,
ავტორი: ზურაბ ბატიაშვილი, რონდელის ფონდის მკვლევარი
2020 წლის 27 სექტემბრიდან 10 ნოემბრამდე მიმდინარეობდა ყარაბაღის მეორე, 44დღიანი ომი, რომელიც აზერბაიჯანის, სომხეთისა და რუსეთის პრეზიდენტების მიერ ცეცხლის შეწყვეტის შეთანხმების ხელმოწერის შედეგად დასრულდა.
აღნიშნული დოკუმენტი ფაქტობრივად არის სომხური მხარის კაპიტულაცია. ამ ომს კი სამი გამოკვეთილი გამარჯვებული - აზერბაიჯანი, რუსეთი და თურქეთი - ჰყავს:
- აზერბაიჯანი, რომელმაც 27-წლიანი პაუზის შემდეგ აღადგინა კონტროლი ოკუპირებული ტერიტორიების უმეტეს ნაწილზე, სადაც დევნილთა დაბრუნებასაც შეძლებს; - რუსეთი, რომელმაც მთიან ყარაბაღში, მინიმუმ, 5 წლით განათავსა საკუთარი სამშვიდობო ძალები და მოიპოვა კონტროლი როგორც სომხეთსა და მთიან ყარაბაღს შორის დამაკავშირებელ ლაჩინის კორიდორზე, ასევე ნახიჩევანსა და დანარჩენ აზერბაიჯანს შორის დამაკავშირებელ გზაზე;1 - თურქეთი, რომელიც მოძმე აზერბაიჯანული მხარისთვის დახმარების გაწევით იქცა თამაშის წესების შემცვლელად (Game changer) კონფლიქტში.
რეალურად, ანკარა პირველად და თან წარმატებულად ჩაერთო პოსტსაბჭოთა სივრცეში მიმდინარე სამხედრო კონფლიქტში და გააძლიერა საკუთარი გავლენები კავკასიაში. ამიტომ ეს საკითხი უფრო დეტალურ განხილვას და ანალიზს საჭიროებს.
თურქეთის როლი კონფლიქტში
თუ ყარაბაღის წინა ომისა და შემდგომი გამწვავებების შემთხვევებში ანკარა უფრო სიტყვიერი და სიმბოლური მხარდაჭერით შემოიფარგლებოდა მოძმე აზერბაიჯანთან მიმართებაში, ბოლო პერიოდში სიტუაცია შეიცვალა. თურქეთის მიერ პოზიციის ეს ცვლილება პირდაპირ უკავშირდება ანკარის ბოლოდროინდელ საკმაოდ ამბიციურ სტრატეგიას, რომელიც მაქსიმალურად დამოუკიდებელი საგარეო პოლიტიკური კურსის გატარებას გულისხმობს, რის გამოც ხშირად შეინიშნებოდა ზიგზაგები ანკარის პოლიტიკაში.
ამასთან, გასათვალისწინებელი ფაქტორია, რომ თურქეთი და აზერბაიჯანი ენობრივი და კულტურული სიახლოვის გამო (ამ შემთხვევაში სუნიტურ-შიიტური განსხვავება არაა მნიშვნელოვანი და უკანა პლანზეა გადაწეული) ერთმანეთის მიმართ ატარებენ პოლიტიკას, რომელიც „ერთი ერი, ორი სახელმწიფოს“ პრინციპითაა ცნობილი.2 ამ პრინციპიდან გამომდინარე, ერთმანეთის წარმატებას და/ან წარუმატებლობას საკუთარ გამარჯვებად და/ან მარცხად მიიჩნევენ.
ძნელი წარმოსადგენია, რომ ბაქოს აქტიური საბრძოლო მოქმედებები მოსკოვთან და ანკარასთან წინასწარი შეთანხმების გარეშე დაეწყო. როგორც შემდგომში განვითარებული მოვლენებითაც (წინასწარ მომზადებული შეთანხმების ტექსტი, კონფლიქტის ზონაში გამოსაგზავნად გამზადებული რუსული „სამშვიდობო ძალები“ და ა.შ.) არაპირდაპირ დასტურდება, მხარეებს შორის არსებობდა გარკვეული (სავარაუდოდ, უფრო ზოგადი სახის) ზეპირი შეთანხმება, რომლის მიხედვითაც, მხარეები მოქმედებდნენ კონფლიქტის მიმდინარეობისას.
