დღეს, როდესაც ქართული მედიცინა საოცარ პროფესიონალიზმს აჩვენებს კორონავირუსის პანდემიასთან ბრძოლაში, უპრიანი იქნება გადაგვეხედა ზოგადად საქართველოს სამედიცინო ისტორიისთვის და ამ მხრივ უაღრესად საინტერესოა თბილისის სახელმწიფო სამედიცინო უნივერსიტეტის, მედიცინის ისტორიის და ბიოეთიკის დეპარტამენტის ხელმძღვანელის ბ-ნი რამაზ შენგელიას ნაშრომი: - "მედიცინა და ქართული სამეფო კარის ტრადიციები."

გთავაზობთ ამ ნაშრომის სრულ ვერსიას და იმედს ვიტოვებთ, რომ სახლში იძულებით ყოფნისას ეს ნაშრომი საინტერესო იქნება ჩვენი მკითხველისთვის და პანდემიასთან ბრძოლაში სიმტკიცეს, ჩვენი სახელოვანი წინაპრების მიღწევები სამედიცინო სფეროში მიღწევებიც შეუწყობს ხელს.

პეტრე იბერიელი  და მისი საავადმყოფო პალესტინაში

პეტრე იბერი ქართლის მეფის, ვარაზ-ბაქარის შვილი იყო. ერისკაცობაში პეტრეს მურვანოზი ერქვა. ვარაზ-ბაქარმა თავისი 14 წლის მემკვიდრე მძევლად გაგზავნა ბიზანტიის კეისრის კარზე, კონსტანტინოპოლში. იქ აღიზარდა მურვანოზი, მიიღო ღრმა ფილოსოფიური, თეოლოგიური და, როგორც ჩანს, სამედიცინო განათლებაც. კეისრის სასახლეში გაკვირვებული იყვნენ მურვანოზის გონებამახვილობითა და ნიჭით, „რამეთუ ჩვენსა მას ყოფასა კონსტანტინოპოლეს უზომ ადვილად დაისწავლა ენა ბერძნული და სწავლა, ვიდრეღა უკვირდა ფრიად მეფესა და ყოველთა ფილოსოფოსთა სიმახვილე, გონებისა მისისა“ [11].

ადრეულ შუასაუკუნეებს ეკუთვნის ცნობები პეტრე იბერიელისა (411-491 წწ.) და პალესტინის ქართული სამედიცინო კერისა და საავადმყოფოს შესახებ.
სწავლის დასრულების შემდეგ პეტრე აღარ დაბრუნდა საქართველოში. ჩანს, არ იზიდავდა სამეფო ტახტი და კონსტანტინოპოლიდან პალესტინაში წავიდა. იქ იგი ბერად აღიკვეცა და მთლიანად ღვთის მსახურებას მიეცა. ნაყოფიერ თეოლოგიურ-ფილოსოფიურ მოღვაწეობასთან ერთად, მან სამედიცინო აზროვნებასაც დააჩნია კვალი. ეწეოდა პრაქტიკულ საექიმო საქმიანობასაც. „მრავალნი სასწაულნი ქმნა ღმერთმან ხელითა პეტრე ნეტარისათა, ეკლესიასცა მას შინა და ქუეყანასაცა ალექსანდრიისაცა და მრავალი ეშმაკეულნი და მხელობელნი და კეთროვანნი განკურნეს“ [11, 20]. შემდგომ პერიოდში პეტრე იბერი მაიუმის ეპისკოპოსი გახდა. მას საშუალება მიეცა გაეფართოებინა თავისი საექიმო მოღვაწეობა. როგორც ირკვევა, პეტრეს საავადმყოფო გაუხსნია და ავადმყოფებსაც ღებულობდა პირადად.
„წმინდაო ღვთისაო, განგვიღე და განკურნე ყრმა ესე, რამეთუ იგუემების მტერისაგან“ (ე.ი. ავი ზნისაგან) [11,28,70].

როგორც ტექსტიდან ჩანს, პეტრეს თაოსნობით საავადმყოფოს სპეციალური შენობა აუშენებიათ: „და იყოფოდეს მათ მიერ აღშენებულსა მას მონასტერსა და სხვაცა მონასტერი აღაშენეს და სასნეულო“ [11, 70].

 პეტრე იბერის საექიმო მოღვაწეობაზე „ქართლის ცხოვრებაც“ მოგვითხრობს. მოვიდა რა მურვანოზი „იერუსალიმედ“, „უწოდეს მურვანოს პეტრე, ხოლო საჭურისსა იოვანე (იგულისხმება იოანე ლაზი, პეტრეს მასწავლებელი და აღმზრდელი. – ავტ.), რომელთა ღვაწლნი და შრომანი გამოუთქმელ არიან და აღაშენნეს მონასტერნი და ქსენონი“ [11, 134] „ის უშვილოთა შვილიერ, სნეულთა განკურნებდა, უნაყოფოთა ნაყოფიერ ჰყოფდა“ [11, 135].

ჩანს, პეტრე იბერის მრავალმხრივ მოღვაწეობაში სამკურნალო საქმე ერთ-ერთი არსებითი იყო, რადგან მემატიანენი, მისი ცხოვრების მნიშვნელოვან მომენტთა აღწერისას, ხელმეორედ ახსენებენ „სასნეულოს“. როდესაც პეტრემ „მოვლნა ყოველნი უდაბნონი ეგვიპტისანი და სკიტისანი“ და კვლავ დაუბრუნდა იერუსალიმს, „ქართლის ცხოვრების“ გადმოცემით, ის „კუალად მონასტერსა და ქსენონსა თავისსა მოიქცა“ [12, 134].

გაურკვეველია, თუ რამდენად სარწმუნო წყაროზეა დამყარებული ზ. ჭიჭინაძის მითითება პეტრე იბერზე, როგორც პრაქტიკული საექიმო წიგნის ავტორზე, მაგრამ, ალბათ, რაიმე საფუძველი არსებობდა, როდესაც წერდა: „პირველად ქართულ ენაზედ კარაბადინის თარგმნა ამას ეკუთვნის“ [13].

პეტრე იბერის საექიმო მოღვაწეობა და იერუსალიმში მისი თაოსნობით საავადმყოფოს შექმნა V საუკუნის II ნახევარში დადასტურებულია როგორც ასურული, ისე ქართული წყაროებით.

დედოფალ ბაკურდუხტის საავადმყოფოები

ბაკურდუხტი ქართლის მეფის ვარაზ-ბაქარის (V ს.) თანამეცხედრეა და პეტრე იბერის დედა.
პალესტინაში მოღვაწეობისას პეტრე, აშკარაა, ზრუნავდა თავის სამშობლოზე. მას იქ აუშენებია მონასტერი, რომელსაც „ჰქვიან ქართველისა მონასტერი“, თვით იერუსალიმში კი მან „აღაშენა სახლი სასტუმრო ქალაქსა შინა და განუსვენებდა მომავალთა ძმათა ქართველთა და ბერძენთა“ [11, 14-17]. უძველეს ქართულ წყაროებში შემონახულია ცნობები პეტრეს დედის, დედოფალ ბაკურდუხტის სამედიცინო მოღვაწეობის შესახებ. პეტრე იბერის ცხოვრების აღმწერი ზაქარია ქართველი, რომელიც პეტრეს თანამედროვე იყო, წერს, „პეტრე ქართველის დედას ბაკურდუხტს მოგზაურთათვის სასტუმროები და საავადმყოფოები აუშენებია“. ყურადსაღებია ისიც, რომ ბაკურდუხტის საქმიანობის შესახებ სწორედ პეტრეს ბიოგრაფი გვაძლევს ცნობას და არა ვინმე სხვა.

