,
ავტორი : გიორგი ასტამაძე
1918 წლის მარტში ბრესტ-ლიტოვსკის ზავის დადების შემდეგ გერმანიის იმპერიასა და ბოლშევიკებს შორის, კავკასიის საკითხმა განსაკუთრებული სიმწვავე შეიძინა და მსოფლიო ომის მოკავშირეები გერმანია და ოსმალეთი განხეთქილების ზღვარზე მიიყვანა.
პირველ ეტაპზე, გერმანიის უმაღლესი მთავარსარდლობა და აღმოსავლეთის ოპერაციების მეთაური ლუდენდორფი ოსმალეთში მყოფი მისი გენერლის ფონ ზეექტის გავლენით მხარს უჭერდა კავკასიაზე და ბაქო-ბათუმის ნავთობსადენზე პირდაპირ თურქული გავლენის დამყარებას. ამ იდეას ეწინააღმდეგებოდა გერმანიის საგარეო საქმეთა სამინისტრო ფონ კიულმანის მეთაურობით, რომელიც თვლიდა, რომ კავკასიის ქრისტიანულ ნაწილზე თურქეთის გავლენა პირდაპირი საფრთხის შემცველი იქნებოდა გერმანიისთვის, რადგან შეიძლებოდა რეგიონი ინგლისელთა ხელში აღმოჩენილიყო. ასევე, დიდი ალბათობა არსებობდა ახალგაზრდა თურქების მხრიდან სომეხთა მკვლელობების გაგრძელების, რაზეც მსოფლიო პასუხისმგებლობას გერმანიის იმპერიას დააკისრებდა.
აპრილის თვეში ლუდენდორფის მიდგომა საკითხისადმი თანდათან შეიცვალა, რაშიც თავისი წვლილი გერმანელი კოლონისტების კავკასიაში ყოფნამაც შეიტანა. ლუდენდორფი კავკასიიდან მოელოდა სამ რამეს:
1. ომისათვის საჭირო ნედლეულის მიღებას (ბაქოს ნავთობი და ჭიათურის მანგანუმი).
2. ქართული არმიის ჩამოყალიბებას, რომელსაც საჭიროების შემთხვევაში უნდა ებრძოლა გერმანელების მხარეზე და უზრუნველეყო წესრიგი ადგილზე.
3. გეოგრაფიული ტრამპლინის მოპოვებას სამომავლოდ თურქესტანსა და ინდოეთში ინგლისელების წინააღმდეგ ომის საწარმოებლად.
აქედან გამომდინარე, ლუდენდორფი აპრილის ბოლოს თვლიდა, რომ ოსმალებს უნდა გადასცემოდათ არა მთლიანი კავკასია ახლო აღმოსავლეთში დაკარგული არაბული მიწების საკომპენსაციოდ, არამედ მხოლოდ ბრესტ-ლიტოვსკის ზავით გათვალისწინებული მიწები მდინარე ჭოროხამდე, ბათუმი კი გერმანელების პროტექტორატის ქვეშ მყოფ საქართველოს უნდა დარჩენოდა.
საკუთარი გავლენის სფეროდ კავკასიაში გერმანელებს საქართველო სურდათ. ეს გამოწვეული იყო როგორც მისი სტრატეგიული მდებარეობით, ასევე უდავოდ იმ რამდენიმეწლიანი შრომით, რაც გერმანიაში არსებულმა ქართულმა კომიტეტმა გასწია პირველი მსოფლიო ომის დროს, რითაც საკმაოდ აამაღლა საქართველოს ცნობადობა გერმანიის პოლიტიკურ და სამხედრო წრეებში.
გერმანიამ, მაისის დასაწყისში, ბათუმის მოლაპარაკებებზე კავკასიელებსა და თურქებს შორის, გამოგზავნა საკუთარი წარმომადგენელი - ბავარიელი გენერალი ოტო ფონ ლოსოვი, აქამდე პროთურქული განწყობილებებით ცნობილი. თურქების საქციელმა, რომლებიც ყოველმხრივ ცდილობდნენ კავკასიელებთან პირისპირ დარჩენას მათ გამოუვალ მდგომარეობაში ჩასაყენებლად, გერმანელი წარმომადგენლის დაბლოკვას, მისთვის სატელეგრაფო თუ სხვა სახის კომუნიკაციის დახშობას, ლოსოვის დამოკიდებულებების რადიკალური ცვლილება გამოიწვია. ლოსოვი ამ დროიდან აშკარად მხარს უჭერდა კავკასიაში პირდაპირი ხაზით გერმანული ინტერესების გატარებას თურქების ჩარევის გარეშე. სწორედ მისი და ამიერკავკასიის წარმომადგენელ აკაკი ჩხენკელის წაქეზებით დაიბადა 1918 წლის 26 მაისს საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა, ბერლინში კი გაჩნდა იდეა კავკასიაში ექსპედიციის გაგზავნის თაობაზე.
