ხალხში ღრმად ფესვგადგმული ლეგენდა მოგვითხრობს, რომ წარმოშობით სპარსმა მირ-ფეთე-აღა სეიდ თავრიზელმა უდროოდ გარდაცვლილი ქართველი მეუღლის ხსოვნის უკვდავსაყოფად, ტფილისის გარეუბანში მდებარე გერმანულ დასახლებაში უზარმაზარი ბაღი გააშენა. დღეს ამ ბაღს,  ჩვენ მუშთაიდის ბაღად მოვიხსენიებთ.

თუმცა როგორც ყველა ლამაზ ლეგენდას, არც ამ ამბავს არაფერი საერთო არა აქვს რეალობასთან.

 მინი დოსიე: მუშთაიდის ბაღი  გააშენა 1830-იან წლებში ირანიდან გამოქცეულმა მირ ფეთეაღა სეიდ თავრიზმა, რომელიც აზერბაიჯანში ირანის შიიტების რელიგიური ლიდერი - მუჯთაჰიდი იყო. 1853 წლიდან ბაღი სახაზინო საკუთრება გახდა. აქ სისტემატურად ეწყობოდა სახალხო სეირნობები, გამოფენები,  სპექტაკლები. 1935 წელს ამოქმედდა მსოფლიოში პირველი საბავშვო რკინიგზა. ბაღის ერთ-ერთი ღირსშესანიშნაობაა რელიქტური ხის, ძელქვის კორომი. 1887 წელს ბუნებისმეტყველის, ნიკოლოზ შავროვის თაოსნობით ბაღის ტერიტორიაზე დაარსდა კავკასიის მეაბრეშუმეობის სადგური.  სადგურის მთავარი შენობა 1892 წელს აიგო (არქ. ალექსანდრე შიმკევიჩი, ნ. შავროვის მონაწილეობით). კომპლექსის დიდი ნაწილი (გრენის დასამზადებელი, აბრეშუმის ძაფის ამოსახვევი და საგრეხი კორპუსი, ე. წ. საჭიე ბინა და სხვ.) დროთა განმავლობაში დაინგრა. მთავარი შენობა კი, სადაც დღეს აბრეშუმის სახელმწიფო მუზეუმია მოთავსებული, თავდაპირველი სახით არის მოღწეული (გ. ცაბაძის ქ. N6).  სადგურის თანამშრომელთათვის აგებული სახლი (დ. აღმაშენებლის გამზ. N184) ძველთბილისური საცხოვრებლის ერთ-ერთი საყურადღებო ნიმუშია.

 მირ-ფეთე-აღა სეიდ მუშთაიდი

მირ-ფეთე-აღა სეიდ მუშთაიდი სპარსეთში დაიბადა 1794 წელს, ცნობილი იმამის ოჯახში. მამის კვალს გაჰყვა და სასულიერო მოღვაწის გზა აირჩია. მირ-ფეთე მრევლში უპირობო ავტორიტეტით სარგებლობდა. არაჩვეულებრივი ორატორი იყო, ადამიანებზე ზეგავლენის მოხდენა შეეძლო და ფიცხი ხასიათის მქონეების დამშვიდება-დაოკება კარგად გამოსდიოდა.

1827 წელს, რუსეთ-სპარსეთის ომის დროს, ამიერკავკასიის ჯარების სარდალი გენერალი პასკევიჩი მირ-ფეთე-აღა სეიდს დაკავშირებია და მისთვის რუსეთთან თანამშრომლობა შეუთავაზებია. იმასაც, როგორც ჩანს, ბევრი არ უყოყმანია.

სულიერმა მამამ შაჰი სისასტიკეში დაადანაშაულა, ხოლო ამიერკავკასიაში რუსების მართვის მეთოდებს ხოტბა შეასხა. მისმა სიტყვებმა დიდი გავლენა მოახდინა თავრიზელებზე და იმათაც უბრალოდ კი არ დაყარეს იარაღი, არამედ გულითადი დახვედრაც მოუწყეს რუსულ ჯარს.

მისი ხელშეწყობით დაეცა მაშინ თავრიზი. ხოლო როცა მუშთაიდმა გააცნობიერა, რაოდენ დიდი წვლილი შეიტანა რუსეთის სპარსეთზე გამარჯვებაში, მიხვდა, რომ მშობელ მიწაზე დარჩენა მასაც და მის ოჯახსაც ხიფათს უქადდა და პასკევიჩის დახმარებით, ოჯახთან ერთად კავკასიაში გამომგზავრებულა.