ამასთან, თურქეთი ძალიან აქტიურად იყო ჩართული როგორც აზერბაიჯანული სამხედრო ნაწილების მომზადების, ისე სამხედრო ტექნიკის (ეს განსაკუთრებით უპილოტო საფრენ აპარატებს ეხება, რაც უახლესი სიტყვაა სამხედრო საქმეში) მიწოდების საქმეში.
საინფორმაციო სივრცეში ასევე გაჩნდა ცნობები, რომ თურქეთმა აზერბაიჯანის მიმართულებით ასობით სირიელი ჯიჰადისტი მებრძოლი გადაისროლა. თუმცა, თავად ანკარამ კატეგორიულად უარყო ეს ინფორმაცია.
ასევე აღსანიშნავია, რომ აზერბაიჯანული არმიის საბრძოლო დონის ამაღლების მიზნით საკმაო ინტენსიურობით ტარდებოდა ერთობლივი თურქულაზერბაიჯანული სამხედრო წვრთნები. მხოლოდ 2019 წელს 13 ასეთი ერთობლივი წვრთნა ჩატარდა.
თურქულ - აზერბაიჯანული ერთობლივი სამხედრო წვრთნები
ერთ-ერთი ბოლო ასეთი წვრთნების შემდეგ, რომელიც 2020 წლის 29 ივლისიდან 10 აგვისტოს ჩათვლით ჩატარდა აზერბაიჯანის სხვადასხვა ადგილას,6 თურქული F-16ები უკან აღარ დაბრუნდნენ და ადგილზე დარჩნენ. ეს ფაქტი არც დაუმალავს აზერბაიჯანის პრეზიდენტ ილჰამ ალიევს, რომელმაც 26 ოქტომბერს, ანუ ომის მიმდინარეობისას, განაცხადა, რომ წვრთნების შემდეგ ქვეყნის ტერიტორიაზე დარჩენილ F-16-ებს გამოიყენებენ აზერბაიჯანის მიმართ გარე აგრესიის შემთხვევაში.
საბოლოო ჯამში, აზერბაიჯანულმა მხარემ თურქეთის საგრძნობი დახმარების შედეგად შეძლო არა მხოლოდ კონფლიქტის ზონაში 27 წლის განმავლობაში არსებული სტატუს-კვოს შეცვლა, არამედ თითქმის სრული სამხედრო გამარჯვებაც მოიპოვა.
კონფლიქტის მიმდინარეობისას მუდმივად იმართებოდა როგორც თურქეთაზერბაიჯანის, ისე თურქეთ-რუსეთის პრეზიდენტების სატელეფონო საუბრები ყარაბაღის თემაზე. დასკვნით ფაზაში გადასვლისას, ქ. შუშის აღების შემდეგ, ხელი მოეწერა სამმხრივ შეთანხმებას ცეცხლის შეწყვეტის შესახებ, რომელშიც თურქეთი უშუალოდ არ ყოფილა წარმოდგენილი. თუმცა, ცხადია, რომ ანკარის ინტერესების ნაწილი (მაგალითად, სომხეთის მიერ აზერბაიჯანის კუთვნილი 3 რაიონის უბრძოლველად დაცლა, ნახიჩევანსა და დანარჩენ აზერბაიჯანს შორის კორიდორის გახსნა) ჩაიწერა კიდეც შეთანხმების ტექსტში.
თუმცა, თურქული მხარისთვის იყო ერთი მნიშვნელოვანი საკითხი, რომელიც არ ჩაწერილა აღნიშნულ შეთანხმებაში, მაგრამ მხარეებს შორის არსებობდა გარკვეული წინასწარი შეთანხმება, რომლის დეტალების დადგენა მოგვიანებით გახდა საჭირო.
საქმე ისაა, რომ თურქულ მხარეს ძალიან უნდოდა საკუთარი სამხედრო ყოფნის დაკანონება აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე. 10 ნოემბერს, სამმხრივი შეთანხმების ხელმოწერიდან რამდენიმე წუთის შემდეგ, ერისადმი მიმართვისას, აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა ხაზგასმით აღნიშნა, რომ მთიან ყარაბაღში რუს სამშვიდობოებთან ერთად განთავსდებოდნენ თურქი სამხედროებიც.8 იგივე გაიმეორა მეორე დღეს თურქეთის პრეზიდენტმა რეჯეფ თაიფ ერდოღანმაც.9
ამ ფონზე 12 ნოემბერს რუსულმა მხარემ გადაწყვიტა წერტილი დაესვა აღნიშნული საკითხისთვის. რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრმა სერგეი ლავროვმა მკაფიოდ განაცხადა, რომ მთიან ყარაბაღში არ განთავსდებოდნენ თურქი სამხედროები. მან იქვე დასძინა, რომ აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე (იგულისხმა მთიანი ყარაბაღის გარეთ) შეიქმნებოდა ერთობლივი რუსულ-თურქული სადამკვირვებლო ცენტრი, რის თაობაზეც მხარეები ცალკე შეთანხმდებოდნენ.