ნიშანდობლივია, რომ ბაკურდუხტს გაუხსნია არა ერთი საავადმყოფო, არამედ საავადმყოფოების ქსელი ქვეყნის მასშტაბით და ისიც არა რომელიმე მონასტერთან, არამედ „მოგზაურთათვის“ გაშენებულ სასტუმროებთან. ეს, თავისთავად, საკარანტინო ფუნქციასაც შეასრულებდა, რაც იმ დროისათვის მეტად პროგრესულია.
სხვა ცნობები ამ საავადმყოფოთა შესახებ ჯერჯერობით მიკვლეული არ არის.
აქ მთავრდება ჩვენი თხრობა ბაგრატიონებამდელი ქართული სამეფო კარის სამედიცინო ტრადიციების შესახებ. ბაგრატოვანთა აღზევებასთან ერთად კი იბერია-კოლხეთის ცხოვრებაში თვისებრივი გარდატეხა იწყება. სწორედ ეს სამეფო დინასტია გახდება შემდგომში ქვეყნის ყველა გამარჯვების შემოქმედი და შთამაგონებელი.

დავით IV აღმაშენებელი და გელათი

ცნობილია, რომ XII საუკუნის დასაწყისში დავით აღმაშენებელმა შექმნა ახალი სამონასტრო ცენტრი გელათი , რომელმაც უდიდესი როლი შეასრულა ქართული კულტურის შემდგომი განვითარების საქმეში.

გელათის მონასტერთან ჩამოყალიბებული იყო აკადემია. მას და მთელ სამონასტრო საქმიანობას ხელმძღვანელობდა ცნობილი ქართველი ფილოსოფოსი იოანე პეტრიწი, რომელიც დავით აღმაშენებლმა მოიყვანა პეტრიწონის მონასტრიდან, როგორც კაცი პატიოსანი „ცხოვრებითა“ და შემკული „ყოვლითა სათნოებითა“. გელათის აკადემია იმ დროისათვის არსებული უმაღლესი ტიპის სასწავლებლების მიხედვით იყო მოწყობილი. პეტრიწის გარდა, იქ მოღვაწეობდნენ არსენ იყალთოელი, იოანე ტარიჭის ძე და სხვ.

ფიქრობენ, რომ ნემესიოს ემესელის „ბუნებისათვის კაცისა“ თარგმნილია იოანე პეტრიწის მიერ სწორედ გელათში მოღვაწეობის დროს. მართალია, იოანე პეტრიწი, ძირითადად, ფილოსოფოსი იყო და მას განსაკუთრებით აინტერესებდა ნეოპლატონური ლიტერატურა, რომლის ერთ-ერთი ნიმუშია „ბუნებისათვის კაცისა“, მაგრამ სრულიად ბუნებრივია, რომ ანატომიურ-ფიზიოლოგიური ტრაქტატის ეს არჩევანი, ძირითადად, გელათის აკადემიის პრაქტიკული სასწავლო საჭიროებით ყოფილიყო გამოწვეული.
როგორც ირკვევა, დავით აღმაშენებლისა და თამარის ეპოქაში საექიმო საქმიანობას, საავადმყოფოების დაფუძნებასა და მოვლა-პატრონობას სახელმწიფო აქტიურად უჭერდა მხარს. თუ გავითვალისწინებთ, რომ თითქმის ყველა საეკლესიო კულტურულ ცენტრში საავადმყოფოთა დაარსება ერთგვარ ტრადიციად იქცა, გელათშიც არაფერს უნდა შეეშალა ხელი ამ საქმისათვის.

 1948 წელს გელათში ჩატარებული არქეოლოგიური ექსპედიციის განხილვისას პროფესორი სიმონ ყაუხჩიშვილი აღნიშნავს: გელათის „მონასტრის აღმოსავლეთით, უკეთ რომ ვთქვათ, ჩრდილო-აღმოსავლეთით, რამდენიმე ნაბიჯის მოშორებით, გალავანს იქეთ არის შენობა, რომელსაც დღეს (და უკანასკნელი საუკუნეების მასალებით) „სოხასტერს“ ეძახიან. შეიძლებოდა ამის მიდამოებში გვეძებნა ის დაწესებულება, რომელსაც დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსი „ქსენონს“ უწოდებს.
ისტორიკოსი წერს, რომ მეფე ხშირად მიდიოდა ქსენონში და პირადად ნახულობდა ავადმყოფებს. „თვით მოვიდის, მოილხინის, მოიკითხნის და ამბორის უყვის, თვითოეულსა მამებრ სწყალობდეს...“

ქსენონი შეიძლებოდა აგებული ყოფილიყო ქუთაისშიც და გელათშიც, ხოლო უპირატესობა შემდეგი მონაცემებით გელათს უნდა მიეცეს: ბიზანტიაში ცნობილია დაწესებულებათა ასეთი სისტემა – მონასტერი, უმაღლესი სკოლა, ქსენონი. მაგალითად, XIII საუკუნეში არსებული პლანუდეს სკოლა კონსტანტინეპოლში შეიცავდა: სკოლას, მონასტერს, ქსენონს. თუ ქსენონი, მართლაც, გელათის სისტემაში შედიოდა, მაშინ შესაძლებელია გელათის აკადემიაში, გარდა ტრადიციული შვიდი დისციპლინისა, ისწავლებოდა აგრეთვე მედიცინა (როგორც ეს ბიზანტიის ზოგიერთ სკოლაში იყო დანერგილი). შეიძლება, შემთხვევითი არ იყოს ის გარემოებაც, რომ იოანე პეტრიწი იმ დროს, როდესაც აკადემიაში სასწავლებელ შვიდ დისციპლინაზე ლაპარაკობს და ფილოსოფიაზე საუბარს მოათავებს, არ ივიწყებს მედიცინასაც. „სოხასტერად“ წოდებულ შენობაში დღეს მარტო პატარა ეკლესიაა შემონახული, მაგრამ მისგან სამხრეთით, უზარმაზარ ტერიტორიაზე, რაღაც შენობის ნანგრევებია, სადაც გამოირჩევა მაღალთაღიანი შესავალი. ასე რომ, იქ რაღაც დიდი დაწესებულება ყოფილა, რომელსაც, როგორც დამხმარე დაწესებულება, პატარა ეკლესიაც ჰქონია. თუ ქსენონი გელათში იყო აგებული, მისი შენობა „სოხასტერის“ ნაგებობათა მიდამოებშია საძიებელი“ [24].
ლოგიკური და დამაჯერებელია 1652 წლის 28 თებერვლის ერთ-ერთი წყარო (Посольство стольника Толочанова и дьяка Иевлева в Имеретию, 1650-1652), სადაც პირდაპირ აღნიშნულია გელათში საავადმყოფოს არსებობის შესახებ: იმერეთის მეფე ალექსანდრე III-სთან წარგზავნილი რუსეთის ელჩის ნიკიფორე ტოლოჩანოვის ამალის წევრთა შორის ავად გამხდარა ვინმე სტენკა რუდნევი, რომელიც დაუწვენიათ სამკურნალოდ ზაქარია მიტროპოლიტის (ზაქარია გაენათელი) მონასტერში, ე.ი გელათის მონასტრის საავადმყოფოში.

