,
ისტორია XIX საუკუნის 80-იანი წლებიდან იწყება.
კონკა — ცხენშებმული ტრამვაის ვიწროლიანდაგიანი რკინიგზა თბილისში. მოქმედებდა 1883-1904 წლებში.
ქალაქში ელექტრო ტრამვაის წინაპარი ცხენების წევაზე მომუშავე სარკინიგზო ტრანსპორტი, ე.წ. „კონკა“ 1883 წლის 26 თებერვალს კერძო მეწარმის, შემცოვის თაოსნობით. ეს იყო ოთხივე მხრივ ღია ვაგონი, რომელსაც რკინის ბოძებზე დაყრდნობილი სახურავი ჰქონდა, შიგ იდგა მოძრავსაზურგიანი სკამების რიგი. კონკაში 20 კაცი ეტეოდა, კონდუქტური (ბილეთების გამყიდველი) იდგა კონკის ღია ბაქნის ერთსაფეხურიან კიბეზე.
უნდა გენახათ ქალაქში უცხენო ტრამვაის გამოჩენამ რა მითქმა-მოთქმა გამოიწვია. ბევრს ეშინოდა შიგ ჩაჯდომისა, ბევრი დარწმუნებული იყო, ტრამვაის ოთხ თვალზე ოთხი ეშმაკი ზის და ისინი ატრიალებენ ამ თვლებსაო. იმასაც ამბობდნენ, ხიდზე გასვლის დროს, ეშმაკების ხიდს ჩატეხავენ და ტრამვაიში მყოფ ხალხს დახრჩობა არ ასცდებაო. ამის შიშით, ხიდთან მგზავრები ტრამვაიდან ჩამოდიოდნენ ხიდის მეორე ნაპირზე ფეხით გადადიოდნენ, შემდეგ კი ისევ ტრამვაიში სხდებოდნენ. ზოგიერთები ტრამვაით მგზავრობის მოყვარულ ქალების დასაცინად დუღაბა ვასუას მოგონილ ლექსს იძახდნენ:
მარგალიტი ძვირია,
ლეჩაქი ორპირია,
ვინც ტრამვაიში ჯდება
იმის ქმარი ვირია.
ამის გამო ბევრი მამაკაცი თავის მეუღლეს უკრძალავდა ტრამვაით მგზავრობას.
კონკა თავდაპირველად აკავშირებდა ვაგზლის და ვორონცოვის მოედნებს. გზის სიგრძე 2410 მ იყო. 1885 წელს კონკა გადავიდა „ტფილისის ტრამვაის ბელგიური საზოგადოების“ ხელში. 1889 წლის 15 ოქტომბერს გაიხსნა ყორღანოვის კერძო ხაზი, რომელიც ასევე ბელგიურმა კომპანიამ შეისყიდა.
მისი პირველი ხაზი მიხეილის გამზირზე გადიოდა და ერთმანეთთან აკავშირებდა ვორონცოვის მოედანსა და რკინიგზის ვაგზალს.
1890-იან წლებში კონკის სავალი გზა გაიზარდა და ვორონცოვის მოედნიდან, ვორონცოვის და ნიკოლოზის ხიდების გავლით, პუშკინის აღმართით მიაღწია ერევანსკის მოედანს მოედანს, საიდანაც სასახლის ქუჩის, გოლოვინის პროსპექტისა და ვერის დაღმართის მეშვეობით კირხის მოედანს აღწევდა; ბოლოს, მიხეილის გამზირისა და ვაგზლის ქუჩის გავლით ისევ ვაგზლის მოედანზე ბრუნდებოდა.
1904 წელს კონკა ელექტროტრამვაიმ შეცვალა. 1910 წლისთვის კონკის გზის სიგრძე 23 კმ-მდე შემორჩა მხოლოდ ავჭალის (ახლანდელი გ. ჩიტაიას) ქუჩაზე.
1904 წლიდან თბილისის ტრამვაი ელექტრონულ სისტემაზე გადავიდა.