რუსული მხარის ასეთი პოზიციის მიუხედავად, თურქეთის პარლამენტმა 17 ნოემბერს მიიღო კანონპროექტი, რომლის მიხედვითაც, თურქული კონტინგენტი აზერბაიჯანში სწორედ „სამშვიდობო მისიით“ უნდა გაიგზავნოს.
პარალელურად გრძელდებოდა საკმაოდ რთული მოლაპარაკებები მხარეებს შორის, რომელიც მხოლოდ 1 დეკემბერს დასრულდა, როდესაც რუსეთისა და თურქეთის თავდაცვის მინისტრებმა ხელი მოაწერეს შეთანხმებას ერთობლივი რუსულთურქული სადამკვირვებლო ცენტრის მოწყობის თაობაზე.
ამ და სხვა საკითხებზე სასაუბროდ თურქეთის პრეზიდენტი რეჯეფ თაიფ ერდოღანი 9-10 დეკემბერს საპატიო სტუმრის სტატუსით ეწვევა ბაქოს, სადაც ყარაბაღის მეორე ომში გამარჯვების ოფიციალური დღესასწაული გაიმართება. მხარეები ასევე შეაფასებენ შექმნილ სიტუაციას და დასახავენ შემდგომი თანამშრომლობის გზებს.
რა მიიღო თურქეთმა?
მართალია, თურქეთი არ არის 10 ნოემბერს ხელმოწერილი სამმხრივი შეთანხმების ხელმომწერი მხარე, მაგრამ იგი შეიძლება მივიჩნიოთ ერთ-ერთ გამარჯვებულ მხარედ. ანკარამ (ისევე, როგორც მოსკოვმა და ბაქომ) შესაძლოა 100%-ით ვერ მიაღწია აქ თავის მიზნებს, მაგრამ მას მაინც აქვს რამდენიმე ხელშესახები მიღწევა:
ყარაბაღის მეორე ომში გამარჯვების თურქული დროშებით აღნიშვნა ჩვეულებრივ წესად იქცა ბაქოში
თუმცა, აქვე ხაზგასმით უნდა ითქვას, რომ ყარაბაღის მეორე ომი მხოლოდ ერთი მომენტია რუსეთ-თურქეთის ურთიერთობებში. მათ ძნელად, მაგრამ მაინც მოახერხეს გარიგება სხვადასხვა ცხელ წერტილში.
როგორც ამ და სხვა გარიგებების, ისე ორმხრივი ურთიერთობების შემდგომი ბედი ბევრად იქნება დამოკიდებული იმაზე, თუ რა მიმართულებით განვითარდება თურქეთ-დასავლეთის ურთიერთობები, რისი კონტურებიც, სავარაუდოდ, გამოიკვეთება 2020 წლის 10-11 დეკემბერის ევროკავშირის სამიტზე და 2021 წლის 20 იანვარს აშშ-ში ბაიდენის ინაუგურაციის შემდეგ.
წყარო: https://www.gfsis.org/files/
სომხეთში არსებულ მდგომარეობასთან დაკავშირებით გთავაზობთ «Московский комсомолец» (რუსეთი)-ის ინტერვიუს რუსეთის სახელმწიფო დუმის დსთ-ს საქმეთა, ევრაზიული ინტეგრაციისა და თანამემამულეებთან ურთიერთობის კომიტეტის პირველი მოადგილე კონსტანტინ ზატულინთან.
– სომხეთი, როგორც ჩანს, პოლიტიკური რეპრესიებისა და შპიონომანიის ბნელ ეპოქაში შედის.