როგორც „ქართლის ცხოვრებაში“ შემონახული ცნობებით და სხვა წყაროებით ირკვევა, ქუთაისის მიდამოებში გელათის მონასტრის ქსენონის გარდა, სავარაუდოა სამოქალაქო მნიშვნელობის სასნეულოსა და სამკურნალო დანიშნულების აბანოების (წყალტუბო, ნაგარევი – „საბანელა“, მდინარე რუას ნაპირზე – „მეფის ტახტი“ და სხვ.) არსებობა [14].
პროფ. გ. თავზიშვილი, განიხილავს რა XII საუკუნის საქართველოში უმაღლესი განათლების ისტორიის საკითხებს, იმ დასკვნებამდე მიდის, რომ ძველ ქართულ აკადემიებს სხვა დისციპლინებს შორის „საერთო სასწავლო სქემით“ გათვალისწინებული ექნებოდათ მედიცინის სწავლებაც.

არსენ იყალთოელი 1114 წელს, დავით აღმაშენებლის მოწვევით, თეოფილე ხუცეს-მონაზონთან და იოანე ტარიჭისძესთან ერთად მოღვაწეობდა გელათის აკადემიაში, შემდეგ მას იყალთოს მონასტერთან აკადემია დაუარსებია, რომლის რექტორიც თავად იყო. საბოლოოდ კი შიომღვიმის მონასტერში დამკვიდრებულა. მას განათლება მიუღია კონსტანტინე მონომახის მიერ დაარსებულ მანგანის აკადემიაში (კონსტანტინოპოლში), სადაც სწავლობდნენ აგრეთვე ეფრემ მცირე, იოანე პეტრიწი და იოანე ტარიჭისძე. „ღუთის-მეტყველება ამისი არს საქებელ ფისიკა კუალად, ანატომია სხუანი, ფილოსოფია, ხედვითი პრაქტიკათურთ გამოჩინება, სილოგიზმო, ჭეშმარიტ აღმოჩინება, ვერვისაგან დარღუვევადი“ [15].

ანტონ კათალიკოსი (ბაგრატიონი) არსენ იყალთოელს იხსენიებს როგორც ანატომსაც. ანალოგიურ ცნობას გვაწვდის აგრეთვე იოანე ბატონიშვილი თავის „კალმასობაში“.
„მამა არსენი იყალთოელი იყო ღვთისმეტყველ ფილოსოფოსი და ფიზიკოსი, და ანატომიკოსი ალიღორიულთა შემთხზვათა შინა ქებული, საღრმთოთა საგალობელთა კეთილად დამთხზველი, უცხო და მაღალი მესტიხე და საეკლესიოთა ტიბიკონთა მეცნიერი“ [16].

ანატომია მხოლოდ თეორიული საგანია. არსენ იყალთოელი რომ პრაქტიკოსი ექიმი ყოფილიყო, მას ექიმად ან მკურნალად მოიხსენიებდნენ. მეცნიერმა უნდა გამოიყენოს, გამოამჟღავნოს თავისი „ანატომობა“, როგორც გარკვეული ტიპის სკოლის მასწავლებელმა (ლექტორმა), ანდა შეიძლება „ანატომის“ სახელი მოიხვეჭოს ანატომიური ნაშრომის, სახელმძღვანელოს შედგენით. შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ არსენ იყალთოელი ანატომიას კითხულობდა გელათის ან იყალთოს აკადემიაში. არსენის ანატომობის გარკვევამ უნდა განამტკიცოს აზრი, რომ ქართულ აკადემიებში მედიცინას ასწავლიდნენ. ანატომიის სწავლებას აზრი არა აქვს, თუ, საერთოდ მედიცინის სხვა დისციპლინებიც არ ისწავლება.

გელათში საექიმო საქმიანობასა და უმაღლეს სამედიცინო განათლებასთან უნდა იყოს დაკავშირებული არსენ იყალთოელის მიერ იოანე დამასკელის „გარდამოცემა“-ს მეორედ თარგმნა ქართულ ენაზე (ადრე ის თარგმნილი იყო ეფრემ მცირის მიერ) და იოანე პეტრიწის მიერ ნემესიოს ემესელის „ბუნებისათვის კაცისას“ გადმოთარგმნა ბერძნულიდან.

თამარი , ვარძიის აფთიაქი, ვანისქვაბის მონასტრის სასნეულო

თამარის ეპოქის ძეგლთაგან უმნიშვნელოვანესი ნაგებობაა კლდეში გამოკვეთილი ქალაქი ვარძია , რომლის კომპლექსის ზოგ ელემენტს მედიცინის ისტორიისათვის მეტად დიდი მნიშვნელობა აქვს. ვარძია საინტერესოა წყალმომარაგების საკმაოდ რთული სისტემით, შორი მანძილიდან გამოყვანილი წყალსადენითა და ამჟამად მოქმედი, დიდი ოსტატობით გაკეთებული ხელოვნური წყარო-აუზით. კლდის სიღრმეში გამოკვეთილი ოთახებისათვის საკმაოდ გონებამახვილურადაა გამოჭრილი ჰაერის გამწოვი მილი, რომელიც მთელი კომპლექსის შუაგულშია და ცენტრალური დერეფნის საშუალებით გაიწოვს ჰაერს პატარა დერეფნებიდან და ოთახებიდან. ვარძიაში კანალიზაციის არსებობაზეც მიუთითებენ, რაც ჯერ კიდევ შესწავლას მოითხოვს. მიწისქვეშა საძროხესა და ფარეხს საკუთარი საკანალიზაციო სისტემა აქვს, რომლის მოწყობილობა მეტად ორიგინალურია.

ვარძიის კომპლექსში ყველაზე მნიშვნელოვანია VI სართულზე მდებარე აფთიაქი (15-20 მ2 ფართობის ოთახი). მის კედლებში გამოჭრილია ერთი და იმავე სიდიდის 265 ნიშა ჰორიზონტალური ძირითა და ნახევარწრისებური თაღით. როგორც ჩანს, თითოეული ნიშა განკუთვნილი იყო თითო სამკურნალო საშუალებისათვის. უნდა ვიფიქროთ, რომ ასეთ დიდ აფთიაქთან ერთად ვარძიაში საავადმყოფოც იქნებოდა. ის რომ გარეშე მომსვლელთათვის განკუთვნილი სავაჭრო წამალხანა ყოფილიყო, რაც არანაკლები, მაგრამ სხვა მნიშვნელობის ფაქტია, მაშინ ქვედა სართულებში იქნებოდა მოთავსებული.
ვარძიიდან რამდენიმე კილომეტრის დაშორებით არის ვანისქვაბის მონასტერი, რომელიც ასევე 14-15 სართულადაა გამოკვეთილი კლდეში. მრავალ ქვაბსენაკთან ერთად იქ 7 ეკლესიაა წყალსადენითა და წყლის არხებით. ეს მონასტერი თამარის მეფობის დროს აუშენებია მწიგნობართუხუცეს ანტონ ჭყონდიდელს. როგორც ვარძია, ისე ვანისქვაბის ქვაბსენაკები საშინელმა მიწისძვრამ ორჯერ დაანგრია.
1956 წელს ექსპედიციამ ვანისქვაბში აღმოაჩინა მიწისძვრის შედეგად ნანგრევებში მოყოლილი ადამიანთა ჩონჩხები ჯგუფებად. ერთ მათგანს 3 ვერცხლის თასი სჭერია ხელში. „მემატიანე აღდგომის დღესასწაულს უკავშირებს ამ მიწისძვრას, გამართლდა ხალხური გადმოცემა, რომ ვანისქვაბის დღესასწაულზე მიწისძვრას დაუნგრევია და შვიდი ნეფე-დედოფალი დაიტანა კლდის ნანგრევებმაო “ [17].

