,
2023 წლის იანვარი-ივნისი
2022 წელს საქართველოს რუსეთზე ეკონომიკური დამოკიდებულება გაიზარდა. დამოკიდებულების ზრდა 2023 წლის პირველ ნახევარშიც გაგრძელდა. იანვარ-ივნისში საქართველომ რუსეთიდან ფულადი გზავნილებით, ტურიზმით და საქონლის ექსპორტით 2 მლრდ აშშ დოლარის შემოსავალი მიიღო, რაც 2022 წლის იანვარ-ივნისის მაჩვენებელზე 1.6-ჯერ მეტია. 2023 წლის პირველ ნახევარში რუსეთიდან მიღებული შემოსავალი საქართველოს ეკონომიკის (მშპ-ის) მიმართ 14.2% იყო, როცა 2022 წლის პირველ ნახევარში ეს მაჩვენებელი 11.7%-ს შეადგენდა.
რუსეთზე ეკონომიკური დამოკიდებულების ზრდა საქართველოსთვის საფრთხის შემცველია, რადგან, ტრადიციულად, რუსეთი ეკონომიკურ ურთიერთობებს დამოუკიდებელ ქვეყნებზე პოლიტიკური ზეწოლის ბერკეტად იყენებს.
კვლევის კონკრეტული მიგნებებიდან აღსანიშნავია შემდეგი:
რეკომენდაციები
საქართველოს ხელისუფლების მიზანი რუსეთზე ეკონომიკური დამოკიდებულების მინიმუმამდე შემცირება უნდა იყოს. „საერთაშორისო გამჭვირვალობა - საქართველოს“ თანამონაწილეობით ჯერ კიდევ გასული წლის აპრილში გავასაჯაროვეთ რეკომენდაციები, თუ რა უნდა გაკეთდეს რუსეთზე ეკონომიკური დამოკიდებულების შემცირებისთვის, რომლებიც კვლავ აქტუალურია:
I. შესავალი
საქართველოს რუსეთზე ეკონომიკური დამოკიდებულება საფრთხის შემცველია, ვინაიდან საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ რუსეთმა ეკონომიკური ბერკეტები არაერთხელ გამოიყენა საქართველოს, უკრაინის, მოლდოვას და სხვა ქვეყნების წინააღმდეგ. მაგალითად, 2006 წელს რუსეთმა საქართველოს ჯერ ბუნებრივი აირის და ელექტროენერგიის მოწოდება შეუწყვიტა, შემდეგ საქართველოდან რუსეთში პროდუქციის ექსპორტი ფაქტობრივად აკრძალა, იმავე წლის ბოლოს კი საქართველოს მოქალაქეების დეპორტაცია დაიწყო.
აქედან გამომდინარე, მნიშვნელოვანია ვიცოდეთ, საქართველოს ეკონომიკის რუსეთზე დამოკიდებულების დონე და ტენდენცია. უკრაინა-რუსეთის მიმდინარე ომმა საქართველოს რუსეთზე ეკონომიკურ დამოკიდებულებაზე დაკვირვება კიდევ უფრო აქტუალური გახადა.
„საერთაშორისო გამჭვირვალობა - საქართველომ” რუსეთზე ეკონომიკურ დამოკიდებულებაზე ბოლო კვლევა[1] 2023 წლის თებერვალში გამოვაქვეყნეთ, რომელშიც 2022 წლის მდგომარეობა იყო შესწავლილი. წინამდებარე კვლევა ძირითადად 2023 წლის იანვარ-ივნისის პერიოდში დაფიქსირებულ მაჩვენებლებს და ტენდენციებს მოიცავს.
II. საქართველოს ეკონომიკის რუსეთზე დამოკიდებულების ძირითადი მაჩვენებლები
1. საგარეო ვაჭრობა
2023 წლის პირველ ნახევარში, 2022 წლის ანალოგიურ პერიოდთან შედარებით, საქართველოს სავაჭრო ბრუნვა რუსეთთან 32%-ით გაიზარდა და 1.3 მლრდ აშშ დოლარი შეადგინა. რუსეთის წილი საქართველოს მთლიან სავაჭრო ბრუნვაში 12.4%-მდე გაიზარდა, რაც ბოლო 16 წლის მაქსიმუმია.
2023 წლის იანვარ-ივნისში ქართული პროდუქციის რუსეთში ექსპორტი 34%-ით გაიზარდა და 344 მლნ აშშ დოლარი შეადგინა (გრაფიკი 1). საქართველოს მთლიან ექსპორტში რუსეთის წილი 11.3% იყო, რაც 1.3 პროცენტული პუნქტით მეტია 2022 წლის იანვარ-ივნისის მაჩვენებელზე.
მონაცემთა წყარო: „საქსტატი”
2023 წლის 6 თვეში საქართველოდან რუსეთში ყველაზე მეტად მსუბუქი ავტომობილების ექსპორტი გაიზარდა 38 მლნ დოლარით (275%-ით). უალკოჰოლო სასმელების ექსპორტი 35 მლნ დოლარით (113%-ით) გაიზარდა. ღვინის ექსპორტი 24 მლნ დოლარით (41%-ით) გაიზარდა, სპირტიანი სასმელების კი 11 მლნ დოლარით (82%-ით). მნიშვნელოვნად მხოლოდ ფეროშენადნობების ექსპორტი შემცირდა - 41 მლნ დოლარით (47%-ით). 2023 წლის მარტიდან რუსეთმა ფეროშენადნობების იმპორტზე ანტიდემპინგური გადასახადი დააწესა, რამაც საქართველოდან რუსეთში ფეროშენადნობების შეტანა შეაჩერა.
2023 წლის 1 აგვისტოდან, საქართველოს მთავრობამ აშშ-დან შემოყვანილი ავტომობილების რუსეთში რეექსპორტი აკრძალა. 26 სექტემბრიდან კი მსგავსი აკრძალვა ევროკავშირის ქვეყნებიდან შემოყვანილი ავტომობილების რეექსპორტსაც შეეხება.[2] საქართველოს მთავრობის ეს გადაწყვეტილება აშშ-ის და ევროკავშირის მიერ რუსეთზე დაწესებული სანქციების გამკაცრებითაა განპირობებული.
მიმდინარე წლის 6 თვეში რუსულ ბაზარზე ქართული პროდუქციის ექსპორტში პირველ ადგილზე ღვინო იყო 82 მლნ აშშ დოლარით. მეორე ადგილზე უალკოჰოლო სასმელები იყო 66 მლნ აშშ დოლარით. შემდეგ მოდის მსუბუქი ავტომობილების ექსპორტი - 53 მლნ აშშ დოლარით (გრაფიკი 2).
მონაცემთა წყარო: „საქსტატი”
რაც შეეხება იმპორტს, 2023 წლის იანვარ-ივნისში რუსული საქონლის საქართველოში იმპორტი 31%-ით გაიზარდა და 927 მლნ აშშ დოლარი შეადგინა (გრაფიკი 3). საქართველოს მთლიან იმპორტში რუსეთის წილი 12.9% იყო, რაც 1.1 პროცენტული პუნქტით მეტია 2022 წლის იანვარ-ივნისის მაჩვენებელზე. წლის პირველ ნახევარში, რუსეთის წილი იმპორტში ასეთი მაღალი 2007 წლის შემდეგ აღარ ყოფილა. 2021 წლის 6 თვესთან შედარებით რუსეთიდან იმპორტი 2-ჯერ არის გაზრდილი.