გერმანიის იმპერიის სამხედრო მეთაურობასა და საგარეო განყოფილებას შორის არსებობდა აზრთა სხვადასხვაობა კავკასიაში სამხედრო ექსპედიციის გაგზავნასთან დაკავშირებით. საგარეო განყოფილება და კერძოდ მინისტრი ფონ კიულმანი ეწინააღმდეგებოდა მისიის გაგზავნას იმ მოტივით, რომ არ სურდა ძალების გადასროლა იმ ადგილებში, სადაც ომის შემდეგ გერმანია ვერ შეძლებდა პოზიციების შენარჩუნებას. ის გერმანელ სამხედროებს „ნაპოლეონიზმში“ ადანაშაულებდა. ამის მიუხედავად, ლუდენდორფმა და სამხედრო ელიტამ თავისი გაიტანა, რაშიც ბათუმის კონფერენციამ, ფონ ლოსოვის დამოკიდებულების ცვლილებამ და ქართველთა მიერ შეთავაზებულმა საქართველოს გერმანიის პროტექტორატად გამოცხადების იდეამ, თავისი როლი ითამაშა. გადაწყდა მისიის გამოგზავნა, რომელსაც საგარეო დეპარტამენტისადმი მიცემულ განმარტებაში, ოფიციალურად ევალებოდა კავკასიის სუსტი არმიის საბრძოლო სწავლების ხელშეწყობა.
1918 წლის 8 ივნისს ფოთს ეწვია მისიის პირველი ნაწილი კაპიტან იენო ედვარდ ფონ ეგან-კრიგერის მეთაურობით. ექსპედიციის ხელმძღვანელად დანიშნული ბავარიელი გენერალ-მაიორი ფრიდრიხ კრეს ფონ კრესენშტაინი 23 ივნისს ჩამოვიდა თბილისში თავისი შტაბით. მისიის ლეგაციის მდივანი იყო ქართველთათვის კარგად ნაცნობი ფრიდრიხ შულენბურგი, რომელსაც მეფის რუსეთის დროს თბილისში გერმანიის იმპერიის კონსულად ჰქონდა ნამუშევარი, მსოფლიო ომისას კი ოსმალეთის ტერიტორიაზე მოქმედი ქართული ლეგიონის ერთერთი მეთაური იყო. მისიაში ასევე შედიოდა გერმანიის ავღანური ექსპედიციიდან ცნობილი პროფესორი ერნსტ ცუგმაიერი. საქართველოს მხრიდან მისიასთან ურთიერთობა სოციალ-დემოკრატულმა ხელისუფლებამ დაავალა სპეციალურ წარმომადგენელს, ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის წევრ დათა ვაჩნაძეს. გერმანიაში კი საქართველოს წარმომადგენლად გაიგზავნა გერმანიაში განათლებამიღებული დოქტორი ვლადიმერ ახმეტელი, მისი მდივანი იყო ალექსანდრე გოზალიშვილი, ხოლო სამხედრო ატაშე გიორგი კერესელიძე. საქართველოს დამოუკიდებლობის არასრული სამი წლის განმავლობაში ვლადიმერ ახმეტელი რჩებოდა საქართველოს უცვლელ წარმომადგენლად გერმანიაში.
გერმანიის კავკასიურმა ექსპედიციამ, რომელიც 1919 წლის იანვრამდე გაგრძელდა, დადებითი როლი ითამაშა ქვეყნის სტაბილიზაციის საქმეში. ექსპედიცია თითქმის მთლიანად ბავარიული ჯარებისგან შედგებოდა და მისმა რაოდენობამ მაქსიმუმს, დაახლოებით 19 ათასს, მიაღწია სექტემბერში. სამხრეთ საქართველოში, აფხაზეთში, ზოგჯერ მოკავშირე ოსმალების წინააღმდეგაც კი, გერმანელები და ქართველები ერთად იბრძოდნენ. ურთიერთობები რომ კარგად აეწყო ორ მხარეს შორის, ამის შესახებ წერდნენ როგორც საქართველოს მთავრობის მეთაური ნოე ჟორდანია, ასევე გერმანული მისიის ხელმძღვანელი ფონ კრესი. კრესმა იმდენად კარგი სახელი დატოვა საქართველოში, რომ მოგვიანებით, დიპლომატიური ურთიერთობების დამყარებისას, ქართველებს დიდი სურვილი ჰქონდათ საქართველოში გერმანიის ელჩად სწორედ კრესი დანიშნულიყო.
