაურობამ დიდი გამოცდილება და ცოდნა მომცა, რაც მერე ძალიან გამომადგა. 

gvanji_mania-066 გვანჯი მანია და ტიმ სევრერინი 1984 წელი 

მქონდა აქტიური ჟურნალისტური ცხოვრება. ჟურნალისტიკის ფაკულტეტი დავამთავრე, მაგრამ პარალელურად ვსწავლობდი ეკოლოგიას, სოციოლოგიას, ხელოვნებას.  წლები ვიმუშავე საქინფორმში, გაზეთებში „კომუნისტი“, „ახალგაზრდა ივერიელი“, მიღებული მაქვს ჟურნალისტური პრემიები. ძალიან მაინტერესებდა ბუნება, ადამიანები, კავკასიის ხალხთა ცხოვრება, კულტურა, ისტორია. ვმუშაობდი საქართველოს ბუნების დაცვის სახელმწიფო კომიტეტში, სამეცნიერო - ტექნიკური ინფორმაციის განყოფილებისა და ბუნების დაცვის საზოგადოების ეკოლოგიური განათლების განყოფილების უფროსად. მოგვიანებით  ჩემი ინიციატივით მოხდა  „ ბუნების ქომაგის“ საპატიო  წოდების დაწესება,  რომელსაც გადავცემდით ბუნების დამცველებს.

ახალგაზრდობიდან აქტიური და  შეუპოვარი ხასიათი მქონდა, ალბათ ამიტომაც  ჯერ კიდევ სტუდენტობისას, როგორც არასაიმედო პერსონა, უშიშროებას აღრიცხვაზე ვყავდი აყვანილი. არ ვერიდებოდი საზოგადოებაში იმის მხილებას და კრიტიკას, რაც მაწუხებდა და არასწორად მიმაჩნდა. ბევრ რამეში მიშლიდნენ ხელს, მაგრამ მე მაინც ჯიუტად ვაკეთებდი ჩემს საქმეს.  საბჭოთა  რეჟიმის  პირობებში, როდესაც ხელისუფლება გეორგიევსკის ტრაქტატის 200 წლის აღნიშვნისთვის ემზადებოდა, მოვაწყვეთ სამდინარო -საზღვაო ექსპედიცია „ ოქროს საწმისი“, რომელიც უპრეცედენტო ამბავი აღმოჩნდა. ავაგეთ ძველკოლხური ნიმუშის ხომალდი, რომელსაც ვუწოდეთ „ოქროს საწმისი“. ვიმოგზაურეთ ისტორიულ კოლხეთში, ექსპედიციის მესამე წელს გერმანიაში იმართებოდა ოლიმპიური თამაშები, გვინდოდა დუნაის გავლით  ქართული დროშით შევსულიყავით მიუნხენში, მაგრამ უფლება არ მოგვცეს უშიშროების სამსახურებმა. ვიცოდი, რომ არგონავტების მარშუტის გამეორება და  კოლხური კულტურის პოპულარიზაცია საბჭოთა ხელისუფლებას დიდად არ მოეწონებოდა, ამიტომ ისე შევფუთეთ, თითქოს  ექსპედიცია გასაბჭოების 50 წლისთავს ეძღვნებოდა. ასეთივე თამამი განაცხადი იყო, საცხენოსნო ექსპედიცია, რომელიც მოვაწყვეთ  კასპის რაიონში, დიდგორის ბრძოლის ადგილებში. რუსეთის მიერ დიდგორის თემაზე საუბარი აკრძალული იყო, რუსების დახმარების გარეშე, როგორ გაიმარჯვეთო, ჩვენ  კი დიდგორის ბრძოლის ადგილებში მოვაწყვეთ ექსპედიცია, რომელშიც 16 ცხენოსანი მონაწილეობდა. ეს საკითხი წამოჭრა ლევან გოთუამ, რომელმაც მიგვანიშნა ამის შესახებ ლიტერატურულ გაზეთში. მე ეს ლაშქრობა მივუძღვენი მის ხსოვნას, დავით აღმაშენებლის, გიორგი სააკაძის და თევდორე მღვდლის მოღვაწეობას. 

 - თქვენი ხელშეწყობით საქართველოში დამყარებული არაერთი რეკორდი მოხვდა გინესების რეკორდების  წიგნში, როგორ  დაუკავშირდით  გინესების რეკორდებს?

 - გინესების რეკორდების საქმესთან  დამაკავშირა ჯუმბერ ლეჟავამ, რომელთანაც როგორც ჟურნალისტს მქონდა ურთიერთობა იმ პერიოდიდან,  როდესაც  ვმუშაობდი საქინფორმის რედაქციაში. ჯუმბერ ლეჟავა არის ერთ-ერთი პირველი ქართველი, ვინც დაიმკვიდრა ადგილი გინესის რეკორდების წიგნში. მან ჯერ დაამყარა რეკორდი ჰორიზონტალური მდგომარეობიდან მკლავებზე აზიდვებში, შემდეგ კი - 3333 დღის განმავლობაში იმოგზაურა მსოფლიოს გარშემო ველოსიპედით. გადალახა აზიის, ავსტრალია - ოკეანეთის, ჩრდილოეთ და სამხრეთ ამერიკის, ევროპის და აფრიკის ქვეყნები, ორჯერ ეწვია ანტარქტიდას.

