XVII საუკუნიდან სწავლა-სწავლების სისტემა მოიცავდა როგორც სასულიერო ისე საერო განათლებას. შეიძლება ითქვას, რომ ხალხის ინტერესი უფრო საერო განათლებისკენ იყო მიმართული. თეიმურაზ პირველი თავის ნაწარმოებში აღნიშნავს : ” არვის უნდა სახარება, არცა წიგნი მოციქულთაო”. სწავლა – სწავლების პროცესი ამ პერიოდში ისევ ფეოდალთა ოჯახებში ხორციელდებოდა, სამეფო კარზე მეფეთა ოჯების წევრები განათლებას ღებულობდნენ სპეციალური მასწავლებლების საშუალებით. ან თვითგანათლებით.
მკვლევარები მიიჩნევენ, რომ პირველი პროგრესული შეხედულებები განათლებაზე ჰქონდა მეფე-პოეტ არჩილს. რომელიც მიიჩნევდა, რომ სწავლა-განათლება მოსახლეობის ფართო წრეებისთვის უნდა ყოფილიყო ხელმისაწვდომი, რადგან სწავლა განათლება ერის კეთილდღეობის ერთ-ერთი მთავარი საფუძველია. არჩილს გააზრებული ჰქონდა განათლების საყოველთაობის პრინციპის საჭიროება, რომელიც თავის მხრივ განათლების სისტემის აგების ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს პრინციპს წარმოადგენდა. არჩილის შეხედულება სწავლების მეთოდიკის შესახებ არის შემდეგი, რომ მასწავლებელი სწავლა-სწავლების პროცესში ადვილიდან რთულისკენ თანდათანობითი გადასვლის მეთოდით უნდა ხელმძღვანელობდეს – არჩილი : “მცირედ-მცირედის სწავლებით ძნელის საცოდნს გაუადვილდების”. არჩილის შეხედულებები იმ დროისთვის საკმაოდ პროგრესული იყო.
მეორე მნიშვნელოვან სიახლეს კი კათოლიკე მისიონერების მიერ სკოლების დაარსება წარმოადგენს. პირველი კაპუცინები (კათოლიკე ბერები), რომლებმაც აქ სკოლა დააარსეს, თბილისში ჩამოვიდნენ 1662-1663 წლებში. სკოლაში ასწავლიდნენ ქართულ წერა კითხვას, იტალიურს, ლათინურს, გალობას, ანგარიშს. სკოლაში მომზადებული ბავშვებიდან ყველაზე უფრო ნიჭიერებს, 15-20 წლის ასაკში აგზავნიდნენ რომში პროპაგანდის კოლეგიაში სწავლის გასაგრძელებლად.
ვახტანგ VI და სულხან-საბა ორბელიანი. სულხან-საბა ორბელიანის მიერ შედგენილი ლექსიკონი “სიტყვის კონა”, წარმოადგენდა სასწავლო სახელძღვანელოს. ასევე დიდაქტიკურ-მორალისტურ ხასიათის ნაწარმოებია – “სიბძნე სიცრუისა”. რომელმაც ამ ეტაპზე ორიგინალური იდეები წამოაყენა პედაგოგიკურ აზროვნებაში. მნიშვნელოვან ადგილს იკავებდა ასევე მისი თხზულება “სწავლანი და მოძღვრებანი”.
1711 წელს დაიბეჭდა თბილისის სტამბაში პირველი ქართული მეთოდური სახელძღვანელო —-” სწავლა თუ ვითარ მართებს მოძღვარსა სწავლება მოწაფისა”. თბილისის სტამბაში იმ დროს დაიბეჭდა 14 წიგნი – თუმცა 11 სასულიერო ხასიათის – 2 სასწავლო სახელძღვანელო. 1712 წელს გამოიცა შოთა რუსთაველის “ტარიელისტყაოსანი”. ვახუშტი ბაგრატიონმა რუსულიდან თარგმნა მსოფლიო გეოგრაფიის სახელმძღვანელო, რომელსაც 21 ფერადი რუკა დაურთო. ვახტანგ VI შეადგინა ასტრონომია-კოსმოგრაფიის მოკლე კურსი. აგრეთვე წიგნი “ზეთების შეზავებისა და ქიმიის შესახებ”.
ვახტანგ მეექვის შეხედულება იყო, რომ განათლება დეკლარირებული პრიორიტეტი უნდა ყოფილიყო ხალხისთვის.
