1991 წლამდე, დამოუკიდებლობის აღდგენამდე, ჩრდილო სომხეთი, კერძოდ კი სომხეთის რესპუბლიკის ლორეს ოლქი შემოდიოდა საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში აქ საქართველოს საპატრიარქოდან ღვთისმსახურებისათვის გამწესებული იყო პროტოიერეი (დეკანოზი) მამა გრიგოლ შუკინი.  ის  წინამძღვრობდა სოფელ ნიკალაევკას წმ. ნიკოლოზის ეკლესიას, ამასთანავე ევალებოდა წირვა-ლოცვების დაყენება ამ ოლქის სხვა მართლმადიდებლურ სამრევლოებში (აქ მართმადიდებლები იმჟამად იყვნენ ძირითადად აქაური   რუსები, აქ ჩასახლებული როდესაც ეს ოლქი შედიოდა თბილისის გუბერნიაში).

შესაბამისად, შესაძლებლობის მიხედვით, მამა გრიგოლ შუკინი წმ. ნიკოლოზის გარდა ლოცულობდა იქვე, სოფ. პრივოლნოეს (ხუჩალის) ეკლესიის მრავლისათვის, და სოფელ სვერდლოვის წმ. გიორგის ეკლესიის მრევლისათვის, ასევე ჩადიოდა სანაინში, მართლმადიდებლურ ძველ ეკლესიაში, როდესაც აქ სალოცავად იკრიბებოდა მართლმადიდებელი მოსახლეობა, ასევე უნდა მიეხედა ახპატის ძველი მართლმადიდებელი ეკლესიის მლოცველებისათვის, გარდა ამისა საქართველოდან ყოველწლიურად ახტალას მონასტერში ფეხით ჩადიოდ ბერძნული მრევლი, მათი სარწმუნოებრივი მომსახურება ასევე ეველებოდა მამა გრიგოლ შუკინს, თუმცა მის გარდა კიდევ სხვა სამღვდელოებაც ემსახურებოდა ამ დიდი ოლქს-ლორე-ტაშირს, ის იყო მუდამ ნაწილი ქართლისა ამიტომ აქ არის უძველესი ქართული ეკლესიების ნაშთები, მაგალითად, იქაურ სოფელ მაწევანში (სხვა სოფელი მაწევანია ასევე თეთრიწყაროს ტაიონში), ქ. ვანაძორში (მე-16.) ს. ეკლესია, სოფ. ანკორში, სოფელ ოძუნში მონასტერი და წმ. ნიშანი (მე-12ს.),  სოფელ არდვის წმ. იოანეს ეკლესია (მე-17 ს.),  ქ. ეგვარდის ღვთისმშობლის ეკლესია, ასევე მე-12, მე-13 საუკუნეების ეკლესიები სოფლებში ბუჟაკანსა და არზაკანში.

აქაური ქართული მოსახლეობა მე-19 საუკუნიდან უყურადღებობისა და იზოლაციაში მოქცევის გამო თანდათან გახდა სომხურენოვანი და შესაბამისად სომხური ეკლსიის მრევლედ იქცა ანუ ოფიციალურად გასომხდა, თუმცა ქართველობის დაფარული ნაპერწკალი მათ თავიანთ გულში ჯერ კიდევ ჰქონდათ შემონახული 1980-იან წლებშიც.

ამ დროისათვის სანთლის მონოპოლიური წარმოების უფლება მართმადიდებელი მრევლის საჭიროებისათვის გააჩნდა მხოლოდ საქართველოს საპატრიარქოს, სანთლის საამქროები იდგა სიონის ეკლესიის ეზოში, ამ დროისათვის მე ვიყავი საპატრიარქოს სამეურნეო საფინანსო განყოფილების თავმჯდომარე, სანთლის საამქროდან ბუღალტერიის გავლით მხოლოდ ჩემი ხელმოწერით გაიცემოდა სანთელი, ამიტომაც ჩემთან სანთლის ყიდვის თხოვნით მოდიოდნენ სომხეთის მართმადიდებელი ეკლესიების ოცეულის წევრები (1981-1982 წლებში). სომხეთიდან ჩამოსული მართლმადიდებლები ძირითადად იყვნენ რუსები სომხური ქალაქებიდან (ამ ქალაქებს საბჭოთა ლიდერების სახელები ერქვათ), იმათ თბილისიდან მიჰქონდათ სომხეთის სამრევლოებისათვის სანთელი. ისინი ადასტურებდნენ რომ იქაურ სომხებს ჯერ კიდევ ახსოვდათ მათი წინაპრების ქართველობა.