ტფილისში დასახლებულ მუშთაიდს რუსეთის მთავრობისგან გაწეული შრომისთვის საკმარისზე ბევრად გულუხვი ანაზღაურება მიუღია: ოქროს მედალი, პენსია, დედოფალ ანას პირველი ხარისხის ორდენი, რამდენიმე სოფელი შირვანში და ოქროს სამეფო გერბი.  და კიდევ 50 ჰექტარზე მეტი მიწა კუკიაზე - მაშინდელი გერმანული დასახლების მახლობლად.

ნაჩუქარ მიწაზე მუშთაიდს აკაციები დაურგავს და დიდებული ბაღი გაუშენებია, ხოლო ბაღის ცენტრში, ოთხი ხეივნის გადაკვეთაზე, სახლი აუგია. სწორედ ის, რომელშიც პარკის ადმინისტრაციაა განთავსებული.

მუშთაიდს ირანიდან მუშები ჩამოუყვანია და მტკვრიდან ბაღამდე სარწყავი არხი გაუყვანია. იმ დროისათვის ეს დიდი სიახლე იყო და ამიტომ დიდი შემოსავალიც მოუტანია. წყლის მოხმარებისთვის მეზობლად მცხოვრები ქალაქელები, ძირითადად, გერმანულ დასახლებაში მცხოვრებნი, დიდ გადასახადს, როგორც ამბობენ, ყოველწლიურად 500 ვერცხლის მანეთს უხდიდნენ…

1831 წელს პასკევიჩს ტფილისის დატოვება და პოლონეთში ამბოხების ჩასახშობად წასვლამ მოუწია. მუშთაიდიც თან იახლა, რომელიც უკან 1833 წელს დაბრუნებულა. პასკევიჩის შემცვლელ გრიგორი როზენს მუშთაიდი დიდად თვალში არ მოსდიოდა და მას უსაზღვრო ძალაუფლების მიღების სურვილში სდებდა ბრალს, ამიტომაც უფლებამოსილება შეუმცირა და მხოლოდ რელიგიური საკითხები დაუტოვა სამართავად.

იმავე წელს მუშთაიდს სამშობლოში, ირანში დაბრუნება უთხოვია, რაზეც უარი მიუღია. როზენის აზრით, მას იქ მხოლოდ უსიამოვნება ელოდა. მაგრამ მირ-ფეთე 1841 წელს მალულად გაპარულა ირანში და თან თავისი ორი ვაჟიც წაუყვანია. ირანში ბიჭებს შავი ჭირი შეყრიათ და დაღუპულან.

გავლენიან ირანელს ტფილისში ხუთი ცოლი და სამი ვაჟი დარჩენია, რომელთაგან არცერთს არ მოუსურვებია საქართველოდან წასვლა. სიცოცხლის ბოლომდე აქ დარჩენილან. ვაჟები ტფილისში, მუსლიმურ სასაფლაოზე არიან დაკრძალულები.

თავად მირ-ფეთე-აღა სეიდ თავრიზელი 1852 წელს გარდაცვლილა.

მილიონი ვარდი და პირველლი საჰაერო ბუშტი

მუშთაიდის ტფილისიდან გაქცევის შემდეგ ცნობილ ბაღს არაერთი მფლობელი გამოუცვლია, თუმცა მანამდე თავად მიუყიდია ის ვაჭარ მელიქ-ბეგლაროვისთის. 1853 წელს კი გაკოტრებულ ბეგლაროვს ბაღი 70 ათას რუბლად გადაუცია ქალაქის ხაზინაისთვის სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებად.

1860 წელს მუშთაიდის გაშენებული ბაღი სახალხო სეირნობის, გამოფენების, თეატრალური წარმოდგენების გასამართ პარკად ქცეულა. მართალია, გერმანული დასახლების ტერიტორიაზე სხვა ბაღებიც ყოფილა, მაგრამ ეს პარკი მაინც ყველაზე მეტად ჰყვარებია ხალხს. თურმე, რა აღარ იმართებოდა პარკში: საქველმოქმედო აუქციონები, თეატრალური წარმოდგენები, ლატარიები, კონცერტები, ფოიერვერკები თუ ლატარია-გათამაშებები ობოლი ბავშვებისა და გაჭირვებულების დასახმარებლად. საქველმოქმედო ღონისძიებებში მონაწილეობის მსურველებისთვის ალექსანდროვის ბაღიდან მუშთაიდის პარკამდე დილიჟანსი დაუნიშნავთ, რომელიც ყოველ ნახევარ საათში ერთხელ გადიოდა.