1904 წელს დაიწყო ელექტრო ტრამვაის მშენებლობა, რითაც „ტფილისის ტრამვაის ბელგიელთა სააქციო საზოგადოება“ დაკავდა. ამ კომპანიასთან ქალაქის თვითმმართველობას 20-წლიანი ხელშეკრულება ჰქონდა დადებული. 1904 წლის 25 დეკემბერს ამოქმედდა ელექტრო ტრამვაი, რომლის ლიანდაგის სიგანე 1000 მილიმეტრი იყო. 1910 წელს „კონკამ“, რომლის ლიანდაგის სიგანე 914 მმ. იყო, არსებობა შეწყვიტა. ტრამვაის თავდაპირველი მარშრუტი კონკისას იმეორებდა. 1915 წლის 15 მარტს სასამართლოს ძალით თბილისის ტრამვაის ქსელი ქალაქის თვითმმართველობას გადაეცა. თავდაპირცველად მოძრაობდა „ჰელიოსისა“ და „სიმენს-შუკერტის“ 28- ადგილიანი ვაგონები.
1926 წლიდან ისინი რუსულმა მიტიშჩის ქარხნის ვაგონებმა შეცვალა. 1933 წლიდან დაიწყო ტრამვაის განიერ (1524 მმ.) ლიანდაგზე გადაყვანა, თუმცა ერთმეტრიანმა ლიანდაგებმა 1942 წლამდე იარსება.
1960 წელს თბილისში დამზადდა ორი ელექტრომატარებელი. ამ მოდელს „თბილისი“ დაერქვა. 1969-1990 წლებში თბილისში შედიოდა უსტ-კატავის (რუსეთი) და რიგის ქარხნების მიერ წარმოებული ვაგონები. 1969 წელს ლიანდაგის საერთო სიგრძემ 105 კილომეტრს მიაღწია, მას შემდეგ რამდენიმეჯერ შეიცვალა სიტუაცია კილომეტრაჟთან დაკავშირებით მაგრამ ყვეალფერი ტრამვაის სასარგებლოდ ხდებოდა; 1974 წელს ტრამვაის ქსელი ორ ნაწილად გაიყო, ახლადმშენებარე გარეუბნებში ტრამვაის გავრცობა გრძელდებოდა.
1989 წელს დაიწყო ტრამვაის ქსელის პერმანენტული შეკვეცა. 2000 წლისთვის დარჩენილი იყო 71,6 კმ გზა და 39 ვაგონი. 2006 წლის 4 დეკემბერს თბილისში ტრამვაისა და ტროლეიბუსის ლიკვიდაცია მოხდა.
ტრამვაის განვითარების და ლიკვიდაციის ქრონოლოგია:
პირველი ფართოლიანდაგიანი ხაზი 1933 წელს გაიხსნა და ის ერთმანეთთან აკავშირებდა ისნის ჰოსპიტალსა და სამგორის კერამიკის კომბინატს. ამავე წელს აშენდა ისნის ტრამვაის დეპო და დაიწყო ვიწრო ლიანდაგების გაფართოება. ვიწროლიანდაგიანმა ხაზებმა 1942 წლამდე იარსება.
უკანასკნელი ვიწროლიანდაგიანი ხაზი სოლოლაკში გადიოდა და II მსოფლიო ომის დაწყების გამო ვერ მოხერხდა მისი ფართოლიანდაგზე გადაყვანა. ამიტომ ეს ხაზი გაუქმდა. 1942–45 წლებში ტრამვაი გაიყვანეს ცოტნე დადიანის ქუჩაზე.
1944–45 წლებში ტრამვაის ხაზები დაგრძელდა ისნის ჰოსპიტალიდან 31–ე საავიაციო ქარხანამდე და თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტიდან ვაკემდე (ახლანდელი თამარაშვილის ქუჩის დასაწყისამდე).
ამავე პერიოდში ტრამვაის ხაზი გაიყვანეს ჩელუსკინელების (თამარმეფის გამზ.) და ლენინის (კოსტავას) ქუჩებზე.
1940*–იან წლებში ტრამვაის ხაზი გაუქმდა ორთაჭალაში, რომელიც ორთაჭალას ქვიშიანას ქუჩის („პესოჩნაია“,_რიყეზე ეს ქუჩა აღარ არსებობს) გავლით რკინიგზის ვაგზალთან აკავშირებდა.
