,
აფრო-აფხაზები, შავკანიანი აფხაზები ან შავკანიანი კავკასიელები, ასევე ხალხში მიღებულია შავი კაცი — აფხაზების პატარა ეთნო-რასული ნეგროიდული ჯგუფი, რომელიც ძირითადად სოფელ აძუბჟაში და მდინარე კოდორის მიმდებარე სოფლებში ცხოვრობს (ჭლოუ, ფოქვეში, აგდარა, მერკულა და სხვა).
რამდენიმე ჰიპოთეზა არსებობს, თუ როგორ მოხვდნენ აფრიკელები აფხაზეთში. ისტორიკოსთა ერთი ნაწილი ვარაუდობს, რომ ისინი XVII საუკუნეში მთავარმა შერვაშიძემ იყიდა სტამბოლის მონათა ბაზარზე ციტრუსების პლანტაციებში სამუშაოდ. სავარაუდოდ, ეს იყო შავკანიანი მონების კავკასიაში ჩამოყვანის ერთადერთი და საკმაოდ უიღბლო ცდა. სხვა ვერსიის მიხედვით შავკანიანი აფხაზები ანტიკური კოლხების შთამომავლები არიან. იმას, რომ კოლხები შავგვრემნები იყვნენ ჰეროდოტეც ადასტურებს:
„კოლხები, სავარაუდოდ, ეგვიპტელები არიან: მე ეს გავიგე, სანამ სხვისგან შევიტყე. კოლხებს ახსოვთ ეგვიპტელები, ხოლო ეგვიპტელებს ისინი არა… ისინი [კოლხები] არიან შავკანიანები, ხუჭუჭთმიანები. სამაგიეროდ ეს არაფერს ამტკიცებს, იმიტომ რომ არის ბევრი მსგავსი ერი. აღსანიშნავია ისიც, რომ მარტო სამი ერი აკეთებს წინადაცვეთას: კოლხები, ეგვიპტელები და ეთიოპელები. “
აგრეთვე შესაძლებელია, რომ ეს ჯგუფი ეგვიპტელი კოპტების ან ეთიოპელი ებრაელების შთამომავლები არიან. აფხაზმა მწერალმა და ისტორიკოსმა დიმიტრი გულიამ საკუთარ ნაშრომში „აფხაზეთის ისტორია“ აფხაზურსა და ეთიოპურ ტოპონიმიკათა შორის მსგავსობაზე გაამახვილა ყურადღება. ის ამტკიცებდა, რომ რამდენიმე გეოგრაფიული სახელწოდება „სრულიად იდენტურია“: ბაგადა — ბაგადა, ჰუმა — ჰუმა, თაბაკური — დაბაკური და ა.შ.
1927 წელს პრობლემით დაინტერესებულმა მაქსიმ გორკიმ აფხაზ მწერალთან, სამსონ ჩანბასთან ერთად მოინახულა სოფელი აძიუბჟა, სადაც შეხვდა შავკანიანებს. თავისი მოგზაურობისა და არსებული ლიტერატურის მიხედვით, ავტორმა წარმოშობის ეთიოპური ვერსია ყველაზე სწორი მიაჩნია.
ლეგენდები
არსებობს რამდენიმე „ხალხური“ ლეგენდა, რომელთაც შესაძლოა აქვთ რეალური ფესვები. ივანე ისაკოვის წერილში ნიკიტა ხრუშჩოვისადმი აღნიშნულია, რომ აფხაზეთის საზღვაო წყლებში ჩაიძირა ოსმალური გემი, რომელზეც მონები მიჰყავდათ გასაყიდად. და დღევანდელი შავკანიანი აფხაზები ჩაძირვისას გადარჩენილი აფრიკელების შთამომავლები არიან. მართალი ეს ლეგენდა ვერ ხსნის, თუ როგორ მოხდა მონებით დატვირთული გემი შავ ზღვაში, ასე შორს მონათვაჭრობის ძირითადი გზებიდან.