გინესის რეკორდების წიგნში პიროვნებები ავტომატურადაც ხვდებიან. მაგალითად, წიგნში მაია ჩიბურდანიძე შეტანილია, როგორც ყველაზე ახალგაზრდა მსოფლიო ჩემპიონი ჭადრაკში ქალთა შორის. მე გინესების რეკორდების  წიგნის მიმართ ინტერესი მქონდა, როგორც ჟურნალისტს, მაგრამ მოგვიანებით, 1993 წელს როდესაც დავაარსე მსოფლიო მიღწევათა და მოგზაურობათა ხელშემწყობი კავშირი „გიორგი,“ უკვე  აქტიურად ჩავერთე საგინესო მოძრაობაში. ჩემი დახმარებით და ხელშეწყობით  საქართველოდან ბევრი რეკორდი აისახა გინესის რეკორდების წიგნში, მაგრამ არის რეკორდები, რომლებიც სხვადასხვა მიზეზების გამო ვერ აისახა.

ჩემი ინიციატივა იყო, იუნესკოსა და მსოფლიო ოლიმპიურ კომიტეტში ქართული ცურვის სამი სახეობის მოხვედრა. ესაა ფეხური ცურვა, ხელფეხშეკრული ცურვა და მენჩურუა. ფეხური ცურვა  ძველ კოლხეთში ოდითგან იყო ცნობილი. მენჩურუა წყალში ორთაბრძოლის ხალხური  სახეობაა. რაც შეეხება ხელფეხშეკრულ ცურვას, ძალიან დიდი გამოხმაურება მოჰყვა ჰენრი კუპრაშვილის მარათონს, როდესაც მან ხელფეხშეკრულმა გადაცურა 12 კილომეტრიანი დისტანცია, დარდანელის სრუტე. სამწუხაროდ ის ვერ მოხვდა გინესის რეკორდებში, სიცოცხლისათვის დიდი რისკის გამო.  

მე ძალიან საინტერესო ცხოვრება მქონდა. გული იმაზე მწყდება, რომ ჩაკეტილ ქვეყანაში ვცხოვრობდით და არსად არ გვიშვებდნენ, კი ბატონო, საბჭოთა კავშირის რესპუბლიკები პრობლემა არ იყო, მაგრამ საზღვრებს გარეთ ვერ გახვიდოდი. მინდოდა რამდენიმე ექსპედიციის მოწყობა და  საქართელოსთვის  თავდადებული, დამსახურებული ადამიანების ისტორიების წარმოჩენა, რაფიელ დანიბეგაშვილის, სულხან საბა ორბელიანის მოგზაურობების, ასევე  ქართული თემატიკის საკითხების მოძიება, მაგრამ არ გამიშვეს. მაშინ უცხოეთში მხოლოდ იმ ხალხს უშვებდნენ, ვისაც უშიშროების კომიტეტისგან ჰქონდა ამისი უფლება, ან მათთან იყვნენ შეთანხმებულები, როგორც ჩანს, ისინი კომპრომისზე მიდიოდნენ. ჰყავდათ მათ „რჩეულები,“  მე მათ რიცხვში არ ვიყავი. უარი მითხრეს რუმინეთში, ბულგარეთში გასვლაზე, ჩაკეტილი ვიყავი. საბჭოთა უშიშროებას ჩემი ნდობა არ ჰქონდა, ამას ყველა ფეხის ნაბიჯზე ვგრძნობდი.  ჩემი ჯიუტი ხასიათით ვცდილობდი ხოლმე ჩაკეტილი წრის გარღვევას, რასაც ზოგჯერ  ვახერხებდი, ზოგჯერ - არ გამომდიოდა. 

თამუნა ნიჟარაძე

 

სრულად
გამოკითხვა
ვინ გაიმარჯვებს რუსეთ - უკრაინის ომში?
ხმის მიცემა
სხვათა შორის

მსოფლიოს ისტორიაში, უდიდესი იმპერიები ტერიტორიით(მლნ კვ. კმ): ბრიტანეთი - 35.5 მონღოლეთი - 24.0 რუსეთი - 22.8 ქინგის დინასტია (ჩინეთი) - 14.7 ესპანეთი - 13.7 ხანის დინასტია (ჩინეთი) - 12.5 საფრანგეთი - 11.5 არაბეთი - 11.1 იუანების დინასტია (ჩინეთი) - 11.0 ხიონგნუ - 9.0 ბრაზილია - 8.337 იაპონია - ~8.0 იბერიული კავშირი - 7.1 მინგის დინასტია (ჩინეთი) - 6.5 რაშიდუნების ხალიფატი (არაბეთი) - 6.4 პირველი თურქული სახანო - 6.0 ოქროს ურდო - 6.0 აქემენიანთა ირანი - 5.5 პორტუგალია - 5.5 ტანგის დინასტია (ჩინეთი) - 5.4 მაკედონია - 5.2 ოსმალეთი - 5.2 ჩრდილო იუანის დინასტია (მონღოლეთი) - 5.0 რომის იმპერია - 5.0