მონაცემთა წყარო: „საქსტატი”
2023 წლის 6 თვეში რუსეთიდან ყველაზე მეტად ნავთობპროდუქტების (საწვავის) იმპორტი გაიზარდა - 137 მლნ დოლარით (75%-ით). 2021 წლის 6 თვესთან შედარებით ნავთობპროდუქტების იმპორტი 5-ჯერ არის გაზრდილი. ბუნებრივი აირის იმპორტი 45 მლნ დოლარით (138%-ით) გაიზარდა, შავი ლითონების იმპორტი 20 მლნ დოლარით (71%-ით). მნიშვნელოვნად შემცირდა მარგარინის 22 მლნ დოლარით (87%-ით), ელექტროენერგიის 15 მლნ დოლარით (96%-ით) და სატელეფონო აპარატების 8 მლნ დოლარით (96%-ით) იმპორტი.
მიმდინარე წლის 6 თვეში რუსეთიდან იმპორტში პირველ ადგილზე ნავთობპროდუქტები იყო 321 მლნ დოლარით. მეორე ადგილზე ბუნებრივი აირი იყო 78 მლნ დოლარით. (გრაფიკი 4).
მონაცემთა წყარო: „საქსტატი”
ტრადიციულად, რუსულ ბაზარზე მაღალი დამოკიდებულებით ქართული ღვინის ექსპორტი გამოირჩევა. 2023 წლის პირველ ნახევარში რუსეთში 82 მლნ აშშ დოლარის ქართული ღვინო გაიყიდა, რაც წინა წლის ანალოგიურ პერიოდთან შედარებით 41%-იანი ზრდაა. გაიზარდა საქართველოს ჯამურ ღვინის ექსპორტში რუსეთის ბაზრის წილიც და 65%-ს მიაღწია, რაც 2013 წლიდან, ქართული ღვინის რუსულ ბაზარზე დაბრუნების შემდეგ, ყველაზე მაღალი მაჩვენებელია (გრაფიკი 5).
მონაცემთა წყარო: „საქსტატი”
რუსულ ხორბალზე და ხორბლის ფქვილზე საქართველოს დამოკიდებულება ასევე, ტრადიციულად, მაღალია. 2022 წელს რუსეთიდან 129 მლნ აშშ დოლარის ღირებულების ხორბალი და ფქვილი შემოვიდა, რაც საქართველოში იმპორტირებული ხორბლის 97% იყო. 2023 წლის იანვარ-ივნისში რუსეთიდან იმპორტირებული ხორბლის და ფქვილის მოცულობა 26 ათასი ტონით (21%-ით) გაიზარდა. რუსულ ხორბალს და ხორბლის ფქვილს საქართველოში ხორბლის სასურსათო მოხმარებაში 75%-მდე უჭირავს.
ბოლო წლებში რუსულ ელექტროენერგიას საქართველოში მოხმარებულ ელექტროენერგიაში მნიშვნელოვანი წილი აღარ უჭირავს. 2022 წელს საქართველოში მოხმარებულ ელექტროენერგიაში რუსეთიდან იმპორტირებული ელექტროენერგიის წილი 2.6% იყო.[3] 2023 წლის იანვარ-ივნისში რუსული ელექტროენერგიის წილი საქართველოს შიდა მოხმარებაში 0.1% იყო[4], რაც იმან განაპირობა, რომ აღნიშნულ პერიოდში საქართველოს იმპორტირებული ელექტროენერგია ფაქტობრივად არ მოუხმარია.
