,
ძველი თბილისის ყოფა საქართველოში მცხოვრებ სხვადასხვა ეროვნების მხატვართა შემოქმედებაში
ავტორი: დალი ლებანიძე
XIX საუკუნის ბოლოსა და XX საუკუნის დასაწყისში ქართულ სახვით ხელოვნებაში ძირითადი ჟანრების და დარგების ჩამოყალიბება იწყება. სწორედ ამ დროს გამოვლინდა მხატვრების ინტერესი ყოფითი ჟანრის მიმართაც. ფერმწერებისა და გრაფიკოსების ყურადღება მიიპყრო საქართველოს ეთნოგრაფიული სინამდვილის მრავალფეროვნებამ,განსაკუთრებით მიმზიდველი აღმოჩნდა ქალაქ თბილისის თავისებური ყოფა. თბილისი, საუკუნეების მანძილზე ჩამოყალიბებული მისი სახე, თავისებური მდებარეობა და ხუროთმოძღვრების განსაკუთრებული სილამაზე, მრავალფეროვანი მოსახლეობის ყოფა-ცხოვრება, ძველთაგანვე ხიბლავდა მნახველს.
ძველი თბილისის ვიწრო, ქაოტურად განლაგებული ქუჩები, სახელოსნოებით, დუქნებითა და ფარდულებით, შუა ბაზარი, სადაც ყოველთვის ჩქეფდა სიცოცხლე, მოსახლეობა სხვადასხვა იერით და კოლორიტული ჩაცმულობით იზიდავდა მოგზაურებს, განსაკუთრებით მწერლებისა და მხატვრების ყურადღებას. მნიშვნელოვანი ადგილი ეთმობოდა ქართველ მხატვართა შემოქმედებაში ძველი თბილისის ყოფა-ცხოვრების ასახავს (ნ. ფიროსმანი, ლ. გუდიაშვილი, დ. კაკაბაძე, ელ. ახვლედიანი, გ. ზაზიაშვილი და სხვა).
ამ თემას მიუძღვნეს თავისი ნამუშევრები არა მარტო ქართველმა მხატვრებმა, არამედ თბილისში მცხოვრებმა არაქართველმა მხატვრებმაც. მათ შორის საინტერესოა თავისი ინდივიდუალობით ერთმანეთისაგან განსხვავებული სამი მხატვარი - ვანო ხოჯაბეგოვი, ოსკარ შმერლინგი და ბორის რომანოვსკი. ისინი მკვეთრად განირჩევიან ერთმანეთისაგან მხატვრული მიდგომითა და ხელწერით, მაგრამ მათ საერთო თემა - თბილისური ყოფის ასახვისადმი ინტერესი აერთიანებს. ამ მხატვრების შემოქმედებაში XX საუკუნის 10-20-იანი წლების თბილისის ცხოვრება და სპეციფიკური კოლორიტი აისახა.
ვანო ხოჯაბეგოვი და ოსკარ შმერლინგი თბილისის მკვიდრნი იყვნენ. ვ. ხოჯაბეგოვი, თბილისის ხელოსნების ფენიდან გამოსული, თვითნასწავლი მხატვარი იყო და მთელი თავისი სიცოცხლის მანძილზე თბილისს არ განშორებია. ო. შმერლინგმა კი პეტერბურგისა და მიუნხენის სამხატვრო აკადემიებში მიიღო განათლება და სწავლის დასრულების შემდეგ კვლავ თბილისში დაბრუნდა. თუ ვანო ხოჯაბეგოვი და ოსკარ შმერლინგი მთელი თავისი ცხოვრებით დაკავშირებული იყვნენ თბილისთან, რომელიც მათთვის მშობლიური ქალაქი იყო, რუსი მხატვარი ბორის რომანოვსკი მხოლოდ 20-იანი წლების დასაწყისში ჩამოდის თბილისში. იმ რთულ ისტორიულ პერიოდში თბილისისათვის არა ერთსა და ორ უცხოელს შეუფარებია თავი. მათ რიცხვს მიეკუთვნება ბორის რომანოვსკიც.