აღნიშნულთა გარდა ტავუშის ოლქის სოფლების ვოსკეპარის, ჩინარისა, ჩანჩინისა და სხვა, ეკლესიების ქართულობასაც მიუთითებდნენ.

საერთოდ, ისტორიულად  სომხეთის ქალკედონური ეკლესია-მონასტრები მცხეთის იურისდიქციაში შედიოდა, მათ შორის ავანის (ერევანთან ახლოს) ეკლესია, მის სამრეკლოების ნაშთებზე სომხური წარწერები მიუთითებს ამ ეკლესიის ქართულ ეკლესიასთან კავშირს, ასევე გეღარდის ქალკედონური მონასტერი, ოძუნის მართმადიდებლური მონასტერი და ცნობილი რიფსიმეს ქალკედონური ეკელსიაც კი ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა,

უფრო მეტიც, ისტორიულ ე.წ. დიდ არმენიაში მცხეთის იურისდიქციაში შედიოდა მრავალი ქართული საეპისკოპოსო, მათ შორის ქართველი ეპისკოპოსი იჯდა ანისში, მას ანელი ეწოდებოდა, ასევე ვალაშკერტში (ვალაშკერტელი), აქ ქართველი ეპისკოპოსი იჯდა საუკუნეების მანძილზე, მათ შორის ყველაზე ცნობილია ზაქარია ვალაშკერტელი, დადაშენში იყო ქართული საეპისკოპოსო, ასევე, არზრუმში ქართველი ეპისკოპოსი იჯდა მე-17 საუკუნეშიც კი და სხვა, მათ ძალზე დიდი სამრევლოები, სოფლები და ქალაქები ექვემდებარებოდნენ, მაგალითად ანისის ქართული ეკლესიის წარწერა გვამცნობს ანისის ქართველთა საეკლესიო ცხოვრების შესახებ, აწესრიგებს მათ საეკლესიო გადასახადებს, ანისში ახლაც დგას დიდებული გუმბათიანი და მოხატული ე. წ. ჰონენცის ქართული ეკლესია, ის ყოფილა ქართველი ვაჭარი, წოდებით ან გვარით „ხონელი“, რაც სომხურსად ჰონენცად გამოითქვა.

შესაბამისად ამჟამინდელ სომხეთშიც მრავალი ქართული ეკლესიაა, ერთი ერევანთან ახლოს. რომლის შესახებ გვამცნობს „KavkazPlus“.

ქართული ეკლესია ერევანთან 50 კილომეტრში, აქ ოდესღაც ქართველები ცხოვრობდნენ

Грузинский храм в 50-ти километрах от Еревана: здесь когда-то жили грузины!
05.12.16 13:30

სომხური სამოციქულო და სომხური კათოლიკური ეკლესიები თავხედურად აცხადებენ პრეტენზიებს 465 ქართული ეკლესიის მიმართ, მაშინ როცა თვით სომხეთში დგას ათეულობით ქართული ეკლესია – მიტაცებული, შეურაცხყოფილი, დაცარიელებული, სომხურად გადაკეთებული. რეალურად ამჟამინდელი სომხეთის ჩრდილო ნაწილის ეკლესიები, განსაკუთრებით ლორეს ოლქში ქართულია, ანდა ძველი ქართული ეკლესიის საძირკველზეა აგებული. მაგრამ ცოტამ თუ იცის  ამის შესახებ.