განსხვავებული სიტუაციაა რუსული ბუნებრივი აირის მოხმარებაში. 2019 წელს რუსეთიდან იმპორტირებულ ბუნებრივ აირს საქართველოს შიდა მოხმარებაში 6.5% ეკავა. 2020 წლიდან რუსეთიდან ბუნებრივი აირის იმპორტი ყოველწლიურად იზრდებოდა და 2022 წელს 3-ჯერ მეტი (520 მლნ კუბ მეტრი) რუსული ბუნებრივი აირი მოვიხმარეთ, ვიდრე 2019 წელს. 2023 წლის იანვარ-ივნისში, 2022 წლის იანვარ-ივნისთან შედარებით, რუსეთიდან ბუნებრივი აირის იმპორტი 119%-ით გაიზარდა და 422 მლნ კუბ მეტრი შეადგინა. საქართველოს შიდა მოხმარებაში რუსული ბუნებრივი აირის წილი 24%-მდე გაიზარდა, გასული წლის იანვარ-ივნისში 11.6% იყო.[5]
რომ შევაჯამოთ, რუსეთ-უკრაინის ომის დაწყების შემდეგ საქართველოს ექსპორტის რუსულ ბაზარზე დამოკიდებულება შემცირდა, რადგან საქართველოს ექსპორტი სხვა ქვეყნების მიმართულებით უფრო მეტად გაიზარდა, ვიდრე რუსეთის ბაზარზე. თუმცა, ცალკე აღებული ღვინის ექსპორტის რუსულ ბაზარზე დამოკიდებულება გაიზარდა, რაც მაღალი პოლიტიკური რისკების შემცველია. რუსული საქონლის იმპორტზე დამოკიდებულება კი მნიშვნელოვნად გაიზარდა, ძირითადად, საავტომობილო საწვავის, ბუნებრივი აირის და შავი ლითონების იმპორტის ზრდის გამო.
2. ტურიზმი და ფულადი გზავნილები
„კოვიდ 19“-ის პანდემიამდე, შემოსავლების მხრივ საქართველო რუსეთზე ყველაზე მეტად ტურიზმით იყო დამოკიდებული. პანდემიის გამო, 2020-2021 წლებში რუსეთიდან შემოსული ვიზიტორების რაოდენობა 85%-ით შემცირდა.
2022 წელს პანდემიის დასრულების და რუსეთ-უკრაინის ომის გამო, რუსეთიდან ვიზიტორების შემოსვლა მნიშვნელოვნად გაიზარდა. 2022 წელს რუსეთიდან 1.1 მლნ ვიზიტორი შემოვიდა, რაც 2021 წლის მაჩვენებელს 5-ჯერ აღემატება, მაგრამ 2019 წლის მაჩვენებელზე 26%-ით ნაკლებია.
2023 წლის იანვარ-ივნისში რუსეთიდან 578 ათასი ვიზიტორი შემოვიდა, რაც 2022 წლის იანვარ-ივნისის მაჩვენებელზე 2-ჯერ მეტია, თუმცა 2019 წლის მაჩვენებელს ისევ ჩამორჩება 16%-ით.
2022 წელს რუსი ვიზიტორების წილი საქართველოს ვიზიტორების ჯამურ რაოდენობაში 20% იყო. 2023 წლის პირველ ნახევარში რუსი ვიზიტორების წილმა 20.2% შეადგინა. ვიზიტორების სტატისტიკა 2011 წლიდან არის ხელმისაწვდომი, საიდანაც ირკვევა, რომ ვიზიტორებში რუსეთის მოქალაქეების წილს 20%-თვის აქამდე არასდროს მიუღწევია (გრაფიკი 6).
რუსეთიდან შემოსული ვიზიტორებიდან რამდენი ადამიანი დარჩა საქართველოში ხანგრძლივად საცხოვრებლად, ამის ზუსტი სტატისტიკა მხოლოდ 2022 წლის მდგომარეობითაა ცნობილი. საქსტატის ინფორმაციით, გასულ წელს 62,300 რუსეთის მოქალაქე დარჩა საქართველოში საცხოვრებლად, ანუ აღირიცხა როგორც იმიგრანტი.
მონაცემთა წყარო: საქართველოს ტურიზმის ეროვნული ადმინისტრაცია
საქართველოს ეროვნული ბანკის ინფორმაციით, 2023 წლის პირველ ნახევარში რუსმა ვიზიტორებმა საქართველოში 482 მლნ აშშ დოლარი დახარჯეს, რაც 2022 წლის ანალოგიური მაჩვენებელზე 2-ჯერ მეტია.