ვანისქვაბის მონასტრის წესდება-ტიპიკონი დღემდე შემოგვრჩა „ვაჰანის ქვაბთა განგების“ სახელწოდებით, რომელიც XIII საუკუნის შუა წლებშია შედგენილი თმოგველების მიერ. ამ ტიპიკონით ირკვევა, რომ ვანისქვაბში იყო სასნეულო, რომლის წესდება ითვალისწინებდა მესნეულის თანამდებობას, დღეში სამჯერ სნეულთა შემოვლას და მათ „უშურველ“ უზრუნველყოფას კვებითა და სხვა ყოველგვარი საჭიროებით.

თუ ვანისქვაბის მონასტერს (ვარძიასთან შედარებით მცირე სავანეს) თავის სტრუქტურაში გათვალისწინებული ჰქონდა სასნეულო, თუნდაც მხოლოდ მონაზონთათვის, ცხადია, ვარძიას აუცილებლად ექნებოდა უფრო მასშტაბური საავადმყოფო, რასაც მის კომპლექსში აფთიაქის არსებობაც ადასტურებს. ვანისქვაბის ტიპიკონის ზემოაღნიშნული მუხლი მეტად საინტერესოა იმითაც, რომ მასში ხაზგასმულია ავადმყოფთა მოვლის პროცესი – შემოვლა დღეში სამჯერ. ამ ეპოქის სხვა სამედიცინო ძეგლსა ან ისტორიულ წყაროებში ეს წესი არ გვხვდება. უნდა ითქვას, რომ ზემოაღნიშნული უბრალოდ კი არ თანხვდება თამარის ზეობას, არამედ მას განაპირობებდა სულმნათი მეფე ქალის პიროვნება და მისწრაფებანი. ფოლკლორულ მასალაში, განსაკუთრებით აღმოსავლეთ მთიანეთისაში, თამარს ხშირად მოიხსენიებენ „აქიმ-დედოფლად“, რაც საფუძველს მოკლებული არ იქნებოდა, თუმცა ამის დამადასტურებელი მატერიალური რამ არ მოგვეპოვება.

თამარის ეპოქაში მისი მწიგნობართუხუცესის ბრძანებით და, უეჭველია, თამარის დასტურით შეიქმნა „წიგნი სააქიმოი“ – არაბული მედიცინის ბრწყინვალე შეჯამება, სადაც ქართული სამედიცინო სკოლის მდიდარი გამოცდილებაა წარმოდგენილი.

 დავით XI, დაუთ-ხანი

ქართლის ხანი (ზოგიერთი ქართული წყაროს მიხედვით, ქართლის მეფე) 1569-1578, ლუარსაბ I-ის ძე. დავით XI-მ უღალატა ძმას სიმონ I-ს და თავის მომხრე ქვემო ქართლის თავადებთან – ბარათაშვილებთან ერთად 1561 ირანს გაემგზავრა და შაჰ-თამაზ I-ს ეახლა ყაზვინს. იგი გაამაჰმადიანეს, ვასალობის რაყამი უბოძეს, ქართლის ხანად დანიშნეს (1562) და ყიზილბაშთა ჯარით საქართველოში გამოგზავნეს. დავით XI განაგებდა მხოლოდ თბილისსა და ქვემო ქართლს, რომელიც ამ დროს ირანს ეპყრა. დანარჩენი ქართლი სიმონ I-ს ემორჩილებოდა, რომელსაც ფეოდალთა დიდი ნაწილი ერთგულობდა. ქართლში „ორიანობა“ (ორმეფობა) დამყარდა. დავით XI-მ 1569 ფარცხისის ბრძოლაში ყიზილბაშთა დახმარებით სიმონი დაამარცხა და ქართლის ერთადერთი მმართველი გახდა. დატყვევებული სიმონი ირანში გაგზავნეს. მაგრამ თავადთა უმეტესობა საჩინო ბარათაშვილის მეთაურობით კვლავ განაგრძობდა დავით XI-ისა და ყიზილბაშების წინააღმდეგ ბრძოლას. დავით XI წელიწადში 20000 დუკატს უხდიდა ირანს ხარკად. 1578, როცა ოსმალეთის დიდი არმია მუსტაფა ლალა-ფაშას მეთაურობით საქართველოში შემოიჭრა, დავით XI-მ თბილისი გადაწვა და თავი ლორეს შეაფარა. ოსმალებმა ქართლი საფაშოდ გამოაცხადეს და თბილისში ფაშა დასვეს. 1578 ირანის მთავრობამ სიმონ I ტყვეობიდან გაათავისუფლა და ქართლში დააბრუნა ოსმალთა წინააღმდეგ საბრძოლველად, დავით XI-მ ციხეები ოსმალთა სარდალს გადასცა, თვითონ კი სტამბოლში წავიდა, სადაც პატივით მიიღეს და სარჩოდ ორი სანჯაყი უბოძეს. დავით XI-ის ვაჟებმა ბაგრატმა და ხოსრომ ჯერ კახეთს შეაფარეს თავი, შემდეგ კი ირანში წავიდნენ. დავით XI-მ ოსმალეთში რამდენიმე წელი დაჰყო და იქვე გარდაიცვალა. ოსმალეთში ყოფნის დროს ორი ოსმალური კარაბადინისაგან ერთი ქართული საექიმო წიგნი – „იადიგარ დაუდი“ შეადგინა და საქართველოში გამოგზავნა.

დავით ბატონიშვილის იადიგარი

მოგვაქვს ვრცელი ციტატა „იადიგარ დაუდის“ პირველგამომცემლისა და, საერთოდ, ქართული მედიცინის ისტორიის მეცნიერული კვლევის ერთ-ერთი ფუძემდებლის ექიმ ლადო კოტეტიშვილის გამოკვლევიდან: „მეფე დავითს ანუ დაუთ-ხანს რომ საფუძვლიანი საექიმო ცოდნა ექნებოდა, ეს ეჭვს გარეშეა. ამას თვითონვე ამჟღავნებს, შეიძლება თავისდა უნებლიედ, ამ წიგნის შესავალში, სადაც ის ეპიკური სიდინჯით და მეცნიერის დამაჯერებლობით მოგვითხრობს: „…და ერთსა დღესა, ერთსა ბედნიერსა და ფილოსოფოსსა კაცსა შემოვეყარენით და თავისა სახლშიგა მიმიყვანა და მრავალი საექიმო და სამეცნიერო წიგნები ჰქონდა და გვიჩვენა. და სრული ის წიგნები ვნახეთ და გავსინჯეთ და მწოვედ მოგვინდა და მოგვეწონა. წინას კაცთა მცნებასა და მცოდნეობას გავჰკვირდით, თუ ამა ყუელასა სენსა, ჭირსა და სატკივარსა ან როგორ მიხუდეს, ან გული როგორ გაავლეს, და ამთენსა სენსა და ჭირსა თავ თავისი წამლები როგო უპოვეს.“
რად აინტერესებდა დავით ბატონიშვილს საექიმო წიგნები? იმ აუარებელ ფილოსოფიურ წიგნებში, რაღა საექიმო წიგნებით დაინტერესდა ჩვენი ავტორი, ან რითი იყო გამოწვეული ეს დაინტერესება? ამ კითხვებზე თვითონვე იძლევა პასუხს: „აწე, ესე ჩუენცა ვიცოდით, რომე დღეს საქრისტიანოშიგა ამისთანა და ამგვარი წიგნი სააქიმო არ იყო და საქრისიტიანოშიგა (საქართველოში) მრავალი ისეთი კაცი ვნახეთ, რომე უხელობითა და უცოდნელობითა მოკვდა და დაზიანდნეს, რომე რაცა მათ კაცზედა სენი და ჭირი ვნახეთ ან მისი სენისაგან ისი კაცნი დაზინდნეს, მის სენისა და ჭირის წამალი ყუელა ადვილისა საქმითა მათ წიგნებშიგა ეწერა. ვნახეთ და წავიკითხეთ ამ რიგისა სენისა მკურნალი წამალიცა ბევრი ვნახეთ”.