სამართალდამცავი სტრუქტურები აცხადებენ, რომ გამოვლენილია ფართომასშტაბიანი შეთქმულება, რომლის მიზანი იყო ფაშინიანის ხელისუფლებიდან ჩამოშორება. ამ შეთქმულებაში, ოპოზიციური პოლიტიკოსებისა და ყოფილი პრეზიდენტების გარდა, თითქოს მონაწილეობდნენ ეკლესიის მაღალი იერარქები და მსხვილი ბიზნესმენები. საქმე იქამდე მივიდა, რომ ფაშინიანის მმართველობამ შეეცადა აიკრა ეტჩმიაძინის კათოლიკოსის რეზიდენცია, რათა დაეპატიმრებინათ არქიეპისკოპოსი, რომელიც, გავრცელებული ინფორმაციით, ასევე ფიგურირებდა ამ საქმეში. – რატომ სჭირდება ფაშინიანს ეს ყველაფერი?
– ფაშინიანმა იგრძნო, რომ იმ ჩიხში, რომელშიც ის მიაქანებს სომხეთსა და სომეხ ხალხს, უკვე საჭიროა ახალი მსხვერპლი.
სომეხი ერის ცნობიერების გადატრიალება, თანამშრომლობა აზერბაიჯანთან და თურქეთთან, რუსეთის უარყოფა და სომხეთის დასავლეთზე ორიენტაცია – ამ ყველაფერს ძალიან მაღალი ფასი აქვს და ის თანდათან იზრდება. ამისთვის საჭიროა დათმო ტრადიციული ურთიერთობები რუსეთთან – როგორც სომეხთა ისტორიულ მფარველთან, დათმო სომხეთის გმირული წარსული და არმენული გენოციდის მეხსიერება. ფაშინიანის გეგმით, საჭიროა უარი ტრადიციულ სარწმუნოებაზეც, პატივისცემაზე სომხური სამოციქულო ეკლესიისადმი.
მისი აზრით, ასე უნდა „გადავარჩინოთ“ სომხები ძველი წარმოდგენებისგან სიკეთესა და ბოროტებაზე და გადავიყვანოთ სომხეთი იმ ბანაკში, რომელიც რუსეთის მოწინააღმდეგედ მიიჩნევა. თუმცა, მაგალითად, საბერძნეთი წარმატებით თანაარსებობს დასავლეთთან თავისი მართლმადიდებლური იდენტობის დაკარგვის გარეშე.
ჩემი აზრით, ფაშინიანს თან სდევს დევნის მანია – რაც არ არის გასაკვირი, იმ ყველაფრის გათვალისწინებით, რაც მას ჩაუდენია. ადამიანი, რომელმაც ამდენი უბედურება მოუტანა საკუთარ ერს, ბუნებრივია, ღელავს საკუთარ მომავალზე. სწორედ ამიტომ ის ცდილობს პრევენციული დარტყმებით გაანეიტრალოს ყველა, ვისაც საფრთხედ აღიქვამს და მიიჩნევს, რომ ისინი რუსეთის მხარდაჭერით სარგებლობენ. მისთვის რუსეთი ყოველთვის და ყველაფერში დამნაშავეა.
ამავე ლოგიკით, ის ყველა თავის მოწინააღმდეგეს „მარიონეტად“ აცხადებს. ადრე ასე მოიხსენიებდა კოჩარიანსა და სარგსიანს. მაგრამ მას შემდეგ, რაც ფაშინიანის ეკლესიაზე თავდასხმები გააკრიტიკა მისმა ყოფილმა მენტორმა – პირველმა პრეზიდენტმა ლევონ ტერ-პეტროსიანმა და შეხვდა კათოლიკოსს, ფაშინიანმა მაშინვე გამოაცხადა, რომ ტერ-პეტროსიანიც მარიონეტია. ვის მარიონეტებზეა საუბარი – აშკარად რუსების, თუმცა იმის მტკიცება, რომ ტერ-პეტროსიანი კრემლის აგენტია, ცოტა არ იყოს, ფანტაზიის სფეროდანაა.
მთელი ეს პროცესები, სინამდვილეში, დაკავშირებულია მომავალი წლის (2026) ივნისში დაგეგმილ საპარლამენტო არჩევნებთან.
– აზერბაიჯანულ მედიაში ვრცელდება ინფორმაცია, თითქოს ფაშინიანს მისი ოპონენტების შესახებ კომპრომატებით ამარაგებენ უცხოური სპეცსამსახურები – დასავლური ან თურქული. რამდენად რეალურია ეს?