აფხაზი მკვლევარების ვერსიების საპასუხოდ, ქართველი ეთნოლოგი ნუგზარ ანთელავა, ამბობს, რომ ადამიანების ამ ჯგუფს კოლხებთან, ან ნართებთან არაფერი აკავშირებთ.
„ეს შავკანიანების მცირე ჯგუფია, რომლებიც აფხაზეთში დახლოებით მე-19 საუკუნის ბოლოს ჩამოვიდნენ. ნართულ ეპოსში კი შავკანიანი არსად არ არის ნახსენები“, - გვითხრა ნუგზარ ანთელავამ.
ცხოვრობენ თუ არა დღეს შავკანიანები აფხაზეთში, ზუგდიდელი ისტორიკოსი ავთო თორდია, ამბობს, რომ გასული საუკუნის 80-იან წლებში ის აფხაზეთის ტერიტორიაზე ექსპედიციის დროს შეხვდა შავკანიან ადამიანს, რომელიც მეგრულად საუბრობდა.
„ისინი გვარად აბაშები არიან. ცხოვრობენ ჩვენებური ტრადიციებით, საუბრობენ აფხაზურად და მეგრულადაც“, - ამბობს ავთო თორდია.
აფხაზეთის ავტონომიური რეპუბლიკის მთავრობაში კი აცხადებენ, რომ 2008 წლის მონაცემების თანახმად, კოდორის მიმდებარე სოფლებში შავკანიანების ყოფნის შესახებ ინფორმაცია არ დასტურდება.
თუმცა ისტორიკოსი გიორგი ანჩაბაძე, რომელიც აფხაზეთის სახელმწიფო უნივერსიტეტში ლექციებს დღესაც კითხულობს, ამბობს, რომ შავკანიანთა შთამომავლები დღესაც ცხოვრობენ აფხაზეთის ტერიტორიაზე, მაგრამ ისე შეერივნენ ადგილობრივ მოსახლეობას, რომ მკვეთრად გამოხატული აფრიკული გარეგნობა არ აქვთ.
„არსებობს ფოტო შავკანიანი აფხაზის, რომელიც კავკასიელი მთიელებისგან ჩამოყალიბებულ ე.წ. ველურ დივიზიაში მსახურობდა. ეს იყო რუსული არმიის შენაერთი, რომელიც პირველ მსოფლიო ომში იბრძოდა. მგონი ასეთები დღეს უკვე აღარ არიან, დროთა განმავლობაში ისე შეერწყნენ აფხაზებს, შეიძლება ითქვას, რომ მკვეთრად შავკანიანები აღარ არიან“, - ამბობს გიორგი ანჩაბაძე.
მათ აფხაზური წყაროები „აფროაფხაზებს“ უწოდებენ. აფხაზი მკვლევარების ცნობით, ისინი ჩოხა-ახალუხს იცვამდნენ, ეწეოდნენ მიწათმოქმედებას და საუბრობდნენ აფხაზურად. კოდორთან მცხოვრები შავკანიანების უმეტესობა ისლამის მიმდევარი იყო. მცირე ნაწილი კი ქრისტიანი, ან იუდეველი.
რადგანაც ფეოდალურ საქართველოში და არც ქართველი ხალხის მეხსიერებაში არ არსებობდა ცნება მონათმფლობელობა (არც არასდროს უარსებია, მონათმფლობელობის ეტაპი გამოტოვა სახელმწიფომ და პირდაპირ ფეოდალურ პატრონ-ყმობაზე გადავიდა, არა რუსულ ბატონყმობაზე - დიდი განსხვავებაა!) შეძენილი მონა აფრიკელები გახდნენ შერვაშიძის ყმები, როგორც სხვა დანარჩენი აფხაზი და მეგრელი გლეხები, რაც ნიშნავდა იმას, რომ ისინი სამართლებრივ-უფლებრივად და საზოგადოებრივი სოციალური სტატუსით აღმოჩნდნენ ადგილობრივი გლეხების თანასწორნი. სწორედ ამან განაპირობა მშვიდობიანი და თანასწორი თანაცხოვრება ადგილობრივ აფხაზებთან და მეგრელებთან საუკუნეების მანძილზე, მითუმეტეს რომ მათ მალევე აითვისეს აფხაზური და ქართული ენები მარტივად, მიიღეს ქართული ტრადიციები და ცხოვრების წესი, შთამომავალებსაც ქართული ტრადიციების შესაბამისად ზრდიდნენ (სახელებსაც ქართულს არქმევდნენ).
