,
ევროპაში, სამეცნიერო მოღვაწეობის მიზნით, პირველად 1992 წელს გავემგზავრე. 1995 წლიდან კი იქ გადავსახლდი. 90-იან წლებში მძიმე პირობები იყო საქართველოში, განსაკუთრებით ჩვენი პროფესიის ფიზიკოსებისთვის. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი ახალი დამთავრებული მქონდა წითელ დიპლომზე, რუსთაველის სახელობის სტიპენდიანტი ვიყავი და ელეფთერ ანდრონიკაშვილის სახელობის ფიზიკის ინსტიტუტში ვმუშაობდი.
ჩვენმა ჯგუფმა ფიზიკის ინსტიტუტიდან თანამშრომლობა დაამყარა CERN-თან. CERN-ის საერთაშორისო ლაბორატორია შვეიცარიისა და საფრანგეთის საზღვარზე მდებარეობს, ჟენევასთან ახლოს. 90-იან წლებში CERN-ში დაიწყო ინტენსიური მუშაობა LHC (Large Hadron Collider - დიდი ადრონული კოლაიდერი) პროექტის დაგეგმარებაზე. სწორედ ამ პროექტში ჩავერთეთ ჩვენი ორიგინალური კვლევებით ფიზიკის ინსტიტუტიდან. 1995-2000 წლამდე სხვადასხვა პერიოდში ვცხოვრობდი და ვმუშაობდი ბერლინში, სტრასბურგში და ჟენევაში. ეს ის წლები იყო, როდესაც ჩვენი სამეცნიერო მუშაობის ფოკუსი იყო R&D (Research and Development -- კვლევა და განვითარება) LHC პროექტისთვის. 2000 წელს მე დისერტაცია დავიცავი ბერლინის ჰუმბოლდტის უნივერსიტეტში (Humboldt University, Berlin). ამერიკაში 2000 წელს ჩამოვედი. ამ წელს Fermilab-ში (Fermi National Accelerator Laboratory) ამუშავდა Tevatron ამაჩქარებელი. Femilab საერთაშორისო ლაბორატორიაა, რომელიც ჩიკაგოსთან ახლოს მდებარეობს.
Tevatron 2000 წელს ყველზე მაღალი ენერგიების ამაჩქარებელი იყო, ამიტომ მაღალი ენერგიების ფიზიკოსისათვის, 2000-იან წლებში Fermilab-ი ყველაზე საინტერესო ლაბორატორიას წარმოადგენდა - ეს მანამდე, სანამ CERN-ის LHC არ ამუშავდა 2009 წელს, რომელიც ახლა ყველაზე მძლავრი ამაჩქარებელია 13 TeV დაჯახების ენერგიით პროტონებს შორის. ამჟამად პროფესორი ვარ ფიზიკის ფაკულტეტზე, ნიუ-იორკის შტატის სახელმწიფო უნივერსიტეტში ბუფალო-ში (State University of New York, SUNY, University at Buffalo). ეს ნიუ-იორკის შტატის ყველაზე დიდი სახელმწიფო უნივერსიტეტია, სადაც 30000 სტუდენტი სწავლობს. ჩემი საქმიანობა მოიცავს სამეცნიერო კვლევებს და პედაგოგიურ მოღვაწეობას. ვკითხულობ ლექციებს, ვხელმძღვანელობ დოქტორანტებს და მკვლევარ-მეცნიერებს. ჩემი ჯგუფი მუშაობს CMS კოლაბორაციაში. CMS არის დეტექტორი LHC ამაჩქარებელზე. LHC ყველაზე მძლავრი ამაჩქარებელია, სადაც მაღალი ენერგიების პროტონების დაჯახება ხდება. ამ დაჯახებებში მიმდინარეობს მრავალფეროვანი სახეობის რეაქციები და წარმოიშვება სხვადასხვა ტიპის ნაწილაკები, რომელთა შესწავლაც ხდება CMS დეტექტორით. LHC ამაჩქარებელი და CMS დეტექტორი ყველაზე კომპლექსურ ექსპერიმენტალურ დანადგარებს შორის ირიცხება, რაც აქამდე კაცობრიობას შეუქმნია. ვმუშაობთ ახალი ნაწილაკების ძიებაზე CMS-ის მეშვეობით. ჩვენ ასვე გვევალება ადრონული ჯეტების კალიბრაცია CMS-ში.