– დასავლეთმა და თურქეთმა ფაშინიანი დიდი ხანია საკუთარ კლიენტად აღიქვეს. ის არასდროს მალავდა თავის შეხედულებებს. ჯერ კიდევ 10 წლის წინ გამოაქვეყნა სტატია სათაურით „დავივიწყოთ გმირული“, რომელშიც ითხოვდა სომხეთის გამოყოფას რუსეთისგან, გიუმრიში რუსეთის სამხედრო ბაზის გაუქმებას და ჰეროიზმის იდეის მოცილებას სომხური პოლიტიკიდან.
მას მიაჩნდა, რომ არმენული გენიალური წარსული – მეხსიერება დიდი სომხეთის, სპარსული, რომაული და ბიზანტიური ეპოქების შესახებ – სომხეთს მხოლოდ ჩიხში აქცევს. ის კი არ სჯერდებოდა გენოციდის მეხსიერებას – მას ხელს უშლის „დღევანდელობაში“.
უნდა ვაღიაროთ: ფაშინიანი თავისი ღალატის გზაზე მტკიცედ დგას. ბუნებრივია, ასეთმა პერსონამ უკვე მაშინ მიიპყრო მათ ყურადღება, ვისაც სჭირდებოდა იდეოლოგიური ინსტრუმენტი რეგიონში.
საინტერესოა, რომ დღეს ფაშინიანის კავშირებზე უცხოურ სპეცსამსახურებთან ხმამაღლა სწორედ აზერბაიჯანული მედია საუბრობს. თითქოს ასე ურჩევნიათ: „თუ მას ამარაგებენ MI6, CIA ან თურქული მიტი – ე.ი. რაღაცას იციან, აბა, ტყუილად ხომ არ ილაპარაკებდნენ!“
– ფაშინიანი წმენდს ოპოზიციას მომავალ არჩევნებამდე?
– აბსოლუტურად. ის კარგად იცის, რომ „მოტოციკლი დგება მხოლოდ მაშინ, როცა მიდის“. როგორც კი გაჩერდება – დაეცემა. ფაშინიანს გამარჯვება სჭირდება, სხვა შემთხვევაში მას სხვადასხვა ბედი ელის – ან გაქცევა, ან რეპრესიების გაგრძელება და კრიზისების დამყარება.
მაგრამ დაპატიმრებულების ნაცვლად ახალი ოპონენტები მოდიან. ეს პროცესი არ დასრულდება. აქ კითხვები ფაშინიანს კი არა, სომხეთის ამომრჩეველს და დიასპორას უნდა დაესვას.
– მართლაც გაჩნდა იმედგაცრუება რუსეთში, როგორც მოკავშირეში, თუ ეს მხოლოდ ფაშინიანის პროპაგანდის შედეგია?
– 2020 წლის ომის დროს და შემდეგ რუსეთმა ხშირად ამბობდა: „არ შეგვიძლია ვიყოთ უფრო სომხები, ვიდრე თავად სომხები“. ფაშინიანის მთავრობა არჩეულია იმავე პარლამენტის მიერ, რომელიც სომხურმა ხალხმა აირჩია. შესაბამისად, რაც ხდება – სომხეთის არჩევანია.
აქტიური ჩარევა იმ პერიოდში ნიშნავდა რუსეთის ჩათრევას ახალ, კავკასიურ კონფლიქტში, რაც აბსოლუტურად არ გვეხერხებოდა უკრაინაში მიმდინარე პროცესების ფონზე.
მთელი ეს ისტორია მეტია, ვიდრე რუსეთ-სომხეთის სახელმწიფოთაშორისი ურთიერთობა – ეს არის რუს და სომეხ ხალხებს შორის კავშირი. მანამდე ყველა სომეხს, მიუხედავად იმისა, სად ცხოვრობდა, ჰქონდა განცდა, რომ რუსეთი – ეს არის ის ძალა, რომელმაც მათი ერი გენოციდისგან იხსნა.
შეახსენეთ, რამ გამოიწვია გენოციდი 1915 წელს? ოსმალებმა შიშით, რომ სომხები რუსეთის მხარეს აღმოჩნდებოდნენ, ჯერ სამხედროები გაწყვიტეს, შემდეგ – ინტელიგენცია და ბოლოს – უბრალო გლეხები. ეს ისტორია სომხებისთვის ტკივილია, მაგრამ ვალდებულებაა რუსეთისთვისაც – გვსურს ეს თუ არა.