საიდან უნდა სცოდნოდა დავითს ანუ დაუთ-ხანს, რომ საქრისტიანოში, ანუ საქართველოში, ამგვარი სამედიცინო ლიტერატურა არ იყო, თუ კარგად არ იცნობდა იმ დროს საქართველოში არსებულ საექიმო ლიტერატურას? ან კიდევ, საიდან ნახავდა ის მრავალ ავადმყოფს, რომელნიც „უხელობითა და უცოდნელობითა მოკვდა და დაზიანდა“? აქედან გასაგებია, რომ დაუთ-ხანი საქართველოშივე დაინტერესებული ყოფილა როგორც საექიმო მეცნიერებით, ისე საექიმო პრაქტიკით.

ავტორი განაგრძობს: „მერმე ჩემი თავი და ჩემი გულის ყური, ჩემი ჭკუა და მცოდინარობა დავსცადო თუ ამა ორისა თათრულისა წიგნისა ერთგან შეკრება და გადმოთარგმნა შემიძლიან თუ არა მეთქი...“

რას ნიშნავს ეს „მცოდინარობა“? ან როგორ უნდა გამოეცადა, ჩვენს ავტორს, ეს მცოდნეობა საექიმო მეცნიერებისა, თუ ასეთი მას არ ექნებოდა?

გასაგებია, რომ დაუთ-ხანს, ეს მცოდნეობა საფუძვლიანი ჰქონია, თორემ მართლა ვერ გაბედავდა ამ მძიმე საქმისათვის ხელის მოკიდებას.

შემდეგ ავტორი უკვე მეცნიერული დამაჯერებლობით აცხადებს: „აწე ერთი სააქიმო მუხათსარი ვითამცა და ცოტა და კარგი წიგნი გარდმოვიღო და ყოვლის სააქიმოისა წიგნებიდაღმან გადმოღებული და ან რაც ბრძენთა და ფილოსოფოსთა კაცთაგან ნაქმარი ან ნათქვამი სიტყუანი და საქმეები იყოს, ან მე ცოდვილსა და უღირსსა მამეგონოს და გამომეღოს ან მრავალჯერ დამეცადოს, ყუელა ამა წიგნშიგა დავსწერო”.
რას ნიშნავს ეს „მამეგონოს და გამომეღოს ან მრავალჯერ დამეცადოს“? გასაგებია, რომ ჩვენ აქ საქმე გვაქვს ისეთ ავტორთან, რომელსაც აქვს დიდი პრაქტიკული გამოცდილება და აქვს თავისი გამოგონილი წამლები.

ავტორის სამედიცინო-ფილოსოფიური კონცეფცია დამყარებულია ჰიპოკრატეს ჰუმორულ-პათოლოგიურ თეორიაზე ისე, როგორც ყველა ადრინდელი ქართული სამედიცინო ძეგლი. წიგნი ორი ძირითადი ნაწილისაგან შედგება: ზოგადი და კერძო პათოლოგიისა და თერაპიისაგან. ზოგად ნაწილში, მოკლე ანატომიურ-ფიზიოლოგიური მონაცემების შემდეგ, ძალიან დეტალურადაა განხილული ჰიგიენისა და დიეტეტიკის საკითხები. ჰიგიენის საკითხებიდან აღსანიშნავია: „ძილისა და სიფხიზლის წესები“, სქესობრივი ჰიგიენის წესები, მოვლის, კვებისა და მკურნალობის ზოგადი პრინციპები, პროფილაქტიკური მკურნალობის წესები (გასახსნელი წამლების მიღების, პირღებინების, სისხლის გამოშვების, ოყნის გაკეთების წესები და სხვ.).

განსაკუთრებული გულმოდგინებითაა გადმოცემული დიეტეტიკის საკითხები; განხილულია თითქმის ყველა საკვები და სამკურნალო საშუალების თვისებები, გარჩეულია პურის, ხორცის (32 სახის), ცხიმეულის (ქონი, ერბო, ზეთი), რძისა და მისი ნაწარმის, თესლეულის (50-მდე სახის), ხილის (70-მდე დასახელების) კვებითი და სამკურნალო ღირებულება, მავნეობა.

შემდგომ თავში საკმაოდ ვრცლად და საინტერესოდაა გადმოცემული დიაგნოსტიკური საშუალებანი, ძირითად ნაწილში გარჩეულია კერძო პათოლოგია და თერაპია, თანამიმდევრულადაა განხილული იმდროინდელი მედიცინის თითქმის ყველა ძირითადი დარგი.

ავტორი, პირველ რიგში, განიხილავს ნერვულ და ფსიქიკურ დაავადებებს, შემდეგ თვალის, ყურის, კბილის, ყბის, ენის, პირის ღრუს, სახისა და ყელის, ფილტვების, ღრძილისა და თირკმლების, გულისა და კუჭის, ელენთის, ნაწლავების, შარდის ბუშტისა და სასქესო ორგანოების, კანისა და სახსრების დაავადებებს, ციებ-ცხელებას, წყლულებსა და ჭრილობებს, მოტეხილობასა და დამწვრობას, ძაღლის, გველის, მორიელისა და ფუტკრის ნაკბენს. გონებამახვილურადაა განხილული თითქმის ყველა ცალკეული დაავადება. განსაკუთრებით ვრცლადაა მოცემული ამ დაავადებათა მკურნალობის მეთოდები. გარჩეულია მრავალი სამკურნალწამლო საშუალება, სხვადასხვა ავტორის მიერ შემუშავებული ვარიანტები. ლ. კოტეტიშვილი შენიშნავს, რომ დავით ბატონიშვილის წიგნსა და, საერთოდ, ძველ ქართულ სამედიცინო ძეგლებში გამოყენებულია ე.წ. პოლიფარმაციის პრინციპი, ანუ ბევრი წამლის ერთად გამოწერა. ეს ტრადიცია, ლ. კოტეტიშვილის აზრით, შემოტანილი უნდა იყოს საქართველოში არაბეთიდან, სადაც არაბმა ექიმებმა წამლების ისედაც დიდი რიცხვი უფრო გაამრავლესო1. ჩვენი აზრით, აქ შეიძლება სხვა აღმოსავლური სამედიცინო სისტემის გავლენაზეც ვილაპარაკოთ, განსაკუთრებით – ტიბეტურზე, მითუმეტეს, როდესაც ჩინური და ინდური მედიცინის პლასტები ქართულ ტრადიციულ მედიცინაში ადვილი შესამჩნევია. ბოლოს მოცემულია შარბათების, მალამოებისა და სხვა სამკურნალწამლო საშუალებათა დამზადების ზოგადი პრინციპები.