ჩვენმა ჯგუფმა კრიტიკული როლი ითამაშა CMS-ის ცენტრალური ნაწილის, ტრეკერის გაკეთებაში. ტრეკერის საშუალებით დამუხტული ნაწილაკების ტრაექტორიები იზომება.დღეისათვის კაცობრიობის მიერ დაგროვილი ცოდნა მიკროსკოპიულ, საბატომურ სამყაროზე თავმოყრილია ე.წ. ელემენტარული ნაწილაკების სტანდარტულ მოდელში (Standard Model of particle physics). სტანდარტული მოდელი კვანტური ველის თეორიას ეყრდნობა, რათა აღწეროს ელემენტარული ნაწილაკების თვისებები. მაღალი ენერგიების ფიზიკის (რომელიც ხშირად ნაწილაკების ფიზიკის სახელითაც მოიხსენიება) მიზანია, რომ პასუხი გასცეს კითხვას: რისგან არის სამყარო შექმნილი? ეს არა მხოლოდ ფუნდამენტალური, არამედ კაცობრიობის ისტორიაში ძალიან ძველი შეკითხვაც არის, რომელზედაც ჯერ კიდევ ბერძენი ფილოსოფოსები ცდილობდნენ ეპასუხათ. დღეისათვის ჩვენ ვიცით, რომ ყველაფერი ჩვენს გარშემო შედგება ელემენტარული (ანუ განუყოფელი) ნაწილაკებისაგან, რომლებიც ერთმანეთთან ურთიერთქმედებენ ძალებით.
სულ 4 ფუნდამენტალური ძალაა ცნობილი: გრავიტაციული, ელექტრომაგნიტური, სუსტი და ძლიერი. ისიც დადასტურებულია, რომ ელექტრომაგნიტური, სუსტი და ძლიერი ძალების გადამცემი არიან ასევე ელემენტარული ნაწილაკები. ყველამ ვიცით, რომ ატომი შედგება ბირთვისა და ელექტრონებისგან. ბირთვი, თავის მხრის პროტონებს და ნეიტრონებს შეიცავს. ესენი კი კვარკებისგან შედგებიან. დღეისათვის ვფიქრობთ, რომ კვარკები და ელექტრონები ელემენტარული, ანუ განუყოფელი ნაწილაკები არიან. არსებობს სხვა ელემენტარული ნაწილაკებიც, როგორიცაა მუონი, ტაუ ლეპტონი, გლუონი და ა.შ. ადრონული ჯეტები კვარკების და გლუონების ექსპერიმენტული გამოხატულებაა, რომელთა დეტექტირებასაც ჩვენ ვახდენთ CMS ექსპერიმენტში. კვარკების და გლუონები ძალიან ხშირად იბადებიან პროტონების დაჯახებაში LHC-ზე და მათი თვისებების ზუსტად დადგენა კრიტიკულად მნიშვნელოვანია. ეს სწორედ ერთ-ერთი ამოცანაა, რაზეც ჩემი ჯგუფი მუშაობს. პარალელურად ჩვენ ვეძებთ ახალ მძიმე ჰიპოტეტურ ნაწილაკს, რომელსაც Z’ ბოზონი ჰქვია.
ჩემი პროფესიული კარიერის განმავლობაში ბევრ სხვადასხვა საინტერესო, აქტუალურ და კომპლექსურ პროექტზე მიმუშავია. ამორჩევა ძნელია, თუმცა დავასახელებ ჰიგგს ნაწილაკის აღმოჩენაზე მუშაობის პროექტს. ჰიგგსი არის ელემენტარული ნაწილაკი, რომელიც ჰიგგსის ველთან ასოცირდება. ჰიგგსის ველის გარეშე, ელემენტარული ნაწილაკები უმასო იქნებოდნენ და სამყარო ჩვენს გარშემო ძალიან სხვანაირი. ჰიგგსის ველის არსებობა ჯერ კიდევ 1960-იან წლებში იწინასწარმეტყველეს, მაგრამ ექსპერიმენტალურად იგი მხოლოდ 2012 წელს აღმოვაჩინეთ LHC-ზე. ჰიგგსის აღმოჩენას დიდ დრო დასჭირდა, რადგან მას დიდი მასა აქვს მიკროსკოპული სამყაროს მასშტაბებისთვის. ეს მაღალი ენერგიების დაჯახებას მოითხოვს (გავიხსენოთ აინშტაინის ცნობილი ფორმულა E=mc2). გარდა ამისა, ჰიგგსი ძალიან იშვიათად იბადება პროტონების დაჯახებაში და ამიტომ, ბევრ ექსპერიმენტალურ მონაცემებს და კომპლექსური მეთოდების გამოყენებას მოითხოვს მისი დაკვირვება. ჩვენ სფეროში, ისევე როგორც ბევრ მეცნიერულ განხრაში, ბოლო ათწლეულში ძალიან აქტუალური და პოპულარული გახდა ხელოვნური ინტელექტი და მანქანური სწავლა (Artificial Intelligence and Machine Learning). ამ პარადიგმიდან ჩვენ კონკრეტულად სხვადასხვა ტიპის DNN-ს (Deep Neural Network) ვიყენებთ. DNN-ის გამოყენება საშუალებას გვაძლევს, მნიშვნელოვნად გავაუმჯობესოთ კვლევების სიზუსტე და უფრო ეფექტურად ვეძებოთ ახალი ნაწილაკები. იმისთვის, რომ იყო მეცნიერი, რა თქმა უნდა, მყარი საფუძველია აუცილებელი, რომელსაც განათლება გაძლევს, მაგრამ ეს მხოლოდ აუცილებელი და არასაკმარისი პირობაა. იყო მეცნიერი, ნიშნავს ყოველდღიურად ახალს სწავლობდე მთელი კარიერის განმავლობაში. თუ წინ არ მიდიხარ, ნიშნავს, რომ უკან რჩები. უცხოეთში ჩამოსულ ქართველ დოქტორანტ სტუდენტებს (Ph.D. student) ვურჩევდი, რომ მაქსიმალურად გამოიყენონ აქაური რესურსები, როგორც აკადემიურად, ასევე მეცნიერული კვლევებისთვის. როგორც წესი, აქ დოქტორანტურის პირველ 2 წელს სტუდენტებს უწევთ აუცილებელი კურსების აღება, ამასთანავე ასისტენტად (Teaching Assistant) მუშაობა. ეს მოითხოვს ორგანიზებულობას და დროის სწორედ განაწილებას. ამასთანავე, სასურველია სამეცნიერო კვლევებში მალევე ჩართვა. ზოგი სტუდენტი ამას დოქტორანტურის პირველივე წელს ახერხებს, ზოგი კი საჭირო კურსების დამთავრებას ელოდება. სწორი მიმართულების და სწორი დროის არჩევა სამეცნიერო კვლევებში ჩასართავად ძალიან მნიშვნელოვანია.
იმ ახალგაზრდებს, რომლებიც აპირებენ, რომ მეცნიერები გამოვიდნენ, ვეტყოდი, შრომა და მონდომება ყოველთვის ნაყოფს გამოიღებს ზოგჯერ ისე სწრაფად არა, როგორც ჩვენ გვინდა, მაგრამ ბოლოს მაინც. საქართველოში, ისევე როგორც ყველგან, მნიშვნელოვნად მიმაჩნია სწორი განათლების სისტემა, რათა ახალგაზრდა თაობამ შეიძინოს არა მხოლოდ წიგნიერი ცოდნა, არამედ პრაქტიკული უნარები არჩეულ სფეროში.
ბრიტანული გაზეთის „დეილი ტელეგრაფის“ (The Daily Telegraph) 19 ივნისის ნომერში დაბეჭდილია სტატია სათაურით „პუტინი დღეს ისეთი მოწყვლადია როგორც არასდროს: კრემლი ახლო აღმოსავლეთში კიდევ ერთ საკვანძო მოკავშირეს კარგავს“ (ავტორი - კონ კოფლინი). პუბლიკაციაში განხილულია რუსეთის საგარეო პოლიტიკის მდგომარეობა ახლო აღმოსავლეთში, რომელიც კრემლისათვის ცუდი პერსპექტივის მომასწავებელია: რუსეთის ავტორიტეტი რეგიონში ეცემა.
გთავაზობთ სტატიას მცირე შემოკლებით:
ისრაელის ირანზე თავდასხმა არამარტო აიათოლებისათვის არის საზარალო: ირანის სამხედრო ინფრასტრუქტურის დანგრევა ცუდი ამბავია სხვა დეპოტური რეჟიმებისათვის - ისეთებისათვის, როგორსაც, ვთქვათ, რუსეთი წარმოადგენს. მათ ყოველთვის ჰქონდათ იმედი, რომ ირანი ნებისმიერ შემთხვევაში სრულად თუ არა, ნაწილობრად მაინც გაუწევდა დახმარებას.
მას შემდეგ, როცა ვლადიმერ პუტინმა გააცნობიერა, რომ მის მიერ უკრაინის წინააღმდეგ დაწყებული „სპეციალური სამხედრო ოპერაცია“ ორ კვირას კი არა (გახსოვთ მისი ტრაბახი?), უფრო მეტი ხნის განმავლობაშიც არ დასრულდებოდა, მოსკოვმა დიდი ძალისხმევა დახარჯა თეირანთან უფრო მჭიდრო კონტაქტების ჩამოსაყალიბებლად.