1950–იანი წლების მეორე ნახევარში ტრამვაის ხაზი რუსთაველის და პლეხანოვის (აღმაშენებლის) გამზირიდან გადაიტანეს პარალელურ, ძნელაძისა (თაბუკაშვილის) და კლარა ცეტკინის (წინამძღვრიშვილის) ქუჩებზე.
1953 წლის 1 მაისს კინო საქართველოდან ტრამვაის ხაზი დაგრძელდა მერვე საავადმყოფომდე.
1955 წლის 5 ნოემბერს ეს ხაზი დაგრძელდა მერვე საავადმყოფოდან შამპანიურის ქარხანამდე.
1955 წლის 5 ნოემბერსავე მეტრო დიდუბის ზედა სადგურიდან ტრამვაი რკინიგზის ხიდის ქვეშ გავლით დაუკავშირდა წერეთლსი გამზირს.
1957 წლის14 ივლისს ტრამვაის ხაზი დაიხურა ძნელაძის ქუჩაზე.
1959 წლის 30 მარტს ტრამვაის მიმოსვლა შეწყდა მეცხრე საავადმყოფოდან ბაგებამდე.
1960 წლის 30 აპრილს ტრამვაის ხაზი დაგრძელდა კერამიკის კომბინატიდან გრეხილი ავეჯის კომბინატამდე “განთიადი” მოსკოვის პროსპექტზე.
1962 წლის აგვისტოში შამპანიურის ქარხნიდან ტრამვაის ხაზი დაგრძელდა სარაჯიშვილის გამზირზე ცენტროლიტის ქარხანამდე.
1963 წლის 30 ნოემბერს ბარათაშვილის ხიდის რეკონსტრუქციასთან დაკავშირებით მასზე ტრამვაის მოძრაობა შეწყდა ისევე როგორც ბარათაშვილის ქუჩაზე კოლმეურნეობის მოედნამდე.
ასევე 1963 წელს ტრამვაის ხაზი გაუქმდა კოლმეურნეობის მოედნიდან ფილარმონიამდე (ძნელაძის,_ახლ. თაბუკაშვილის, და ლენინის,_ახლ. კოსტავას ქუჩებზე).
1967 წლის 13 მაისს რკინიგზის სადგურიდან თამარ მეფის გამზირზე, ტამარ მეფის ხიდზე, გმირთა მოედაზე, ვარაზისხევზე, მელიქშვილისა და ჭავჭავაძის გამზირებზე მეცხრე საავადმყოფომდე გაუქმდა ტრამვაის ხაზი.
1968 წლის 30 აპრილს დაემატა ახალი განშტოება, გურამიშვილის გამზირიდან თემქ–ის მიმართულებით, თბილისის ზღვამდე.
1970 წლის ოქტომბერში მოხდა ტრამვაის დემონტაჟი ვაგზლის მოედანზე რკინიგზის სადგურიდან ფიროსმანის ქუჩზე მალაკნების ხიდთან გადასასვლელ ხიდამდე.
1972 წლის 1 მაისს ტრამვაის ხაზი მეტრო დიდუბის ქვედა სადგურიდან დიდუბის ხიდის და ბელიაშვილის ქუჩის გავლით დაგრძელდა ქირურგიის ინსტიტუტამდე.
1974 წლის 20 სექტემბერს ტრამვაის ხაზი გაუქმდა ხეთაგუროვის ქუჩაზე, ბარათაშვილის აღმართზე, ქეთევან წამებულის გამზირზე მეტრო ისნამდე. ამის შედეგად ტრამვაი #7 დარჩა იზოლირებული დანარჩენი ქსელისგან და მას ისნის ტრამვაი-ტროლიბუსების დეპო ემსახურებოდა.
1975 წლის 12 იანვარს ტრამვაის ხაზი ჩოდრიშვილის ქუჩიდან დაგრძელდა წერონისის და სანავარდოს ქუჩის გავლით ახტელის ქუჩამდე ლოტკინის მთაზე და დაინიშნა 2 ნომერი ტრამვაი.
1975 წლის 28 თებერვალს ქირურგიის ინსტიტუტიდან ხაზი დაგრძელდა ბოტანიკის ინსტიტუამდე ბელიაშვილის ქუჩის გაყოლებაზე.
1977 წლის 30 მარტს სარაჯიშვილის მეტროდან ტრამვაის ხაზი გლდანის “ა” მიკრო რაიონამდე გაიხსნა.