მეთვრამეტე საუკუნის მეორე ნახევრიდან საქართველოში სახელწიფო სასწავლებლები არსდება, ამდენად სწავლა-სწავლების პროცესი იღებს სისტემურ ხასიათს. თბილისში დაარსდა იოსებ თბილელის სიონის სკოლა, კალოუბნის, ქაშვეთის, მეტეხის, ანჩისხატისა და ნეკრესის. გაჩნდა საშუალო სასწავლებელი – თბილისის “სემინარია ფილოსოფიისა” – ხელძღვანელი ანტონ კათალიკოსი. 1755 წელს გაიხსნა ანჩისხატის ტაძრის ეზოში “საეპისკოპოსო სახლსა შინა”, მას ხელმძღვანელობდა მეფის დანიშნული რექტორი. ისევე როგორც დღეს, მაშინაც აქტიურ როლს თამაშობდა მღვთელმთავრები სახელმძღვანელოების ტექსტის განსაზღვრაში. კურიკულუმი რუსეთის სემინარიის პროგრამის მიხედვით იყო შედგენილი. სწავლის დასრულების შემდეგ ეწყობოდა საზეიმო გამოცდები, რომელსაც ესწრებოდა მეფე და კათალიკოსი. თბილისის სემინარიებში მდაბიოთა შვილებს არ იღებდნენ.
1758 წელს სკოლა გაიხსნა თელავშიც. თელავის სკოლაში გადიოდნენ ფილოსოფიას. მის ადგილზე მალევე გაიხსნა სემინარია, ამ სემინარიის რექტორი იყო გაიოზ არქიმანდრიტი. სემინარიას აფინასებდა სახელმწიფო. შეიძლება ითქვას, რომ თელავის ეს სემინარია წარმოადგენდა უნივერსიტეტის ტიპის პირველ ქართულ სასწავლებელს საქართველოში.
სახალხო განათლების შემდეგ წინ გადადგმულ ნაბიჯს წარმოადგენდა იოანე ბაგრატიონის მიერ ქართლ-კახეთის სახელმწიფოებრივი რეფორმების მიერ შედგენილი “სჯულდება”. ანუ ეს იყო შეთავაზება იოანე ბაგრატიონის გიორგი III მიმართ, რომ სახელმწიფოს ხარჯზე გახსნილიყო საერო და სასულიერო სკოლები, წარჩინებული მოქალაქეებისთვის, ასევე დაბალი საზოგადოებისთვის. “სჯულდების” მიხედვით, განათლების დარგის ხელმძღვანელობა სახელმწიფოს საქმე უნდა ყოფილიყო. (სამწუხაროდ ეს ტრადიცია გავაგრძელეთ).”სჯულდების” მიხედვით სახელმწიფომ უნდა შექმნას ადმინისტრაციული დაწესებულებები, როგორც სახელმწიფო მმართველობის აპარატი. “სჯულდებაში” ასევე ერთმანეთისგან გაიმიჯნა სასულიერო და საერო სწავლება. “სჯულდებაში” ხაზგასმითაა ნათქვამი, რომ სკოლის მასწავლებლებს ჯამაგირს სახელმწიფო უნდა უხდიდეს (ო.ქინქლაძე, 1980).
მეთვრამეტე საუკუნის მეორე ნახევარში განხორცილებული საგანმანათლებლო რეფორმები უკავშირდება ერეკლე II. სწორედ განსაკუთრებულ რეფორმად მიიჩნევენ იოანე ბატონიშვილის “სჯულდებას”. 1801 წელს რუსეთის მიერ ქართლ-კახეთის სამეფოს ანექსიამ საქართველო სხვადასხვა გამოწვევბის წინაშე დააყენა. მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისიდან განათლების სისტემის ჩამოყალიბება, რუსული პოლიტიკის კარნახით მიმდინარეობდა. 1802 წელს დაარსდა ორკლასიანი დაწყებითი სასწავლებელი ქართველი თავადაზნაურეის შვილებისთვის. ამ რუსულიფიკატორულ სასწავლებლებში განსაკუთრებულ საგნად ისწავლებოდა “ზნეობის საწყისები”. 1804 წელს დაწესდა საშუალო და დაწყებითი სკოლების სამი ძირითადი ტიპი : სამრევლო – ერთკლასიანები ქალაქი/სოფელი – ორკლასიანები და ოთხკლასიანები.
1804 წელს დაარსდა თბილისის კეთილშობილთა სასწავლებელი. ექვსკლასიანი. ეს სასწავლებელი იყო მაღალი წოდების ბავშვებისთვის.
1817 წელს დაარსდა თბილისის სასულიერო სემინარია და ზუსტად 100 წელი იარსება. ამ სასწავლებელს ევალებოდა მასწავლებლების გადამზადება და პროფესიული მომზადება. ეს წარმოადგენდა მასწავლებლების პროფესიული გადამზადების პირველ მცდელობას. ასევე ჰქონდა საერთო საცხოვრებელი ყველა მოსწავლისთვის.