რუსეთი და ირანი ბუნებრივი მოკავშირეები არ არიან. ირანელი ხალხის ხსოვნაში შემონახულია მწარე მოგონებები საბჭოთა არმიის შეჭრის თაობაზე ქვეყნის ჩრდილოეთ ნაწილში, მეორე მსოფლიო ომის დროს. იგივეს აკეთებდა მეფის რუსეთიც მე-19 საუკუნეში და მე-20 საუკუნის დასაწყისში. ამის მიუხედავად, მოსკოვსა და თეირანს შორის მაინც ჩამოყალიბდა ურთიერთმომგებიანი კავშირი - რუსები აქტიურ მონაწილეობას იღებდნენ ირანის პირველი ატომური ელექტროსადგურის მშენებლობაში, რომელიც ქალაქ ბუშერთან ახლოს მდებარეობს.
მაგრამ რუსეთისა და ირანის ურთიერთობა უფრო მტკიცე და მეგობრული გახადა 2022 წლის აგვისტოდან, უკრაინასთან ომის დროს, როცა ვლადიმერ პუტინი თეირანს ეწვია და ხელი მოაწერა შეთახმებას, რომ თეირანს მოსკოვისათვის დრონები, რაკეტები, ნაღმები და სხვა საბრძოლო მასალები მიეწოდებინა. მოგვიანებით კრემლმა ეს იარაღი უკრაინის სამხედრო ობიექტებისა და კრიტიკული ინფრასტრუქტურის დასაბომბად გამოიყენა.
უფრო მეტიც - რუსეთის მზარდი დამოკიდებულება ირანის მხრიდან გაწეულ სამხედრო მხარდაჭერაზე იმდენად აშკარა გახდა, რომ ვლადიმერ პუტინმა, თავისი ირანელი კოლეგის მასუდ პეზეშკიანის მოსკოვში ვიზიტის დროს, მიმდინარე წლის იანვარში, გააფორმა 20-წლიანი ხელშეკრულება „ყოვლისმომცველი სტრატეგიული პარტნიორობის შესახებ“ - სულ რაღაც სამი დღით ადრე დონალ ტრამპის ინაუგურაციამდე.
მოსკოვი დათანხმდა თეირანის თხოვნას - ირანული საბრძოლო ტექნიკითა და იარაღით (დრონებით, რაკეტებით...) კრემლისთვის მიწოდების სანაცვლოდ, რუსეთი დაეხმარებოდა ირანს ჰაერსაწინააღმდეგო დაცვისა და სამხედრო-საჰაერო ძალების გაძლიერებაში (თუმცა ისრაელისთვის ამ გარემოებას ირანზე თავდასხმაში ხელი არ შეუშლია).
სხვათა შორის, რუსეთ-ირანის სტრატეგიული პარტნიორობა მოიცავს აგრეთვე საკმაოდ დაუკონკრეტებელ დებულებებს ორმხრივი ვალდებულებების შესახებ - მათ ერთმანეთს დახმარება უნდა გაუწიონ რომელიმე მესამე მხარის თავდასხმის დროს, მაგრამ საეჭვოა ეს პირობა ვლადიმერ პუტინმა შეასრულოს - ბენიამინ ნეთანიაჰუსთან თავისი ახლო კავშირების გამო.
მაგრამ დღეისათვის ვლადიმერ პუტინის ყველაზე მთავარი საზრუნავი არის ის, თუ როგორ გავლენას მოახდენს ისრაელის თავდასხმა ირანზე - გააგრძელებს თუ არა თეირანი მოსკოვის პრაქტიკულ მხარდაჭერას უკრაინასთან ომში, ანუ ძველებურად ექნება თუ არა ირანს დრონებისა და რაკეტების წარმოების და მიწოდების შესაძლებლობა?
როგორც ისრაელის ავიადარტყმების შედეგად ჩანს, ირანის სამხედრო-სამრეწველო კომპლექსმა საკმაო ზარალი განიცადა - დაიბომბა უპილოტო საფრენი აპარატების (დრონების) ამწყობი და რაკეტმშენებელი ქარხნები. აქედან გამომდინარე, ირანის პოტენციალი სამხედრო მრეწველობის მხრივ მნიშვნელოვნად შესუსტდა - ირანს დრონები და რაკეტები ისრაელისაკენ გასაშვებადაც არ ჰყოფნის, არათუ რუსეთისათვის მისაწოდებლად.