პალპაციისა და აუსკულტაციის გარდა, წიგნში განხილულია, აგრეთვე, ქალური დაავადების დროს საშვილოსნოს ორი თითით გასინჯვა. ისე როგორც დღეს, „საყმაწვილოს თავშიგა ორი თითი შეყოს და თუ თითსა ძალიან ეცემოდეს და ან მწვედ გამოსტეხდეს იცოდეთ ეს დედაკაცის ორსულობა ვარამისაგან (სიმსივნე) არის“. აქ მოცემულია ორსულობისა და მოჩვენებითი ორსულობის (სიმსივნით გამოწვეული) დიფერენცირების საშუალება ობიექტური გასინჯვით.

ცოფის დიაგნოსტიკის ბიოლოგიური ცდის შესახებ კარში ვკითხულობთ: „მოიტანე ნიგვზის გული და ძაღლის ნაკბენის ალაგი იმა ნიგვზის გულითა დაუზილეთ და მერე ესე ნიგოზი ქათამსა მიუყარეთ, და თუ ან არა ჭამა და ან ჭამა და ქათამი მოკვდა იცოდე ბრაზიანი (ცოფიანი) ძაღლის ნაკბენი არის. და თუ ჭამა და ქათამი არ მოკვდა… მართლის ძაღლის ნაკბენი არის”. როგორც ვხედავთ, საქმე გვაქვს მეტად საყურადღებო ბიოლოგიური ცდის პრინციპებთან.

ადრინდელი სამკურნალო ძეგლებიდან ცნობილი სამკურნალო მანიპულაციების (ხელის გახსნა, კოტოშები, წურბელები, ოყნის გაკეთება და სხვ.) გარდა, „იადიგარ დაუდში“ აღწერილია წამლის მიღების მეტად საინტერესო მეთოდი – ინჰალაციის სახით.
კარში „თ“ ვკითხულობთ: „მოიტანე ერთი აგური და კარგად გაახურვე, მერმე გამოიღე და ზედ ცხარი ძმარი დაასხი და მამ ცხვირცინგლიანმა კაცმან, ასსე უნდა, თავი და ცხვირი ამა ძმრის ორთქლზედა დაიჭიროს, და თავზედა რამე წაიხუროს, რომე ორთქლი არ გაუცივდეს და კარგად იორთქლონ“. როგორც ჩანს, აქ აღწერილია სურდოს (Rhinitis) მკურნალობა ინჰალაციით. ქვემოთ (კარი „კვ“) აღწერილია სასუნთქი ორგანოების მკურნალობა: „მოიტანე ერთი პირვიწრო ლიტრა და ამა ლიტრაშიც ცოტაოდენი ვარდის ყვავილი ჩაყარე და ამაზედა ცოტა ნაკვერჩხალი დააყარე და ნაკვერჩხალზედა ამა გუნდებისაგან (წამალია) ერთი, ორი გუნდა დააფშვნიტე და იმა ლიტრასა პირი მოუგლისე და ამა ლერწმის მეორე საფაყარიანმან კაცმან პირშიგა უნდა დაიჭიროს და ამა წამლების კუამლი ამოსწოვოს, რომე წამლების კუამლი ყუელი პირსა და ხახაშიგან შემოიდინოს, და ასრე უნდა ესე კუამლი ჩაყლაპის“. როგორც ირკვევა, ინჰალაციას, ანუ „კუამლებას“ იყენებდნენ არა მარტო სასუნთქი ორგანოების სამკურნალოდ, არამედ თვალის კონიუქტივური პარკის შებოლვისათვის (ჰემერალოპიის შემთხვევაში), საშვილოსნოსა და სწორი ნაწლავიდან შეორთქლებისათვის სხვადასხვა დაავადების დროს და ა.შ. იყენებდნენ აგრეთვე მშრალად წამლის ჩაბერვას ხახაში: „და ერთსა ლერწმისა მასრაშიგა ჩაყარეთ (წამლები) და ამა მასრისა ერთი წვერი ცხვირშიგა შეუდევით და მეორე წვერი პირთანა დაიჭირეთ და ამა მასრასა წყნარად შეუბერეთ, რომე ესე წამლები კაცსა დამაღშიგა შეუვიდეს“ (კარი „თ“). ან კიდევ „ლერწმის მასრითა ხახაში ჩაუყარონ და ასრე რიგად ჩაბერონ რომე, წამალი ხახაშიგა ჩაუვიდეს” (კარი „კბ“).
წიგნში ნაკლებადაა განხილული ქირურგია, რადგან ავტორის აზრით, „რკინის საქმე და ჩუენი აქიმობა შორი შორ არის“. ჩანს, იგი მტკიცედ იზიარებდა მოსაზრებას ზოგიერთ „აქიმთა“ (თერაპევტთა) მხრივ ქირურგიის უგულვებელყოფის შესახებ. მაგრამ, ქირურგიისადმი ასეთი განწყობილების მიუხედავად, ზოგიერთ ქირურგიულ ჩარევათა შორის ავტორი ერთ-ერთ საინტერესო ოპერაციასაც აღნიშნავს: „და ბევრსა აქიმთა ასრეცა უთქუამს თუ აღარა ღონე იყოს (სწორი ნაწლავის გამოვარდნის დროს) უკანა კარი შეუკერონო და კიდეცა დასდაღონო, მაგრა დადგებისო“. ცხადია, აქ ლაპარაკია სწორი ნაწლავის გამოვარდნილობის (Prolapsus ani) ქირურგიულ მკურნალობაზე, რომელიც, ჩანს, იმდენად გავრცელებულ და საიმედო ოპერაციად მიაჩნია ავტორს, რომ ხაზს უსვამს მის ეფექტურობას.

ძეგლში ლაპარაკია აგრეთვე ბუნებრივი ფაქტორებით მკურნალობის, კლიმატურ-ბალნეოლოგიური მკურნალობის პრინციპების მნიშვნელობაზე. მზით მკურნალობა გამოყენებულია „ისისხის სენით“, ანუ წყალმანკის სენით (ტუბერკულოზური პერიტონიტით) დაავადების დროს: „ან მზე შიგა ცხელსა ალაგსა უნდა დაჯდეს, რომე ამა კაცსა თავი ჩრდილშიგა უნდა ჰქონდეს და სრულად ტანი მზეშიგა ჰქონდეს. და თუ მზე არ იყოს ამავ რიგად ცეცხლის პირსა და ან თორნის პირსა დაჯდეს“. კარგად იცის ავტორმა ზღვისა და მინერალური წყლების სამკურნალო თვისებები: „ან ზღვის წყალშიგა, ან გოგირდის ან ქანის (მინერალურ) წყალშიგა ყელამდის ჩასვან და თუ ესეები არცერთი იყო, ამავე რიგად ყელამდისი მარილს წყალშიგა ჩასვან“, ან კიდევ: „და თუ ასეთსა თბილსა აბანოშიგა იბანონ რომე მიწიდაღმან თვითონ თბილი გამოდიოდეს ამრიგსა ილიაჯაშიგა (აბაზანა) ბანება და შიგ ჯდომა სისხისა სენსა და სიმსივნესა მწოვეს არგებს და კარგად მოუხდების“.