1818 წლიდან საქართველოში დაიწყეს სასულიერო – სამრევლო სასწავლებლების გახსნა. გორში, თელავში, სიღნაღში, ქუთაისში. ყველა ეს სემინარია ექვემდებარებოდა პეტერბურგის უწმინდეს სინოდს.
1828 წელს დამტკიცდა სასწავლებლების ახალი “წესდება”. სასწავლებლების ნომენკლატურა იგივე რჩებოდა, 1) სამრევლო; 2) სამაზრო; 3) გიმნაზიები.
1830 წელს დაიწყო სამაზრო სასწავლებლების ინტენსიური დაარსება. სამაზრო სასწავლებელი უკვე გამიზნული იყო ყველა ფენისთვის. და მიზნად ისახავდა დაწყებითი განათლების ფართოდ გავრცელებას.
ასევე არსებოდა ე.წ. ” საშინაო სკოლები”. ფართოვდებოდა ინდივიდუალური სწავლების ფორმებიც. ფაქტიურად ეს იყო არაფორმალური განათლების მიმართულება.
1840 წელს გაიხსნა “ამიერკავკასიის ქალთა ინსტიტუტი”. ეს იყო დახურული ტიპის სასწავლებელი, მკაცრი წესდებით.
ამ ეტაპისთვის არ მოქმედებს სავალდებულო სწავლების პრინციპი.
1879 წელი – მეცხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევარი : “ქართველთა შორის წერა – კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება”. ი. ჭავჭავაძემ, დ. ყიფიანმა, ი.გოგებაშვილმა და სხვებმა მიზნად დაისახეს ქართული სკოლის გახსნა. იაკობ გოგებაშვილი წერდა : ” ამისთანა მაღალმნიშვნელოვანი საზოგადოება ჩვენში ჯერ არ დაბადებულა, მას დანიშნულებად აქვს ერის განათლება”. ამ საზოგადოებამ პიერველ ეტაპზე სკოლები დააარსა თბილისში, ბათუმში, წინარეხში, თიანეთში, ხელთუბანში, გომარეთში. საზოგადოებას უფლება ჰქონდა, რომ დაეარსებინა სამკითხველოები, ბიბლიოთეკები, მოეწვია სკოლებისთვის გამოცდილი მასწავლებლები, გამოეცა ქართულ ენაზე საყმაწვილო წიგნები და სახელმძღვანელოები.
საზოგადოებამ შეიმუშავა “განჩინება”, რომლის საფუძველზე სკოლის გახსნა სოფელს უნდა მოეთხოვა. სოფელი სკოლის შენობისთვის გამოყოფდა მიწას, ააშენებდა შენობას და გაიღებდა ყოველწლიურად 350 მანეთს მასწავლებლის შესანახად. წერა – კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებას კი უნდა მოეძებნა სკოლებისთვის შესაფერისი მასწავლებელი.
წერა კითხვის გამავრცელებელმა საზოგადოებამ პირველი სკოლა გახსნა 1880 წელს თბილისში, სადაც 2 განყოფილება იყო, თითოში 16-16 მოსწავლე, ამათგან 10 გოგონა და 6 ბიჭი.
ვინაიდან ეს საზოგადოება ხშირად უსახსრობის გამო სკოლის შენახვას ვერ ახეხებდა, გაჩნდა იდეა, რომ აეყვანათ მოხეტიალე მასწავლებელი, რომელიც ივლიდა ადგილიდან ადგილზე და ყველგან გაავცელებდა კითხვასა და წერას. ასევე ფიქრობდნენ დაეარსებინათ მოძრავი სკოლები (მოძრავი კოლექტივი). სულ გიხსნა 33 სკოლა. მისი პირველი თავმჯდომარე იყო დიმიტრი ყიფიანი.
1883 წელს ასევე შეიქმნა ახალი ტიპის სკოლა, ილია წინამძღვრიშვილის ხელმძღვანელობით, მისი ინიციატივით და ხარჯებით. ეს იყო ე.წ. საავტორო სკოლა, რომელიც წარმოადგენდა ამ პროფილის ერთადერთ სასწავლებელს ამიერკავკასიაში.
განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭებოდა იაკობ გოგებაშვილის მიერ შედგენილ სახელმძღვანელოს : ” დედა ენა” და “ბუნების კარი”. რომელიც გამოიცა 1876 წელს. ასევე შეიქმნა დ.ჩუბინიშვილის “ქართული ქრესტომათია”, მისივე ქართული ენის გრამატიკა; დ. ბაქრაძის შრომები საქართველოს ისტორიასა და ეთნოგრაფიაში.