კიდევ ერთი გარემოება, რომელიც ვლადიმერ პუტინზე ძლიერ ზეწოლას ახდენს - ეს არის პერსპექტივა იმისა, რომ რუსეთი კარგავს თავის კიდევ ერთ ახლოაღმოსავლელ მოკავშირეს - ირანს, თანაც ძალიან სწრაფად: კრემლისადმი მეგობრულად განწყობილი სირიის რეჟიმის დაცემის შემდეგ მხოლოდ ექვსი თვეა გასული.
ვლადიმერ პუტინი რუსეთის გლობალური ავტორიტეტის ზრდას სწორედ ახლო აღმოსავლეთში კრემლის გავლენის გაფართოებით ცდილობდა. მას ასევე სურდა ეჩვენებინა რეგიონის ქვეყნებისათვის, რომ რუსეთი მათთვის უფრო საიმედო მოკავშირე და პარტნიორია, ვიდრე აშშ.
2015 წელს, როცა ვლადმერ პუტინი სირიის მმართველს ბაშარ ალ-ასადს დაეხმარა და იგი აჯანყებული საკუტარი ხალხისგან და ისლამისტებისაგან დამხობას გადაარჩინა, ამით მოსკოვის რეპუტაცია განმტკიცდა. მოსკოვს შესაძლებლობა მიეცა მნიშვნელოვანი სამხედრო-საზღვაო და სამხედრო-საჰაერო ბაზები შეექმნა აღმოსავლეთ ხმელთაშუაზღვისპირეთში (ტარტუსი და ხმეიმიმი, სირიის ტერიტორიაზე).
იმის გათვალისწინებით, რომ პრეზიდენტყოფილი ბაშარ ალ-ასადი დღეს მოსკოვში, დევნილობაში იმყოფება, ხოლო აიათოლები ისრაელთან ომში არიან ჩაბმულნი, ვლადიმერ პუტინის რეპუტაციასა და ავტორიტეტს, მის გავლენებს რეგიონში სწრაფი კრახი ემუქრება.
ირანის მძიმე მდგომარეობა კრემლს საკმაოდ რთულ სიტუაციაში აყენებს ისრაელის პრემიერ-მინისტრთან ბენიამინ ნეთანიაჰუსთან პირადი მჭიდრო კავშირების გამო. ადრე ვლადიმერ პუტინი ყურადღებას არ აქცევდა და თვალს ხუჭავდა ისრაელის ცალკეულ შეტევებზე ირანის წინააღმდეგ, როცა ეს მის ინტერესებში შედიოდა: იყო შემთხვევები, რომ როცა რუსული და ირანული სამხედრო ქვედანაყოფები სირიაში ბაშარ ალ-ასადის ხელისუფლებას იცავდნენ, რუსები ჩუმად თიშავდნენ თავიანთ ჰაერსაწინააღმდეგო დაცვის საშუალებებს, რათა ისრაელს ირანელების პოზიციები დაებომბა.
რასაკვირველია, რუსეთის გარდა, ირანის მძიმე მდგომარეობას თვალს ადევნებენ „დესპოტური ქვეყნების ღერძის“ წევრი სხვა ქვეყნები - ჩრდილოეთ კორეა და ჩინეთი.
ფხენიანს და თეირანს ერთმანეთთან დიდი ხნის წინ გაფორმებული ხელშეკრულება აკავშირებს: ორივე მხარე მჭიდროდ თანამშრომლობს ბირთვული კვლევების სფეროში, რაკეტმშენებლობაში და სხვა დარგებში. თავის მხრივ, პეკინსაც აქვს საკუთარი ინტერესები ირანში - ჩინეთი ცდილობს სრულყოფილად ისარგებლოს ირანის ბუნებრივი რესურსებით, თუმცა დღეს 2021 წელს დადებული ხელშეკრულების პირობების შესრულება კითხვის ნიშნის ქვეშ რჩება - ისრაელი განუწყვეტლივ ბომბავს ირანის ნავთობისა და გაზის მომპოვებელი ინფრასტრუქტურის ობიექტებს.
ისრაელის სამხედრო კამპანია ირანის წინააღმდეგ არამარტო აიათოლების სიკვდილ-სიცოცხლის და მათი გადარჩენა-არდგადარცენის საკითხს ეხება. ისრაელის თავდასხმას ირანზე სერიოზული შედეგები ექნება ყველა სხვა დესპოტური რეჟიმისათვის, რომლებმაც მცდარი ნაბიჯი გადადგეს, ბედი ირანს დაუკავშირეს და იფიქრეს, რომ მათ, დასავლეთთან შედარებით, უფრო მეტ სარგებელს თეირანთან ურთიერთობა მოუტანდა.