ავტორი მელანქოლიის, სევდიანობისა და, საერთოდ, ნერვულ დაავადებათა დროს ურჩევს ავადმყოფთ ლამაზი საგნების ხილვას, ტკბილ საუბარს, მუსიკის მოსმენას და სხვ.: „კაის საკრავისა ან კაის ხმის გაგონება, და ლამაზის ალაგის ნახვა, და ყოვლის წამლისაგან მეტადრე თავის საყუარლის ნახვა, დაჭურეტა, ყოვლის სენისა და ჭირისა წამალ და აქიმი არის“.

ამრიგად, დავით XI-ს „იადიგარ დაუდი“ ენციკლოპედიური ხასიათის ნაშრომია, რომელიც მაშინდელი მედიცინის თითქმის ყველა ძირითად საკითხს ეხება.

ვახტანგ VI - „სამედიცინო პარაგრაფები“.

XVII საუკუნის დასასრულისა და XVIII სუკუნის დასაწყისის უაღრესად მძიმე პოლიტიკური სიძნელეების ფონზე აღტაცებას იწვევს ვახტანგ VI-ის (1675-1737) მრავალფეროვანი მოღვაწეობა კულტურისა და მეცნიერების სხვადასხვა დარგში. თავისი ხანმოკლე სიცოცხლე მან პოლიტიკურ ემიგრაციაში, უცხოელ დამპყრობლებთან ან შინაურ მტრებთან ბრძოლაში გაატარა.
ვახტანგ VI-მ დიდი წვლილი შეიტანა ქართული მედიცინის განვითარებაში. „უსწორო კარაბადინი“ მისი ბრძანებითა და ხელმძღვანელობით იყო გადაწერილი და რედაქტირებული „სეფეთა დარბაზის“ („სწავლულთა კომისია“) მიერ. ტექსტი სტილისტურად შეასწორეს, გადაამუშავეს, შეავსეს, მკურნალობის მეთოდები და სამკურნალო საშუალებები ახლებურად შეცვალეს და სხვ.
აღსანიშნავია ვახტანგის გულისტკივილი ერთი ფურცლის დაკლების გამო, ჩანს, ის ბევრი უძებნია, რადგან ჩივის „ვერსად ვიპოვეთო“.

ვახტანგის ღვაწლითა და მზრუნველობით შემორჩა ქართულ კულტურას ძველი ქართული მედიცინის უძვირფასესი ძეგლი ზაზა ფანასკერტელ-ციციშვილის „სამკურნალო წიგნი - კარაბადინი“.

შემონახულია მისი ჩანაწერი ხელნაწერის ერთ ფურცელზე (მისსავე კალამთან ერთად): „აქ ჩვენ საქართველოს გამგებელმან ბატონიშვილმან პატრონმან ვახტანგ თვითეულად ფურცლად მოშორებული კარაბადინი ესე შევაწყობინე და შევაკვრევინე სახმარად და სასარგებლოდ კაცთათვის და სახმარად ყოველთა“. ეს ჩანაწერი ხელნაწერის შეკრებასთან, განახლებასა და აკინძვასთან დაკავშირებული ანდერძია. როგორც ხელნაწერის გარეგნული შესწავლით ირკვევა, ვახტანგს ძეგლზე ასეთი სამუშაო ჩაუტარებია: 1. ფურცელ-ფურცელ დაშლილი კარაბადინი აუწყვია, აუკინძავს და ჩაუსვამს ძვირფას ყდაში; 2. გამოურკვევია ფურცელთა ნაკლებობა და საკუთარი ხელით სათანადო ადგილას მიუწერია: „აქ ფურცელი აკლია ერთი“, „აქაც აკლია“ და ა.შ. (სულ 17 ადგილას); 3. შეკრულ ხელნაწერში ახალი პაგინაცია გაუკეთებია; 4. აშიებზე ზოგან მიუწერია შენიშვნები და განმარტებანი.

ეს მუშაობა ვახტანგის მიერვე დათარიღებულია 1709 წლით. „უსწორო კარაბადინის“ გადაწერა და რედაქტირებაც ამავე პერიოდს უნდა ეკუთვნოდეს, რადგანაც მინაწერში ვახტანგი თავის თავს „გამგებლად“, „ბატონიშვილად“ (1703-1716 წწ.) იხსენიებს და არა „მეფედ“.

როგორც ირკვევა, ვახტანგ VI-ის ღვაწლი სამკურნალო მეცნიერებაში მხოლოდ სარედაქციო-აღდგენითი სამუშაოებით არ ამოიწურება. სათანადო წყაროებზე დაყრდნობით არსებობს მოსაზრება, რომ ამავე ხანებში მას შეუდგენია ვეტერინარიის სახელმძღვანელო: „წიგნი ცხენთა ცნობისა და აქიმობისა“ [19]. იგი შედგება 114 კარისაგან (პარაგრაფისაგან). 43 პარაგრაფში განხილულია ცხენთა ჯიშის გაუმჯობესების, ცხენის ექსტერიერის, ჯიშთა გამოცნობის, წვრთნისა და მოვლის მეთოდები, რომლებიც იმ დროისათვის ძალიან გონებამახვილურია. შემდეგ თავებში განხილულია ცხენის დაავადებათა პროფილაქტიკა, კლინიკა და მკურნალობა. მრავლადაა მოცემული სამკურნალწამლო ნივთიერებები. ავტორი მოკლედ აღნიშნავს პათოლოგიის ზოგად საკითხებს, საიდანაც ჩანს, რომ იზიარებს ჰიპოკრატეს ჰუმორულ-პათოლოგიურ თეორიას.

ძეგლში კარგად არის აღწერილი დაავადებათა კლინიკური სურათი, მაგალითად, კარი ხველის, წითელი ქარის, მუცლის ტკივილის, შიგნით სიცხის სირაჯის შესახებ, ყოლინჯის აღწერილობა და სხვ., რაც იმაზე მეტყველებს, რომ ვეტერინარია იმ დროისათვის საფუძვლიანად ჩამოყალიბებული დარგი ყოფილა.

ცალკეული დაავადება შესწავლილია დიფერენცირებულად, დიაგნოსტიკის, კლინიკის, მკურნალობისა და სხვათა მხრივ. დაავადებათა სამკურნალოდ ხშირად ხაზგასმულია მეტად რადიკალური საშუალებები ქირურგიულ ჩარევათა სახით. ნაჩვენებია სისხლის გამოშვება, თერმული მოწვა, დადაღვა. ავტორი იძლევა დარიგებას ინფექციური სნეულებებით დაავადებული პირუტყვის იზოლაციის შესახებ, რაც ეპიდემიასთან ბრძოლის მეტად რაციონალური მეთოდია.