ყველაზე გავრცელებული გვარი აფრო-აფხაზებს შორის იყო აბაში - ეს სიტყვა გამოიყენებოდა დასავლეთ საქართველოში შავკანიანის აღსანიშნად, აღმოსავლეთში უწოდებდნენ ზანგს, რომელიც არაბული ენიდან შემოვიდა ქართულში.
აბაში მეგრულ-ლაზურ ენაზე ნიშნავდა აბისინიელს (ეთიოპიელს) და პირველად მოხსენიებულია მურვან ყრუს ლაშქრობასთან დაკავშირებით, როდესაც მურვანის არმიაში მომსახურე აბაში (აბისინიელი) მეომრები წაიღო ადიდებულმა აბაშამ და ცხენისწყალმა (აბაშა მერე დაარქვეს მდინარეს და მეგრულ-ლაზურ ენაში დარჩა შავკანიანის აღმნიშვნელად მაგ ფაქტის მერე).
დღეს
დღეს აფრო-აფხაზები ცხოვრობენ, როგორც აფხაზეთში, ასევე რუსეთში და ევროპაში. ისინი ლაპარაკობენ ძირითადად რუსულ ენაზე. არიან ქრისტიანები, მაჰმადიანები და იუდეველები.
„სუფრა - ასე ჰქვია ქართულ მოლხენა-დროსტარებას, რომელიც სტუმართმოყვარეობისა და მხიარულების განსახიერებას წარმოადგენს. რომელი კერძებს მიირთმევენ ქართველები სტუმრებთან ერთად? ჩვენი კორესპონდენტი შეეცადა ქართული სუფრის დიდებულება ეჩვენებინა და დარწმუნდებით, რომ ეს მართლაც კარგად გამოუვიდა“, - ასე იწყება გერმანულ გაზეთ „ფრანკფურტერ ალგემაინე ცაითუნგში“ (Frankfurter Allgemeine Zeitung) გამოქვეყნებული სტატია სათაურით „ქართული სამზარეულოს მრავალფეროვნება“ (ავტორი - მაიკე ფონ გალენი).
გთავაზობთ პუბლიკაციას შემოკლებით:
„როცა მივედით, მაგიდა უკვე გაშლილი დაგვხვდა: თეფშებზე დაწყობილი ყველით და ლორით, ნიგვზის ფარშიანი ბადრიჯნით, მხალეულობით, მწვანილით, კიტრით და პომიდორით... მათ შორის ჩადგმულია გრაფინები მოცხარის წვენით და ტარხუნის ლიმონათის ბოთლებით. ოფიციანტი წითელ ღვინოს ბოკალებში ასხამს. გარეთ თბილისური საღამოა, რესტორან „რიგის“ დარბაზში გაშლილ გრძელ მაგიდაზე კი ქართული სუფრა - ქართული ქეიფი იწყება.
ისინი, რომლებიც ქართულ სამზარეულოს არ იცნობენ, მადააღძრულები სწრაფად მიირთმევენ სიმინდის ფქვილისაგან გამომცხვარ თბილ მჭადებს, სალათებს და ყველს. მაგრამ ვინც იცის, ის ნელ-ნელა ჭამს და მთავარს ელოდება...
ქართველი ქალბატონი თიკო ტუსკაძე, რომელიც ლონდონში ცხოვრობს, მაგრამ ახლა სამშობლოში იმყოფება, ჩვენი გიდის როლს ასრულებს და ქართულ სუფრას გვაცნობს როგორც „გემრიელი საჭმელების უსასრულო რიგს“. იგი კულინარული წიგნის ავტორია და გვიხსნის, თუ რომელი საჭმელი როგორ მივირთვათ.