ცალკე საკითხია, რამდენად შეასრულა ექსპედიციამ ფუნქციები პოლიტიკური თავლსაზრისით. საქართველოში ძლიერი არმიის შექმნა მოკლე ვადებში ვერ მოხერხდა. გერმანიის მოლოდინი კავკასიის რესურსებზე იმთავითვე გადაჭარბებული იყო და ბაქოს ხელიდან ხელში გადასვლის გამო 1918 წელს დიდი მოგება ამ თვალსაზრისით არ უნახავთ. ომში დამარცხებიდან გამომდინარე კი არც ტრამპლინად გამოადგა კავკასია ინგლისთან საომრად. საქართველოსთვის, ნაწილობრივ სომხეთისთვისაც, მისია ცალსახად სასარგებლო იყო ოსმალების შემოტევებისგან თავდასაცავად და მდგომარეობის სტაბილიზაციისთვის. თანაც ამ მისიის გამოგზავნა ფაქტიურად ნიშნავდა საქართველოს დე ფაქტო აღიარებას გერმანიის მხრიდან. 23 სექტემბერს დიდვეზირ თალაათ ფაშასთან გაფორმებული ფარული შეთანხმების შემდეგ გერმანიის იმპერიამ ზეგავლენა დაამყარა ბაქო-ბათუმის ნავთობსადენზე და საქართველო უკვე ოსმალეთის აღიარებითაც გერმანიის მფარველობაში გადავიდა. იურიდიულ აღიარებამდე საქმე აღარ მივიდა პირველ მსოფლიო ომში გერმანიის დამარცხების გამო.
საქართველოდან გერმანიის კავკასიური ექსპედიციის გასვლის შემდეგ, ბუნებრივია, ურთიერთობების სიხშირემ იკლო. საქართველოში გერმანული მისიის არარსებობის პირობებში ინფორმაციის მოპოვება ევალებოდათ გერმანიის საგარეო საქმეთა სამინისტროს იმ თანამშრომლებს (შულენბურგი, ნადოლნი, ვეზენდონკი), რომელთაც კავკასიის საკითხებში კომპეტენცია ჰქონდათ. ინფორმაციის მოპოვება ხდებოდა ვიზიტებით, კავკასიელი გერმანელებისგან, სტუმრად ნამყოფი მრეწველებისგან, აგენტურისგან და ა.შ. 1919 წელს მნიშვნელოვანი საკითხი იყო გერმანული ექსპედიციის წარმომადგენელთა მშვიდობიანად დაბრუნება გერმანიაში, რაც ივნისამდე გაიწელა კუნძულ პრინკიპოზე ბრიტანელთა მიერ მათი დროებით დაპატიმრების გამო. ვაიმარის რესპუბლიკის საგარეო განყოფილება მიიჩნევდა, რომ გერმანული ექსპედიციის ყოფნის ხარჯები კავკასიაში, ასევე საქართველოსთვის რამდენჯერმე გაწეული მატერიალური დახმარება საქართველოს რესპუბლიკას უნდა აენაზღაურებინა ფულადი სახით ახლა, როცა გერმანიას თავად გაუჭირდა. ამაზე საქართველოს წარმომადგენელი ვლადიმერ ახმეტელი დასაბუთებულ უარს აცხადებდა საქართველოში არსებული მძიმე ეკონომიკური მდგომარეობის გამო.
უნდა აღინიშნოს, რომ ომის შემდეგ გერმანიაში არსებული უმძიმეს სოციალურ ფონზეც კი, გერმანელებს არ აუღიათ ხელი კავკასიაში საკუთარი ეკონომიკური და პოლიტიკური გაფართოების იდეაზე. ისინი თვლიდნენ, რომ საქართველო იმ იშვიათ ქვეყნებს მიეკუთვნებოდა მსოფლიოში, სადაც გერმანელებს კარგი რეპუტაცია და ნიადაგი ჰქონდათ შენარჩუნებული სამომავლო ეკონომიკური თუ პოლიტიკური საქმიანობისთვის. ამ ვითარების გამოყენებას ცდილობდა ვლადიმერ ახმეტელი საქართველოსთვის გერმანიის მხრიდან იურიდიული აღიარების მოსაპოვებლად.