გარდა ამისა, პარკში ეწყობოდა პავილიონები, რომლებშიც მთელი კავკასიის მეწარმეების პროდუქცია იყო წარმოდგენილი, რაც თურმე ფრიად პრესტიჟული საქმედ მიიჩნეოდა.

XIX საუკუნის ბოლოს მუშთაიდის ბაღში, რომელშიც გაზის ფანარები დაუმონტაჟებიათ გასანათებლად, რესტორანი “ტრამვაი” აუშენებიათ და საზაფხულო თეატრი გაუხსნიათ. სხვათა შორის, ამ თეატრის სცენაზე გამოდიოდა თურმე ფრანგი აქტრისა მარგარიტა - სწორედ ის მარგარიტა, რომლის ტრფიალმაც ფიროსმანს თავი დააკარგვინა.

სწორედ აქედან აუშვეს ამიერკავკასიაში პირველი საჰაერო ბურთი 1882 წელს. ჟან ბედე, ფრანგი აერონავტი, სამჯერ აფრინდა მუშთაიდის ბაღიდან საჰაერო ბურთით. როგორც ამბობენ, მასთან ერთად აფრენა არავის მოუსურვებია და ამიტომ ვიღაც მემაწვნისგან ვირი იქირავა, ის ჩაისვა კალათში და ასე, ვირის ხმამაღალი ყროყინის ფონზე გადაუფრინა მეტეხის ციხესო. სანახაობა ფასიანი ყოფილა და 50 კაპიკი ღირებულა.

1900 წელს მუშთაიდის ბაღისთვის ცუდი დრო დამდგარა, როდესაც ის ექვსი წლით მიუქირავებიათ ვაჭარ ავეტის გორგიჯანოვისთვის. იმ პერიოდში თურმე მას ხან მუშთაიდის და ხანაც გორგიჯანოვის ბაღს ეძახდნენ. ათი წლის შემდეგ კი იქაურობა ვინმე მარტიროსოვს რგებია. ჰოდა, პარკიც თანდათან პარტახდებოდა, ლამპიონები აქა-იქა ბჟუტავდა, მერხებიც ალაგ-ალაგღა დარჩენილიყო და საერთოდაც, ნაგავს მიჰქონდა.

ბოლოს, 1918 წელს ბაღი ქალაქის სამმართველოს გადაეცა. ერთი წლის შემდეგ კი ის რკინიგზის სამმართველოს, აბრეშუმის სადგურსა და რაიონის სამმართველოს შორის გადაანაწილეს. საბჭოთა პერიოდში ოდესღაც მუშთაიდის ბაღად წოდებული პარკი „ორჯონიკიძის სახელობის კულტურისა და დასვენების პარკად” აქციეს. ძველი სახელი მას მხოლოდ 1989 წელს დაუბრუნდა.

მსოფლიოში პირველი საბავშვო რკინიგზა.

1935 წლის 24 ივნისს სერგო ორჯონიკიძის სახელობის კულტურისა და დასვენების პარკში (მუშთაიდი) საზაფხულო სეზონის დაწყებასთან ერთად გაიხსნა მსოფლიოში პირველი საბავშვო რკინიგზა. მატარებელი შედგებოდა ორთქლმავლის და სამი (მაგარი, სააგარაკო და საერთაშორისო) ვაგონისგან. რკინიგზა ააშენეს თბილისის რკინიგზის სკოლის მოსწავლეებმა და ახალგაზრდა რკინიგზელებმა. შემდეგ ისინი თვითონვე ემსახურებოდნენ მას. ამ მოვლენამ ფართო გამოხმაურება პოვა საბჭოთა კავშირში და მის ფარგლებს გარეთ (პოლონეთი, ჩეხოსლოვაკია, მონღოლეთი და სხვა). მის მაგალითზე სსრ კავშირის სხვა ქალაქებშიც შეიქმნა საბავშვო რკინიგზები.