ვანო ხოჯაბეგოვი წვრილვაჭართა და ხელოსანთა წრიდან იყო გამოსული და მთელი თავისი არსებით ამ ხალხთან იყო შესისხლხორცებული. მათი ყოველდღიური შრომა, დღესასწაულები, სიხარული და მწუხარება - აი, ის თემატიკა, რომელსაც უძღვნა მხატვარმა მთელი თავისი შემოქმედება.
ვ. ხოჯაბეგოვის მიერ შესრულებულ ათობით ნახატზე იშლება ძველი თბილისის ყოფაცხოვრება. მათზე გამოსახულია: ნახშირის გამყიდველები, ყასბები, მეკურტნე რაჭველები, ყარაჩოხელები, მეთულუხჩეები და სხვა. განსაკუთრებით აინტერესებდა მხატვარს თბილისელთა ლხინისა და დროსტარების სცენები. ამ თემაზეა დახატული „ჭიდაობა“, „მუშტი-კრივი“, „მამლების ჩხუბი“, „ვერძების ჭიდილი“ და სხვა.
ვ. ხოჯაბეგოვის ნაწარმოებები უმეტესწილად ოსტატურადაა შესრულებული. იგი ხატავდა ქაღალდზე მხოლოდ ფანქრით. მხატვარი ძირითადად მიმართავს კონტურულ ნახატს, შუქ-ჩრდილით ფორმის მოდელირების გარეშე. დაძაბული კონტურით იგი გამოკვეთს საგნის მოცულობას. სასურათო სიბრტყეზე ფიგურების განაწილებით იქმნება სიღრმისა და სივრცის შთაბეჭდილება. ამ ნახატების მთავარი მიმზიდველობა თხრობის გამომსახველობაშია. ვანო მათ მეხსიერებით ქმნიდა. იმახსოვრებდა თავისი გმირების ყოველ ჟესტს, მიმიკას, მოძრაობას, აფიქსირებდა ყველაზე სახასიათოს, იშორებდა შემთხვევითს, მეორეხარისხოვანსა და ქმნიდა ძველი თბილისის მცხოვრებთა განზოგადებულ სახეებს.
აი რას იგონებდა ვ. ხოჯაბეგოვის შესახებ მხატვარი ჯოტო გრიგორიანი: „ვანოს ძალიან უჭირდა ნატურიდან ხატვა, მაგრამ თუ ვინმე სთხოვდა მეხსიერებით რაიმე დაეხატა, იგი იღებდა ფანქარს და ხატავდა დიდი გატაცებით და თავისუფლებით მისთვის ახლობელ სცენებს თბილისის ცხოვრებიდან“
ოსკარ შმერლინგი
ვ. ხოჯაბეგოვი აქტიური, დამკვირვებელი მხატვარი იყო. იგი აფიქსირებდა მოვლენის ყოველ ცალკეულ მნიშვნელოვან მომენტს. ერთი ამბის მოყოლის დროს იგი ხშირად რამდენიმე ვარიანტს ხატავდა, თითქოს კინოკადრებს ქმნიდა. მაგალითად, სურათებში - „ვერძების ჭიდილი“, „ქართული ჭიდაობა“, მხატვარმა აღბეჭდა მოქმედების სხვადასხვა ეტაპი: ბრძოლის დასაწყისი, შერკინება და ფინალი.
მხატვარი მწვავედ გრძნობდა ძველი თბილისის საზოგადოების მკვეთრ სოციალურ დიფერენციაციას და უბრალო ხალხის მიმართ თანაგრძნობას თავის ნახატებში გამოხატავდა. ასეთია სურათები: „ყასაბთან“, „აღდგომისწინა ბაზარი“, „კინტო ომამდე და იმის შემდეგ“ და სხვა.
ვანო ხოჯაბეგოვი უაღრესად ნიჭიერი მხატვარი იყო. იგი საზრდოობდა კონკრეტული ყოფითი მოტივებით, და აღწევდა მათში გარკვეულ განზოგადებას, სახეთა ტიპიზირებას. წუთით შეჩერებული ჟანრული სცენები, მხატვრის შემოქმედებითი ალღოს წყალობით თბილისის ყოფის დამახასიათებელ კრებით სახედ იქცევა, სადაც ყურადღება მთავარზეა გამახვილებული.