გერმანული მისიის გახსნის დიდ მნიშვნელობაზე საუბრობდა საქართველოში მცხოვრები ცნობილი გერმანელი პუბლიცისტი არტურ ლაისტი 1920 წელს საგარეო განყოფილებისთვის გაგზავნილ რამდენიმე წერილში, სადაც საქართველოში არსებული ვითარების შესახებ აწვდიდა ზუსტ ინფორმაციას. 1920 წლის ზაფხულისთვის მომწიფდა საქართველოში გერმანული მისიის გახსნის იდეა. აგვისტოში თბილისში გერმანიის წარმომადგენლად გაიგზავნა დიპლომატი, ორიენტალისტი და ბიზანტინისტი, კავკასიის მცოდნე ერნსტ ფონ დრუფელი, რომლის მუშაობის დროსაც, 1920 წლის 24 სექტემბერს, გერმანიამ დე იურე აღიარა საქართველოს დამოუკიდებლობა. მალევე შეირჩა ელჩის კანდიდატურა სოციალ-დემოკრატ ულრიხ რაუშერის სახით, რომელიც თბილისში დეკემბერში შეუდგა მოვალეობების შესრულებას და საქართველოს მთავრობის ევაკუაციამდე 1921 წლის მარტში, მის გვერდით იმყოფებოდა. ბოლშევიკური ანექსიის შემდეგ რაუშერი დარჩა ქვეყანაში და თითქმის ერთი წლის განმავლობაში გასაბჭოებულ საქართველოში აგრძელებდა საქმიანობას, ვიდრე 1922 წლის დასაწყისში არ გადაწყდა მისი უკან გაწვევა.
ფოტო: ქართული დელეგაცია ბერლინში.
სხედან, მარცხნიდან: ნიკო ნიკოლაძე, აკაკი ჩხენკელი, ზურაბ ავალიშვილი.
დგანან: სპირიდონ კედია, გიორგი მაჩაბელი, მიხაკო წერეთელი.
„სუფრა - ასე ჰქვია ქართულ მოლხენა-დროსტარებას, რომელიც სტუმართმოყვარეობისა და მხიარულების განსახიერებას წარმოადგენს. რომელი კერძებს მიირთმევენ ქართველები სტუმრებთან ერთად? ჩვენი კორესპონდენტი შეეცადა ქართული სუფრის დიდებულება ეჩვენებინა და დარწმუნდებით, რომ ეს მართლაც კარგად გამოუვიდა“, - ასე იწყება გერმანულ გაზეთ „ფრანკფურტერ ალგემაინე ცაითუნგში“ (Frankfurter Allgemeine Zeitung) გამოქვეყნებული სტატია სათაურით „ქართული სამზარეულოს მრავალფეროვნება“ (ავტორი - მაიკე ფონ გალენი).
გთავაზობთ პუბლიკაციას შემოკლებით:
„როცა მივედით, მაგიდა უკვე გაშლილი დაგვხვდა: თეფშებზე დაწყობილი ყველით და ლორით, ნიგვზის ფარშიანი ბადრიჯნით, მხალეულობით, მწვანილით, კიტრით და პომიდორით... მათ შორის ჩადგმულია გრაფინები მოცხარის წვენით და ტარხუნის ლიმონათის ბოთლებით. ოფიციანტი წითელ ღვინოს ბოკალებში ასხამს. გარეთ თბილისური საღამოა, რესტორან „რიგის“ დარბაზში გაშლილ გრძელ მაგიდაზე კი ქართული სუფრა - ქართული ქეიფი იწყება.
ისინი, რომლებიც ქართულ სამზარეულოს არ იცნობენ, მადააღძრულები სწრაფად მიირთმევენ სიმინდის ფქვილისაგან გამომცხვარ თბილ მჭადებს, სალათებს და ყველს. მაგრამ ვინც იცის, ის ნელ-ნელა ჭამს და მთავარს ელოდება...
ქართველი ქალბატონი თიკო ტუსკაძე, რომელიც ლონდონში ცხოვრობს, მაგრამ ახლა სამშობლოში იმყოფება, ჩვენი გიდის როლს ასრულებს და ქართულ სუფრას გვაცნობს როგორც „გემრიელი საჭმელების უსასრულო რიგს“. იგი კულინარული წიგნის ავტორია და გვიხსნის, თუ რომელი საჭმელი როგორ მივირთვათ.