1977 წლის ბოლოს ეს ხაზი #2 მიკრორაიონამდე დაგრძელდა.
1978 წლის მაისში #3 მიკო რაიონამდე.
1978 წლის ნოემბერში კი გლდანის მასივის ბოლომდე 7-8 მიკრო რაიონამდე დაგრძელდა.
1978 წელს დაიწყო ზემო ავჭალაში ახალი ტრამვაის დეპოს მშნებელობა, რომელიც გათვლილი იყო 200 ვაგონზე.
1980 წლის 6 ნოემბერს ბოტანიკის ინსტიტუტიდან ბელიაშვილსი ქუჩის გაყოლებაზე და აღმაშენებლის ხიევნის გასწვრივ სასოფლო-სამეურნეო უნივერსიტეტამდე დაგრძელდა ხაზი.
1986 წლის 1 სექტემბერს ტრამვაის ხაზი დაგრძელდა ავჭალაში, ქარხანა „ცენტროლიტიდან“, ზემო ავჭალამდე.
1986 წლის 13 დეკემბერს გაიხსნა ზემო ავჭალის ტრამვაის დეპო #3 გათვლილი 200 ტრამვაის ვაგონზე ხოლო ვაგზლის მოედანზე არსებულმა ტრამვაის #1 დეპომ არსებობა შეწყვიტა. ეს გახლდათ თბილისის ტრამვაის უკანასკნელი ახალი ხაზი. ამ დროისთვის ხაზების საერთო სიგრძე ცალ ლიანდაგზე გათვლით 108 კილომეტრს აღწევდა.
1989 წლიდან ტრამვაის სისტემას წყალი შეუდგა და არსებული ხაზების ნელ ნელა გაუქმება დაიწყო.
ამ დროისთვის დიდუბის მეტროდან სასოფლოს უნივერსიტეტამდე ტრამვაი ისედაც გაჩერებული იყო უკვე დაახლოებით 2 წელი, რადგან დიდუბის ხიდის ქვეშ აშენებდნენ გვირაბს, ხიდი რომ გაიხსნა 1989 წელს ტრამვაის ხაზი აღარ გაუხსნიათ და ოფიციალური გაუქმების თარიღად 1989 წელი დასახელდა. შესაბამისად 10 ნომერი ტრამვაი კოლმეურნეობის მოდნიდან დამოკლდა მეტრო დიდუბის ქვედა სადგურამდე. ხოლო 5 ნომერი ტრამვაი რომელიც აბასთუმნის ქუჩიდან სასოფლოს უნივერსიტეტამდე მოძრაობდა და 9 ნომერი ტრამვაი რომელიც მეტრო დიდუბიდან სასოფლოს უნივერსიტეტამდე მოძრაობდა გაუქმდნენ. (დიდუბის ხიდი, ბელიაშვილის ქ., ქარხანა „მიონი“, აღმაშენებლის ხეივანი, აგრალური უნივერსიტეტი).
1990 წლის იანვარში გლდანის მასივში მოქმედი 8 ნომერი ტრამვაი რომელიც მეტრო დიდუბიდან გლდანის 7-8 მიკროებამდე მოძრაობდა გაუქმდა. ლიანდაგები აიყარა სარაჯიშვილის მეტროდან ახმეტელის მეტრომდე, სარაჯიშვილის მეტროსთან კი მრავალდონიანი გზა მოეწყო ორი ხიდით რომლებიც სარაჯიშვილის გამზირს და გურამიშვილის გამზირს აკავშირებდა და ხიდქვეშ ახალი შეშელიძის ქუჩა რომელიც დიღომიდან მოდიოდა ახმეტელის მეტრომდე, გაუქმებული ტრამვაის ხაზი მისგან რამდენიმე მეტრში მთის ძირში გადიოდა.
ახმეტელის მეტროდან გლდანის 7-8 მიკრო რაიონებამდე წრიული ცალმხრივი ლიანდაგები აიყარა 2000 წელს როდესაც ხიზანიშვილის ქუჩის სრული კაპიტალური რეაბილიტაცია განხორციელდა. ტრამვაის ხაზის ადგილას გაკეთდა ტროტუარი და ჩაისვა ბოძები ტროლეიბუსისთვის, რომელიც სავარაუდოდ დიღმის მასივში მიმავალი ხაზისთვის უნდა მიეერთებინათ მაგრამ ეს დანაპირები არ შესრულდა.