სხვაგვარად შეიგრძნობდა თბილისის ყოფას მხატვარი ოსკარ შმერლინგი. მისთვის თბილისი ეთნოგრაფიული მრავალფეროვნებით მდიდარ გარემოს წარმოადგენდა. ო. შმერლინგი სიცოცხლის მოყვარე, უშრეტი იუმორის მქონე მხატვარი გრაფიკოსი იყო. იგი თანაბარი ინტერესით მუშაობდა, როგორც პოლიტიკური კარიკატურის, ასევე ყოფით ჟანრში.
1910-იან წლებში თბილისში გამოიცა ო. შმერლინგის მიერ შესრულებული ღია ბარათების კრებული „წარმავალი ტფილისი“, ამ ღია ბარათების პოპულარობა ძალზე დიდი იყო.4 კრებული რამდენჯერმე განმეორებით გამოიცა. ბოლო, 1983 წლის გამოცემას წამძღვარებული აქვს ო. შმერლინგის სიტყვები: „დაე ქართველი ერის ცხოვრება მუდამ იყოს მხიარული, ბედნიერი და ყველა ქართველმა იცინოს იმაზე, რაც სასაცილოა. ვიყოთ, მხიარულნი და ვიცინოთ“5 ამ სიტყვებით მხატვარმა სრულად გამოხატა თავისი შემოქმედების ძირითადი ხასიათი.
ოსკარ შმერლინგი „ძველი თბილისის სურათები“, კომპლექტში შესულ ყოველ სურათში მხატვარი თბილისური ცხოვრების ამსახველ მხიარულ ამბავს მოგვითხრობს. აქ მას ეხმარება კარიკატურისტის მახვილი თვალი. იგი ცდილობს მონახოს თბილისის მკვიდრთა ყველაზე გამომსახველი სახეები. ძირითადად მას იზიდავს საზოგადოების დაბალი ფენიდან გამოსული ადამიანები. მხატვარი მათში საინტერესო პორტრეტებს ეძებს. ო. შმერლინგი თანაბარ ყურადღებას აქცევდა, როგორც გარეგნობას, ასევე მათ შინაგან განწყობილებას. მხატვრის მიერ ასახული ქალაქური სცენები დროის დინების განცდითაა შესრულებული. მაყურებელი ყოველთვის შეიგრძნობს ასახული სცენის, მასში მოქმედი ადამიანების დიალოგის ხასიათსა და მოძრაობის ცვალებადობას.
ოსკარ შმერლინგი, რეალისტი მხატვარია, რომლის საუკეთესო ნახატებში მისი იუმორის გრძნობა და კარიკატურისათვის კანონზომიერი თხრობის სიმძაფრე ვლინდება.
მხატვარს ყოველთვის სურდა ობიექტურად აღექვა და დაეფიქსირებინა თბილისის მკვიდრთა გარკვეული სოციალური წრის წარმომადგენლობის თავისებური, ტიპიური სახეები, მაგრამ მაინც, იგი ყოველთვის შორიდან დამკვირვებლის პოზიციიდან აღიქვამდა თბილისის ცხოვრებას.
შორიდან დამკვირვებლის თვალი, „ეგზოტიკური“ გარემოს მიმართ ინტერესი ო. შმერლინგის შემოქმედებასთან აახლოებს მხატვარ ბორის რომანოვსკის, რომლის შემოქმედება დღემდე თითქმის უცნობ მასალას წარმოადგენდა6 1927-30 წელში რომანოვსკიმ შეასრულა გრაფიკული სერია „ძველი თბილისი“, სავარაუდოა, რომ ეს ციკლი მხატვარმა კომუნალური მუზეუმის დაკვეთით დახატა.