ზოგიერთმა უკვე საკმაო რაოდენობის სალათა მიირთვა, რომ მაგიდაზე ახალი კერძები მოაქვთ - მოხრაკულ-მოთუშული სოკო, ხაჭაპური, ხორცით მომზადებული კერძები... საჭმლით სავსე თეფშები სულ უფრო მრავლდება და მაგიდაზე თავისუფალი სივრცე მცირდება, თუმცა ახალ-ახალი ნუგბარისათვის ადგილი მოიძებნება.
„სტუმართმოყვარეობა - ქართული კულტურის განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენს, რაც კარგად არის გამოხატული ქართულ სუფრაში, როცა მაგიდას ეროვნულ სამზარეულოს კერზები ამშვენებს“, - განმარტავს მაკა თარაშვილი. რა თქმა უნდა, იგი ახალბედა სუფრის წევრებისაგან განსხვავებით, შეცდომებს არ უშვებს და ყველაფერს ერთად არ მიირთმევს. მან კარგად იცის, რა როდის უნდა მიირთვას და უცხოელ სტუმრებს ჭამის საიდუმლოებას ასწავლის: როდის დგება მწვადის, „ჩაქაფულის და საჭმელების მიღების დრო...
ქართული ტრადიციის თანახმად, სუფრაზე იმდენი საჭმელი უნდა იყოს, რომ სტუმრების წასვლის შემდეგაც საკმაო რაოდენობით უნდა დარჩეს: „სუფრა, რომელზეც არაფერი აღარ რჩება, საქართველოში არ არსებობს“, - ამბობს მაკა თარაშვილი, - მასპინძლები იფიქრებენ, რომ სტუმრები მშივრები დარჩნენ. ამიტომ ყველაფერი უამრავია“.
რესტორანი „ქეთო და კოტე“ ძველი თბილისის უბანში, შემაღლებულ ადგილზე მდებარეობს. დარბაზში მყუდრო გარემოა შექმნილი. მაგიდები ყოველთვის მდიდრულადაა გაშლილი - ტრადიციული კერძები თანამედროვე სტილითაა გაფორმებული. თავდაპირველად თვენ მოგართმევენ ცივ და ვეგეტარიანულ კერძებს, ბოსტნეულს, შემდეგ გამომცხავარს, ცომეულს, ბოლოს კი ხორცით მომზადებულ საჭმელებს.
ქართული სუფრის ტრადიციაა თამადა, ანუ დროსტარების ხელმძღვანელი. იგი სუფრის თავში ზის და სადღეგრძელოებს ამბობს. რესტორან „შატო მუხრანში“, სადაც ჩვენ ვიყავით (თბილისიდან ერთი საათის სავალზე), მეღვინე პატრიკ ჰონეფმა ჩვენი სტუმრობის სადიდებელი სადღეგრძელო წარმოსთქვა. გერმანელი მეღვინე უკვე მრავალი წელია საქართველოში ცხოვრობს, ოჯახიც აქ ჰყავს. პატრიკი მადლობას გვიხდის სტუმრობისათვის, რომ გერმანელი ტურისტები საქართველოთი დაინტერესდნენ და კავკასიურ ქვეყანას ეწვივნენ.
მასპინძელი გვიხსნის, რომ სუფრის თამადა ყურადღებით ისმენს სტუმრების საუბარს სადღეგრძელოებისათვის იმპულსის მისაცემად. იგი დისკუსიას ზომიერ მიმართულებას აძლევს და განწყობას ამაღლებს. ამიტომაც თამადა ისეთი პიროვნებაა, რომელიც ცნობილია თავისი კეთილი ხასიათით, გონებამახვილობით და ინტელექტით.
თუ როგორ მზადდება კლასიკური ქართული კერძები, ამას თქვენ თბილისიდან საკმაოდ მოშორებით, კახეთში გაიგებთ, სადაც ღვინის კომპანია „შუმის“ რესტორანი მდებარეობს. აქ სტუმარი საკუთარი თვალით ხედავს, თუ როგორ ცხვება ქართული თონის პური, როგორ კეთდება ხინკალი, რომელიც ქართული სამზარეულოს ერთ-ერთ დიდებულ და გემრიელ კერძს წარმოადგენს.