ზოგიერთმა უკვე საკმაო რაოდენობის სალათა მიირთვა, რომ მაგიდაზე ახალი კერძები მოაქვთ - მოხრაკულ-მოთუშული სოკო, ხაჭაპური, ხორცით მომზადებული კერძები... საჭმლით სავსე თეფშები სულ უფრო მრავლდება და მაგიდაზე თავისუფალი სივრცე მცირდება, თუმცა ახალ-ახალი ნუგბარისათვის ადგილი მოიძებნება.
„სტუმართმოყვარეობა - ქართული კულტურის განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენს, რაც კარგად არის გამოხატული ქართულ სუფრაში, როცა მაგიდას ეროვნულ სამზარეულოს კერზები ამშვენებს“, - განმარტავს მაკა თარაშვილი. რა თქმა უნდა, იგი ახალბედა სუფრის წევრებისაგან განსხვავებით, შეცდომებს არ უშვებს და ყველაფერს ერთად არ მიირთმევს. მან კარგად იცის, რა როდის უნდა მიირთვას და უცხოელ სტუმრებს ჭამის საიდუმლოებას ასწავლის: როდის დგება მწვადის, „ჩაქაფულის და საჭმელების მიღების დრო...
ქართული ტრადიციის თანახმად, სუფრაზე იმდენი საჭმელი უნდა იყოს, რომ სტუმრების წასვლის შემდეგაც საკმაო რაოდენობით უნდა დარჩეს: „სუფრა, რომელზეც არაფერი აღარ რჩება, საქართველოში არ არსებობს“, - ამბობს მაკა თარაშვილი, - მასპინძლები იფიქრებენ, რომ სტუმრები მშივრები დარჩნენ. ამიტომ ყველაფერი უამრავია“.
რესტორანი „ქეთო და კოტე“ ძველი თბილისის უბანში, შემაღლებულ ადგილზე მდებარეობს. დარბაზში მყუდრო გარემოა შექმნილი. მაგიდები ყოველთვის მდიდრულადაა გაშლილი - ტრადიციული კერძები თანამედროვე სტილითაა გაფორმებული. თავდაპირველად თვენ მოგართმევენ ცივ და ვეგეტარიანულ კერძებს, ბოსტნეულს, შემდეგ გამომცხავარს, ცომეულს, ბოლოს კი ხორცით მომზადებულ საჭმელებს.
ქართული სუფრის ტრადიციაა თამადა, ანუ დროსტარების ხელმძღვანელი. იგი სუფრის თავში ზის და სადღეგრძელოებს ამბობს. რესტორან „შატო მუხრანში“, სადაც ჩვენ ვიყავით (თბილისიდან ერთი საათის სავალზე), მეღვინე პატრიკ ჰონეფმა ჩვენი სტუმრობის სადიდებელი სადღეგრძელო წარმოსთქვა. გერმანელი მეღვინე უკვე მრავალი წელია საქართველოში ცხოვრობს, ოჯახიც აქ ჰყავს. პატრიკი მადლობას გვიხდის სტუმრობისათვის, რომ გერმანელი ტურისტები საქართველოთი დაინტერესდნენ და კავკასიურ ქვეყანას ეწვივნენ.
მასპინძელი გვიხსნის, რომ სუფრის თამადა ყურადღებით ისმენს სტუმრების საუბარს სადღეგრძელოებისათვის იმპულსის მისაცემად. იგი დისკუსიას ზომიერ მიმართულებას აძლევს და განწყობას ამაღლებს. ამიტომაც თამადა ისეთი პიროვნებაა, რომელიც ცნობილია თავისი კეთილი ხასიათით, გონებამახვილობით და ინტელექტით.
თუ როგორ მზადდება კლასიკური ქართული კერძები, ამას თქვენ თბილისიდან საკმაოდ მოშორებით, კახეთში გაიგებთ, სადაც ღვინის კომპანია „შუმის“ რესტორანი მდებარეობს. აქ სტუმარი საკუთარი თვალით ხედავს, თუ როგორ ცხვება ქართული თონის პური, როგორ კეთდება ხინკალი, რომელიც ქართული სამზარეულოს ერთ-ერთ დიდებულ და გემრიელ კერძს წარმოადგენს.