მხატვრის ყურადღება, ვ. ხოჯაბეგოვის და ო. შმერლინგის მსგავსად, თბილისის დაბალი ფენების ცხოვრებამ მიიპყრო. კინტოების, ყარაჩოხელების, სხვადასხვა ხელოსნების საქმიანობა, მათი ცხოვრების წეს-ჩვეულებანი გადმოგვცა რომანოვსკიმ თავის ნახატებში. სერია შესრულებულია ტუშით, კალმით და აკვარელით. სურათების მაჟორული ფერადოვნება, ნახატის მკაფიოება და მთხრობელის მახვილი ხედვა იმთავითვე იზიდავს მაყურებელს, სერიის ფურცლებზე დიდი მრავალფეროვნებით აისახა თბილისის ყოფის სხვადასხვა ეპიზოდი. მხატვარი უდავოდ ბევრს აკვირდებოდა ხალხის ზნე-ჩვეულებებს, ქალაქის ქუჩებს, ლანდშაფტს, მისთვის დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ტიპაჟს, ხალხის ჩაცმულობასა და ეროვნულ თავისებურებებს. რომანოვსკის აღნიშნულ ციკლში ლადო გუდიაშვილის შემოქმედების გამოძახილი შეიმჩნევა. ეს მჟღავნდება როგორც თემატიკაში, ასევე სახვითი ენის ერთგვარ მსგავსებაშიც. საფიქრალია, რომ რომანოვსკი 1926 წელს თბილისში ლ. გუდიაშვილის პერსონალურ გამოფენას გაეცნო.
ბორის რომანოვსკი
ლადო გუდიაშვილი, მისი შემოქმედების განუმეორებლობა და, განსაკუთრებით, თბილისის ბოჰემისადმი მიძღვნილი მისი სურათები, უცხოეთიდან ჩამოსულ მხატვარს გულგრილს ვერ დატოვებდა. ჯერ კიდევ პარიზში ცხოვრების დროს ბ. რომანივსკის ეთნოგრაფიული და ნაციონალური თვისებების გამომხატველი ხელოვნება იტაცებდა. პარიზში იგი რუსული ყოფის ამსახველ სურათებს ქმნიდა. ეს სურათები მოწმობს, რომ რომანოვსკი რუსული რეალისტური სკოლის ტრადიციებზე იყო აღზრდილი.
უდაოა ისიც, რომ პარიზში მცხოვრები მხატვრისთვის პარიზული სკოლის მიმდინარეობისთვის ჩვეული პლასტიკური ფორმის დეფორმაცია, ფერწერის დეკორატიულ-სიბრტყობრივი მანერა, კარგად ნაცნობ მხატვრულ ხერხებს წარმოადგენდა. გრაფიკულ ციკლში „ძველი თბილისი“ ბ. რომანოვსკი ცვლის ხატვის რეალისტურ მანერას და მიმართავს გროტესკს, ფორმის გაზვიადებას და მის ხაზგასმულ დეფორმაციას. იგი დიდ ყურადღებას აქცევს კინტოების და ყარაჩოხელების მოძრაობის პლასტიკას. ეს ის თვისებებია, რომლებიც ბ. რომანოვსკის შემოქმედებას ლ. გუდიაშვილის მხატვრულ ხედვასთან აახლოევებენ.
ეს სიახლოვე ბ. რომანოვსკის ნახატებისა გუდიაშვილთან უფრო გარეგნულია და სახვითი ენის მსგავსებით შემოიფარგლება, ხოლო მათი მხატვრული პოზიცია მკვეთრად განსხვავდება ერთმანეთისაგან. ლ. გუდიაშვილის გმირები მხატვრის ფანტაზიით შექმნილ გარემოში არსებობენ. ამ სურათებში ძველი თბილისის წარმავალი ცხოვრების მიმართ სევდაა გამოხატული. ლ. გუდიაშვილი კინტოების, ყარაჩოხელების და ქალების სახეების შექმნის დროს იყენებს დეფორმაციას, მოძრაობის გაზვიადებულ პლასტიკას, ეს სახვითი ხერხები მხატვარს სახეთა სულიერი სიმარტოვის და ტრაგიზმის გადმოცემაში ეხმარება.