ვიზიტორებისგან მიღებულ მთლიან შემოსავალში რუსი ვიზიტორებისგან მიღებული შემოსავლის წილი 2022 წლის იანვარ-ივნისში 19.1% იყო, 2023 წლის 6 პირველ თვეში კი 26.7%-მდე გაიზარდა.
მონაცემთა წყარო: საქართველოს ეროვნული ბანკი
მიმდინარე წლის 15 მაისიდან რუსეთის ხელისუფლების გადაწყვეტილებით საქართველოსთან პირდაპირი ფრენები აღდგა, რომელიც 2019 წლის ივლისიდან იყო შეწყვეტილი. ფრენების აღდგენამ რუსი ვიზიტორების საქართველოში შემოსვლას ხელი შეუწყო, თუმცა, რთული სათქმელია კონკრეტულად რა რაოდენობით გაზარდა, რადგან რუსეთიდან ვიზიტორების შემოსვლას ისედაც მზარდი დინამიკა ჰქონდა.
საქართველოსთვის შემოსავლის მიღების მნიშვნელოვანი წყარო რუსეთში დასაქმებული ქართველების მიერ გადმორიცხული თანხებია. 2015-2021 წლებში რუსეთიდან გზავნილები მცირდებოდა. 2022 წელს სიტუაცია მნიშვნელოვნად შეიცვალა, რაც რუსეთ-უკრაინის ომის შედეგია. 2022 წელს რუსეთიდან საქართველოში 2.1 მლრდ აშშ დოლარი გადმოირიცხა, რაც 2021 წლის მაჩვენებელზე 5-ჯერ მეტია. ასეთი მაღალი ზრდის მთავარი მიზეზი საქართველოში საცხოვრებლად გადმოსული რუსეთის მოქალაქეებია, რომლებსაც რუსეთიდან უგზავნიან ფულს.
2023 წლის პირველ ნახევარში, 2022 წლის პირველ ნახევართან შედარებით, რუსეთიდან ფულადი გზავნილები 50%-ით გაიზარდა და 1.1 მილიარდი დოლარი შეადგინა (გრაფიკი 8). თუმცა, მიმდინარე წლის მაისი-ივნისში რუსეთიდან გზავნილებმა კლება დაიწყო და 259 მლნ დოლარით ნაკლები გადმოირიცხა, ვიდრე 2022 წლის მაის-ივნისში.
2023 წლის იანვარ-ივნისში, რუსეთიდან გადმორიცხული თანხის წილი მთლიან გზავნილებში 47.5% იყო.
მონაცემთა წყარო: საქართველოს ეროვნული ბანკი
3. პირდაპირი ინვესტიციები
2017-2021 წლებში რუსული ინვესტიციების წილი საქართველოს მიერ მოზიდულ ჯამურ პირდაპირ უცხოურ ინვესტიციებში 5% იყო. თუმცა, საქართველოში უცხოური ინვესტიციების დაახლოებით 38% ოფშორებიდან[6] შემოდის და გარკვეულ შემთხვევებში, იგი რუსული წარმომავლობის ფულთანაც არის დაკავშირებული.[7] 2022 წელს რუსეთიდან 108 მლნ დოლარის პირდაპირი უცხოური ინვესტიცია შემოვიდა, რაც ერთი წლის განმავლობაში რუსეთიდან საქართველოში შემოსული ინვესტიციების რეკორდული მაჩვენებელია.
2023 წლის იანვარ-ივნისში რუსეთიდან საქართველოში 56 მლნ დოლარის პირდაპირი ინვესტიცია შემოვიდა, რაც 2022 წლის იანვარი-ივნისის მაჩვენებელზე 7-ჯერ მეტია. 56 მლნ დოლარის ინვესტიციიდან 27 მლნ დოლარი საფინანსო და სადაზღვევო საქმიანობის სფეროში მიემართა, 18 მლნ დოლარი უძრავი ქონების სფეროში, 7 მლნ დოლარი საინფორმაციო ტექნოლოგიებში და 4 მლნ დოლარი ვაჭრობაში.