Ford, საავტომობილო ბაზრის დომინანტი მაშინ, როდესაც საავტომობილო ბაზარი ჯერ კიდევ ჩამოყალიბების პროცესში იყო, Ford Model T იყო დომინანტი მანქანა. 1916 წლის მონაცემებით, ის მსოფლიოში ყველა ავტომობილის 55%-ს შეადგენდა.

ილია ჭავჭავაძე: "როცა პრუსიამ წაართვა საფრანგეთს ელზასი და ლოტარინგია და პარლამენტში ჩამოვარდა საუბარი მასზედ, თუ რაგვარი მმართველობა მივცეთო ამ ახლად დაჭერილს ქვეყნებს, ბისმარკმა აი, რა სთქვა: ,,ჩვენი საქმე ელზასსა და ლოტარინგიაში თვითმმართველობის განძლიერება უნდა იყოსო. ადგილობრივნი საზოგადოების კრებანი უნდა დავაწყოთო ადგილობრივის მმართველობისთვისაო. ამ კრებათაგან უფრო უკეთ გვეცოდინება იმ ქვეყნების საჭიროება, ვიდრე პრუსიის მოხელეთაგანა. ადგილობრივთა მცხოვრებთაგან ამორჩეულნი და დაყენებულნი მოხელენი ჩვენთვის არავითარს შიშს არ მოასწავებენ. ჩვენგან დანიშნული მოხელე კი მათთვის უცხო კაცი იქნება და ერთი ურიგო რამ ქცევა უცხო კაცისა უკმაყოფილებას ჩამოაგდებს და ეგ მთავრობის განზრახვასა და სურვილს არ ეთანხმება. მე უფრო ისა მგონია, რომ მათგან ამორჩეულნი მოხელენი უფრო ცოტას გვავნებენ, ვიდრე ჩვენივე პრუსიის მოხელენი”. თუ იმისთანა კაცი, როგორც ბისმარკი, რომელიც თავისუფლების დიდი მომხრე მაინდამაინც არ არის, ისე იღვწოდა თვითმმართველობისათვის, მერე იმ ქვეყნების შესახებ, რომელთაც გერმანიის მორჩილება არამც თუ უნდოდათ, არამედ ეთაკილებოდათ, თუ ამისთანა რკინის გულისა და მარჯვენის კაცი, როგორც ბისმარკი, სხვა გზით ვერ ახერხებდა ურჩის ხალხის გულის მოგებას, თუ არ თვითმმართველობის მინიჭებითა, სხვას რაღა ეთქმის."

დედამიწაზე არსებული ცოცხალი არსებებიდან მხოლოდ ადამიანს და კოალას აქვთ თითის ანაბეჭდი

ინდოელი დიასახლისები მსოფლიო ოქროს მარაგის 11% ფლობენ. ეს უფრო მეტია, ვიდრე აშშ-ს, სავალუტო ფონდის, შვეიცარიის და გერმანიის მფლობელობაში არსებული ოქრო, ერთად აღებული.

დადგენილია, რომ სასოფლო-სამეურნეო კულტურათა მოსავლიანობის განმსაზღვრელ კომპლექსურ პირობათა შორის, ერთ-ერთი თესლის ხარისხია. მაღალხარისხოვანი ჯიშიანი თესლი ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორია მოსავლიანობის გასადიდებლად, რაც აგრეთვე დასაბუთებულია ხალხური სიბრძნით "რასაც დასთეს, იმას მოიმკი". - ქართული გენეტიკისა და სელექცია–მეთესლეობის სკოლის ერთ-ერთი ფუძემდებელი, მეცნიერებათა დოქტორი, აკადემიკოსი პეტრე ნასყიდაშვილი

ებოლა, SARS-ი, ცოფი, MERS-ი, დიდი ალბათობით ახალი კორონავირუსი COVID-19-იც, ყველა ამ ვირუსული დაავადების გავრცელება ღამურას უკავშირდება.

ყველაზე დიდი ეპიდემია კაცობრიობის ისტორიაში იყო ე.წ. "ესპანკა" (H1N1), რომელსაც 1918-1919 წლებში მიახლოებით 100 მილიონი ადამიანის სიცოცხლე შეეწირა, ანუ დედამიწის მოსახლეობის 5,3 %.

იცით თუ არა, რომ მონაკოს ნაციონალური ორკესტრი უფრო დიდია, ვიდრე ქვეყნის არმია.