ფაშინიანი ცდილობს ეს ყველაფერი მოსპოს და რუსეთის პასუხისმგებლობად წარმოადგინოს როგორც 2020, ასევე 2023 წლების წარუმატებლობები. 120 ათასი სომეხი გააძევეს ყარაბაღიდან, მაგრამ ფაშინიანისთვის ისინი არასასურველი ხალხია – ვერ იტანენ მის რეჟიმს. ის კი ცდილობს მათი მარგინალიზებას. მაგრამ დასმული კითხვაა: თქვენ რატომ არ დაიცავით თქვენი თანამემამულეები?
– რატომ არ გაუმჯობესდა რუსეთის ურთიერთობა აზერბაიჯანთან, თუ ის აღარ უჭერს მხარს სომხეთს?
– იმიტომ, რომ აზერბაიჯანს ჩვენ აღარ ვჭირდებით. მას სჭირდება განსაკუთრებული ურთიერთობა თურქეთთან, ისრაელთან, ბრიტანეთთან. ეკონომიკური ურთიერთობა რუსეთთან კარგია, მაგრამ უკვე მეორე პლანზეა. ამიტომ ბაქო ეძებს მიზეზებს, რატომ არ ეთანხმება რუსეთს – ხან ზელენსკის ეხუტება, ხან უკრაინის მხარდამჭერი განცხადებები აქვს. ჩვენ კი ეს თითქოს არც გვესმის.
ამ დროს მიმდინარეობს მოლაპარაკებები, რომ ფაშინიანმა და ალიევმა ხელი მოაწერონ სამშვიდობო შეთანხმებას დასავლურ არენაზე – ყველაზე უკეთ აშშ-ში, რომ ტრამპი კვლავ იქცეს „მშვიდობისმყოფელად“ და აიღოს ნობელი.
სუბიექტური მიზეზი თავად ილჰამ ალიევია – გამარჯვებული, რომელიც დღეს ქედმაღლობით სუნთქავს. მისი დამოკიდებულება რუსეთთან დაძაბულობაში შედის, თუმცა ამას თავიდან აიცილებდა.
მისი ქმედებები ეჭვს იწვევს. ილჰამი – ეს არის პოლიტიკოსი ევროპულ კოსტიუმში და აზიური ქცევებით. რომელი ასპარეზით არ ჰგავს ფაშინიანს? ორივენი არბევენ ეკლესიებს, ამტკიცებენ, რომ არ ყოფილა სომხური ეკლესია ყარაბაღში – თითქოს იქ მხოლოდ „ალბანური მონასტრები“ იყო.
ცნობისათვის:
ამარასი – IV საუკუნეში დაფუძნებული სომხური მონასტერი.
დადივანკი – XII–XIII საუკუნეების სომხური მონასტერი.
განძასარი – X–XIII საუკუნეების სომხური მონასტერი.
წარმოიდგინეთ, ვიღაც გამოვა და იტყვის, რომ კრემლი – იტალიური კულტურის ძეგლია. ასე შეიძლება ღირსეული მშვიდობა ააშენო? – არა. ეს იქნება მშვიდობა სომხეთის სრული დამცირების ფასად.
დღეს ფაშინიანი ამ გზით მიდის. კარაპეტიანის საქმე ეკლესიასთან ერთად გაჩნდა იმ ფონზე, როცა ფაშინიანი პირველად ათწლეულებში ჩავიდა თურქეთში და იქ განაცხადა: „მშვენიერია, რომ სომხეთი გახდება მსოფლიო გზაჯვარედინი“.
ადრე ის ამტკიცებდა, თითქოს ზანგეზურის კორიდორი რუსეთს სურდა. სინამდვილეში, ამას ყოველთვის თურქეთი და აზერბაიჯანი მოითხოვდნენ – „დიდი თურქული სამყაროს“ იდეისთვის. და ახლა ფაშინიანმა აღიარა, რომ ის მათ ხელს უწყობს.
თუ ის დიდხანს დარჩება, სომხეთი გახდება მორიგი ახლოაღმოსავლური ქვეყანა – საკუთარი ისტორიისა და იდენტობის გარეშე.
და ეს იმ ქვეყანაში, რომელმაც პირველმა მიიღო ქრისტიანობა – 301 წელს, ვერც ბიზანტიამ და ვერც საქართველომ ვერ დაასწრეს. ფაშინიანი კი ამბობს, რომ სომხური ეკლესია „ვიზანტიის დროიდან უცხო აგენტია“. ის ეკლესია, რომელმაც მრავალი საუკუნის განმავლობაში შეინარჩუნა სომეხი ერის იდენტობა სახელმწიფოს გარეშე.