1994 წელს კოლმეურნეობის მოედნიდან დიდუბის მეტროს ქვედა სადგურამდე მოძრავი 10 ნომერი ტრამვაი უქმდება ერთადერთი დარჩენილი განშტოება ქალქის ცენტრში, ლიანდაგები იყრება მთელი მარშრუტის მანძილზე რამდენიმე ადგილის გამოკლებით. (ორბელიანის მოედანი, ათონელის ქ., მშრალი ხიდი, ვორონცოვის ხიდი, საარბრიუკენის მოედანი, ჩიქობავას ქ., წინამძღვრიშვილის ქ., თევდორე მღვდლის ქ., წერეთლის გამზ., ერისთავის ქუჩაზე ნაწილობრივ, მეტროს სადგურ „დიდუბეს“ მიმდებარედ მოსაბრუნებელი მარყუჟები) შედეგად თბილისი ზღვიდან მოძრავი 3 ნომერი ტრამვაი დიდუბის მეტროს ზედა სადგურამდე მოკლდება.
1994-1996 წლებში თბილისის ზღვაზე საკონტაქტო სადენი მოიპარეს და ტრამვაიმ მოძრაობა შეწყვიტა მაგრამ 1996 წელს აღადგინეს მაგრამ ტრამვაი იშვიათად დადიოდა უმეტესად ზაფხულის სეზონზე.
2000 წლიდან საერთოდ შეწყვიტა სიარული თბილისი ზღვაზე ტრამვაიმ.
2002 წელს იყო ტრამვაის მოძრაობის აღდგენის მცდელობა, თუმცა უშედეგოდ. მოგვიანებით საკონტაქტო სადენი ჩამოხსნეს 2007 წელს კი აყარეს რელსები. ამ ხაზზე თავის დროზე, გადასასვლელი ხიდიდან დადიოდა 4 ნომერი, ხოლო მეტრო დიდუბის ქვედა სადგურიდან 1994 წლიდან კი ზედა სადგურიდან დადიოდა 3 ნომერი ტრამვაი.
2000-2001 წლებში გაუქმდა გადასასვლელი ხიდიდან ლოტკინისკენ მიმავალი 2 და 6 ნომერი, (ც. დადიანის ქ., ჩოდრიშვილის ქ., წერონისის ქ., სანავარდოს ქ., ახტელის ქ. (ლოტკინი)). ოფიციალურ მიზეზად დასახელდა მოსახლეობის ჩივილი თითქოსდა ტრამვაი გავლისას მათ სახლებს ანგრევდა. 2002 წელს გააუქმდა ტრამვაის ხაზი, გადასასვლელი ხიდიდან კინო საქართველომდე. გაუქმების ოფიციალურ მიზეზად დასახელდა გადასასვლელ ხიდთან, ტრამვაის მოსატრიალებელი მარყუჟის მიდამოებში მცხოვრები მოსახლეობის ჩივილი, თითქოსდა მიწისძვრის შედეგად დაზიანებულ სახლებს ტრამვაის გავლა ანგრევდა.
2004 წლის 7 ივლისს არსებობა შეწყვიტა ისნის ტრამვაის დეპომ და მასზე მიმაგრებულმა ერთადერთმა, #7 მარშრუტმა (31–ე საავიაციო ქარხანა, ბოგდან ხმელნიცკის ქ., ჩოლოყაშვილის ქ., ბაღდადის ქ., ნავთლუღის აღმართი., მეტრო „ისანი“, ქეთევან წამებულის გამზ., მოსკოვის გამზ., გრეხილი ავეჯის კომბინატი).
შესაბამისად თბილისში დარჩა ერთადერთი, 12 კმ სიგრძის №12 მარშრუტი (მეტრო „დიდუბე“ (ზედა), ერისთავის ქ., გურამიშვილის გამზ., სარაჯიშვილის გამზ., ლიბანის ქ., ზემო ავჭალა).
2006 წლის 4 დეკემბერს ტრამვაის უკანასკნელი ხაზი და ქალქში დარჩენილი ტროლეიბუსის ხაზებიც ერთიანად გაუქმდა.