ვახტანგის მიერ შედგენილი საკუთრივ სამედიცინო ხასიათის ძეგლი არა გვაქვს, მაგრამ მისი ერთი მეტად საინტერესო ხელნაწერი: „წიგნი ზეთების შეზავებისა და ქიმიისა ქმნის, შეკრებილი მეფის ვახტანგისაგან“, შეიცავს სამედიცინო ხასიათის პარაგრაფებს, რაც ერთხელ კიდევ ადასტურებს ვახტანგის განსწავლულობას მედიცინაში.
ტექსტში აღმოსავლური ტერმინების გვერდით ხშირია რუსული სიტყვები, ტერმინები, მაგალითად, ოტკა, ხლება, ჩეთვერთი, ჩარეკა, მიშიაკ, პოროშოკი, ფეჩი, სტაქანი, და სხვ. აგრეთვე ლათინური ტერმინოლოგია: ალე ვიტერმუს, კარდიალის ტერპენანტო, მოსტიხა და სხვ.

დასავლეთ ევროპასთან იმდროინდელი საქართველოს კულტურულ-ეკონომიკური ურთიერთობების მაჩვენებელია, რომ წიგნში ხშირად ვხვდებით ასეთ წინადადებებს: „საფრანგეთიდან მოვა“ (პარ. 246) „თაგვის წამალი… ამის ქანი ხვარასანშიც არის და საფრანგეთსაც არი“ (პარ. 54), „ფრანგული ლადანის მსგავსი სურნელება“ (პარ. 252), ,,დანამასტაკის ოტკას ფრანგნი მოსტიხას ეძახიან" (პარ. 267).

ავტორი იმდენად ყურადღებით ეპყრობა ახალ ევროპულ აღმოჩენებს, რომ საჭიროდ მიაჩნია ასეთი „განაგონი" ამბავიც კი ჩაურთოს თავის შრომაში: „ვერცხლის წყალი ქანიდამეც გამოვა, სინგურიდამეც გამოვა. ერთს ქვეყანას, გამიგონია, მიწაც ამოჰყრის. ასეც გამიგონია სისხლისაგან, ბაყლისაგან, ერთ ფრანგ ექიმს გამოეღოს“ (პარ. 68).
ამჟამად ლიტერატურაში ცნობილია, რომ ცოცხალ ორგანიზმში ვერცხლისწყლის არსებობა პირველად თითქოს გერმანელმა მეცნიერმა ა. შტოკმა აღმოაჩინა 1926 წელს. მიუთითებენ მცირე რაოდენობით მის შემცველობაზე ღვიძლსა და თირკმელში (შარდში, ოფლში, ნაღველში, ნერწყვში და სხვ.). ამ მხრივ მეტად საინტერესოა ვახტანგ VI-ის ზემოაღნიშნული ცნობა ფრანგი ექიმის შესახებ, რომელსაც თითქოს გაცილებით უფრო ადრე (1716-1724 წწ.) „გამოეღოს“ ვერცხლისწყალი ადამიანის ორგანიზმიდან (ჩირქიდან, სისხლიდან).

ხელნაწერში სამკურნალო საშუალებების სისტემური აღწერილობა არ გვხვდება, მაგრამ ის მაინც გარკვეულ ინტერესს იწვევს, ერთი მხრივ, ძველი ქართული მედიცინის ისტორიის და, მეორე მხრივ, თვით ვახტანგ VI-ის პიროვნებისა და მისი მეცნიერული დიაპაზონის შესწავლის თვალსაზრისით.

ტექსტიდან მედიცინის ისტორიისათვის საინტერესოა 35 პარაგრაფი. მათ შორის 2 პარაგრაფში (215 და ნაწილობრივ 216) აღწერილია სათვალეების ყალიბის გაკეთება. ტექსტიდან ირკვევა ვახტანგ VI-ის ღრმა ცოდნა ფიზიოლოგიური და ფიზიკური ოპტიკის მეტად რთული საკითხისა. გარდა ამისა, შესაძლებელი ხდება ვივარაუდოთ, რომ თბილისში იყო ოპტიკური სახელოსნო, ვინაიდან, სხვაგვარად მოტანილი ინფორმაცია მიზანმიმართულებას ჰკარგავს. დანარჩენი 33 პარაგრაფი შეიცავს ზოგიერთი დაავადების დროს გამოსაყენებელი სამკურნალო საშუალებების აღწერას, ორგანიზმზე მათ მოქმედებას („ხასიათს“), დამზადების ტექნოლოგიური პროცესების ჩვენებას და სხვ.

საქართველოში ყველაზე ადრინდელ წყაროდ, რომელშიც შემონახულია ცნობა საკორექციო საშუალებათა შესახებ, ჯერჯერობით აღიარებულია სულხან-საბა ორბელიანის ლექსიკონი. მას განმარტებული აქვს ზოგადი ტერმინები, რომლებიც ერთგვარ წარმოდგენას გვაძლევს ამ საკითხებზე. მაგალითად, დურბინი, სათვალე, კონოი, შორსათვალე, დამანი, ჭიქა, მინა, შუშა, ჭოგრი, ჭოგრიანი (თელესკოპი) [20].
ვახტანგს განსაკუთრებული ყურადღება გამოუჩენია სათვალეებისა და სხვა ოპტიკური ხელსაწყოების დამზადების წესების აღწერისადმი.

თანამედროვე ოპტიკურ სახელოსნოში არსებული ტექნოლოგიური პროცესების შესწავლით, შესაძლებელი გახდა გავცნობოდით ვახტანგის მიერ აღწერილ სათვალეების დამზადების ტექნოლოგიურ პროცესებს. გამოირკვა, რომ ძველი დროისა და თანამედროვე ტექნოლოგიის პროცესები ზუსტად ემთხვევა ერთმანეთს.
აღწერილია სათვალეების ჩარჩოს დამზადება, მაგრამ რადგან სათვალე მინებზე მისთვის აკეთებდნენ სპეციალურ არშიას, ცხადია, ჩარჩოსაც საგულდაგულოდ საკმაოდ მოხდენილს გააკეთებდნენ.

აღსანიშნავია, რომ ვახტანგის მიერ აღწერილი გაპრიალების პროცესი თითქმის დღესაც უცვლელად სრულდება. ოღონდ, ვახტანგი შალის ნაცვლად ასახელებს ქაღალდის დაკვრას ყალიბზე წებოთი და გასაპრიალებელ ნივთიერებად „კროკუსის“ ნაცვლად მიუთითებს ჯერ „ამარულსა“ და შემდეგ „ტრიფელს“, ე.ი. ორჯერად გაპრიალებას.
ვახტანგის მიხედვით, მინაზე არშიას თრაშვის დამთავრების შემდეგ გაპრიალებამდე აკეთებდნენ სპეციალურ ყალიბში, დღევანდელ სახელოსნოში კი ის ბოლო მანიპულაციაა და მას ყალიბებში კი არ აკეთებენ, არამედ სპეციალურ სალეს ქვებზე.
ვახტანგი, რასაკვირველია, არ იცნობდა ცილინდრულ მინებსა და არც მათი დამზადების წესებს. XVII საუკუნის ბოლომდე მხედველობის კორექციისათვის სფერულ მინებსაც კი სამ დიოპტრიაზე მეტს არც იყენებდნენ. აღსანიშნავია, რომ ვახტანგის მიერ აღწერილი ყალიბები ოთხ დიოპტრიამდე უნდა ვიგულისხმოთ, რადგან მის მიერ უკანასკნელად აღწერილი ყალიბი, მისივე სიტყვებით რომ ვთქვათ, „ოთხს იმდონს წვრილად აჩვენებსო“. ყოველ შემთხვევაში საწყისი ზომიდან რაღაც ოთხი განზომილება იგულისხმებოდა სათვალეების სიძლიერეთა სახეობაში.