მონაცემთა წყარო: „საქსტატი”
III. რუსული კომპანიები საქართველოში
საქართველოს სამეწარმეო რეესტრის ბაზების გამოკვლევით მოვიძიეთ ის კომპანიები, რომელთა სრული ან გარკვეული წილის მფლობელები რუსეთის იურიდიული ან ფიზიკური პირები (მოქალაქეები) არიან. სწორედ ასეთ კომპანიებს ვუწოდებთ რუსულ კომპანიებს. თუმცა, ეს შესაძლოა არ იყოს სრული ჩამონათვალი, რადგან არის შემთხვევები, როდესაც საქართველოში რეგისტრირებული კომპანიის მფლობელი ოფშორშია რეგისტრირებული, რაც კომპანიის რეალური მესაკუთრეების დადგენას ართულებს.
2022 წლის 31 დეკემბრის მდგომარეობით, საქართველოში 29,000-მდე ისეთი კომპანიაა დარეგისტრირებული, რომელთა მფლობელები რუსეთის ფედერაციის იურიდიული პირები ან/და მოქალაქეები არიან. აღნიშნული კომპანიების 74% (21,326-მდე) უკრაინაში ომის დაწყების შემდეგ, 2022 წლის მარტიდან 2023 წლის ივნისამდე პერიოდში დარეგისტრირდნენ. 2022 წელს რუსეთის მოქალაქეებმა საქართველოში 14,977 კომპანია დაარეგისტრირეს, რაც 16-ჯერ მეტია 2021 წელს რეგისტრირებულ კომპანიებთან შედარებით. 2023 წლის პირველ ნახევარში კი 6,539 რუსული კომპანია დარეგისტრირდა (გრაფიკი 10).
2022-2023 წლებში დარეგისტრირებული რუსული კომპანიების 96% ინდივიდუალური საწარმოა. შედარებისთვის, 2021 წელს დარეგისტრირებულ რუსულ კომპანიებს შორის ინდივიდუალური საწარმოების წილი 51% იყო. ინდივიდუალური მეწარმეების 99%-ს არაქართული გვარები აქვთ.
მონაცემთა წყარო: საქართველოს მეწარმეთა რეესტრი
საქართველოში კომპანიის რეგისტრაციის დროს კომპანიის მომავალი საქმიანობის სფეროს მითითება არ ხდება. თუმცა, როდესაც კომპანია საქმიანობას იწყებს, გარკვეული დროის გასვლის შემდეგ, მისი საქმიანობის სფერო საქსტატისთვის ცნობილი ხდება. ამჟამად 2022 წელს რეგისტრირებული 2,362 რუსული კომპანიის საქმიანობის სფეროა ცნობილი, საიდანაც 1,884 კომპანია (80%) საინფორმაციო ტექნოლოგიების სფეროში საქმიანობს. აღნიშნული მეწარმეების 99% ინდივიდუალური მეწარმეა. შემდეგ მოდის დიზაინერული და სარეკლამო საქმიანობა, სადაც ამ ეტაპზე 1,126 კომპანიაა იდენტიფიცირებული. განათლების, ხელოვნების და გართობის სფეროში 110 კომპანიაა, ვაჭრობის, რესტორნების და სასტუმროების სფეროში 82 კომპანია.
მონაცემთა წყარო: საქართველოს მეწარმეთა რეესტრი, საქსტატი
კვლევა მომზადდა შვედეთის საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს (SIDA) ფინანსური მხარდაჭერით. კვლევის შინაარსზე პასუხისმგებელია „საერთაშორისო გამჭვირვალობა - საქართველო“. შეიძლება ის არ ასახავდეს შვედეთის საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს შეხედულებებს.