რომანოვსკი გუდიაშვილისაგან განსხვავებით, თბილისის ყოველი კუთხე-კუნჭულის ობიექტურად ფიქსირებას ცდილობს. მისთვის ამა თუ იმ სცენის დამაჯერებელი გარეგნული ასახვაა მნიშვნელოვანი. მხატვარი განსაკუთრებული სიყვარულით გადმოგვცემს ყოფით დეტალებს, გულისყურით აფიქსირებს არქიტექტურას, ცდილობს ზუსტად დაახასიათოს გარემო. მას იტაცებს თბილისის ვიწრო ქუჩები, პატარ-პატარა უსისტემოდ ნაშენი სახლები და ხის აივნების ათასგვარი მოხაზულობა. მხატვარი თითქმის ერთნაირი ყურადღებით გადმოგვცემს როგორც ადამიანთა საქმიანობას, ასევე მათი მოქმედების გარემოს. რომანოვსკის არც გუდიაშვილის ნამუშევართა მონუმენტური მასშტაბურობა გააჩნია. ბ. რომანოვსკის მცირე ზომის სურათები კამერული ჟანრული ხასიათისაა.
მხატვარი ყველა საგანს ფორმის შემომსაზღვრელი კონტურით გამოჰკვეთს, რაც გამოსახულებებს სიბრტყესთან აახლოვებს და მათ დეკორაციულ ხასიათს ანიჭებს. ამ დეკორაციულობის შეგრძნობას სურათთა ფერადოვნებაც ეთანხმება. ფერების კომპოზიცია სურათების საერთო ტონალობის ერთიანობაზე და მკვეთრ ლაქათა აქცენტებზეა აგებული. მხატვარი დასრულებულ ნახატებს ყვითელი, გამჭვირვალე ლაქით ფარავდა, რაც მათ ფერადოვან ერთიანობას უწყობდა ხელს.
ვანო ხოჯაბეგოვი
ბორის რომანოვსკის მიერ შესრულებული გრაფიკული ციკლი „ძველი თბილისი“ მაღალი მხატვრული დონით გამოირჩევა. იგი ბევრი ნიშნით ეხმიანება ვ. ხოჯაბეგოვისა და ო. შმერლინგის ნაწარმოებებს. ეს თანხვედრა უპირველეს ყოვლისა საერთო თემატიკაში მჟღავნდება. სამივე მხატვარს თბილისის ბოჰემა, მისი დაბალი მრავალფეროვანი სოციალური ფენა და ძველი აზიური უბნები აინტერესებს. სწორედ ქალაქის ამ ნაწილში ხედავდნენ ისინი შთაგონების წყაროს და თბილისისათვის დამახასიათებელი ცხოვრების ყაიდას.
მათ ბევრი აქვთ საერთო სახვითი ენის მხრივაც. სამივე ოსტატისთვის უმთავრესი ხაზია, მისი გამომსახველობა და პლასტიკურობა. სამივე მხატვარი მიისწრაფის ტიპიურისაკენ, მაგრამ ვ. ხოჯაბეგოვისთვის ტიპიური მისი ახლობელი უბრალო ხალხის წრიდან გამოსული იდილიზირებული გმირია, ო. შმერლინგი ყოველთვის შორიდან აკვირდება თბილისის დაბალ ფენას და კარიკატურული ელემენტების გაძლიერებით თბილისელი მოქალაქეების ტიპებს ქმნის. ბორის რომანოვსკისთვის კი, არსებობდა გარკვეული, ეგზოტიკური თბილისის პერსონაჟები, რომლებიც მის ნახატებში უფრო მეტად მოძრაობის პლასტიკით, ატრიბუტების გამოვლენით და ფორმათა დეფორმაციითაა გადმოცემული.
ვ. ხოჯაბეგოვის, ო. შმერლინგის და ბ. რომანოვსკის ნაწარმოებები XX საუკუნის 10-20-იანი წლების ქართული სახვითი ხელოვნების, ყოფითი ჟანრის ჩამოყალიბების რთულ პროცესში გარკვეულ როლს თამაშობდნენ. ამ მხატვართა შემოქმედებითი ძიებები თანხვდება იმდროინდელი ქართული სახვითი ხელოვნების განვითარების პროცესს და ჩვენი ეროვნული კულტურის ნაწილს წარმოადგენს.