На фоне наглых и абсолютно необоснованных претензий армянской апостольской церкви (ААЦ) и армяно-католической церкви в общей сложности на 465 грузинских церквей, почему то в Грузии мало кто вспоминает, что в самой Армении находятся десятки грузинских храмов – захваченных, поруганных, опустошенных, переделанных в армянские. Реально большая часть храмов севера Нынешней Республики Армении, особенно марза (областей) Лоре – являются либо грузинскими, либо стоят на фундаментах древних грузинских церквей.

Однако мало кто знает, что грузинские церкви есть и в самом центре сегодняшней Республики Армении. Та всего в каких-то 50 километрах от Еревана, в марзе Котайк в селе Меградзор находится древний грузинский монастырский комплекс Тежаруйк с церковью Тух Манук, XII-XIII вв. Вот фотографии монастыря и церкви:

ამჟამინდელი სომხეთის რესპუბლიკის ცენტრში, ერევნიდან 50 კმ. დაშორებით, ოლქ კოტაიკში, სოფელ მეგრაძორში მდებარეობს სამონასტრო კომპლექსი ტეჟარუიკი  და მისი ეკლესია ტუხ მანუკი.

იმის გამო, რომ მონასტერი ტეჟარუიკი ქართულია, მისი რეკონსტრუქციისათვის სომხეთის მთავრობა არ ყოფს სახსრებს

Монастырь Тежаруйк имеет официальный статус памятника республиканского значения. Однако поскольку монастырь грузинский, то, по-видимому, специально на его реконструкцию средства не выделяются, и он находится в плачевном состоянии.
ტეჟარუიკი დგას ტყიან ადგილას რაზდანის შენაკად მდ. ტეჟის მარჯვენა სანაპიროზე ზღვის დონიდან 1900 მეტრზე. ის ყველაზე ნათელი მოწმობაა აქ ქართველთა ცხოვრებისა.

Однако Тежаруйк находящийся в лесистой местности на правобережье реки Теж (бассейн Раздана), более чем на 1900 м выше уровня моря, является самым красноречивым доказательством того, что эти земли входили в состав Грузии и здесь жили грузины.

სომეხი ფალსიფიკატორები უსაბუთოდ ამტკიცებენ, რომ აქ ქართველები არასდროს ცხოვრობდნენ და მონასტერი ეკუთვნოდათ ე.წ. სომეხ-ქალკედონიტებს, თუმცა აქ არ არის არცერთი წარწერა სომხურ ენაზე.

Правда армянские фальсификаторы абсолютно необоснованно утверждают, что, дескать, никаких грузин в этой местности не было, и монастырь принадлежал так называемым «армянам-хакедонитам», хотя здесь нет ни одной надписи на армянском языке.
Церковь Тух Манук представляет собой образец типичной грузинской архитектуры. Храм построен чисто тесаными камнями серого базальта; размеры: 15,60 х 8,90 м. Композиционно – это однонефное, сводчатое сооружение с парой несущих свод арок. По обе стороны полукруглой апсиды расположены ризницы.

ეკლესია ტუხ მანუკის ზომებია 15,60 х 8,90, ეკლესიაში დაკრძალულია ცნობილი ქართველი მოღვაწეები

В церкви захоронены известные грузинские исторические деятели. Церковь была окружена в плане прямоугольной монастырской стеной; сохранился небольшой юго-восточный участок стены.
ძეგლის სამხრეთ კედელზე ასებული წარწერის თანახმად ეკლესია აგებულია 1196-1199 წწ. ქურთული წარმოშობის ქართველი პოლიტიკური მოღვაწის ივანე მხარგრძელის მიერ. მისგან 15 მ. დაშორებითაა  ოთხკუთხედი სამლოცველოსა, სხვა ნაგებობების და სასაფლაოს ნაშთები. იქვე ახლოსაა ცნობილი კურორტი წახკაძორი.
Согласно надписи на грузинском языке на южной стене памятника, церковь возведена в 1196-1199 гг. известным грузинским политическим деятелем курдского происхождения Иване Мхаргрдзели, которого армяне естественно «присвоили» и считают «армянином».

В 15 м южнее церкви находилась прямоугольная в плане часовня, от которой сохранилась лишь полукруглая апсида. На территории монастырского комплекса сохранились следы подсобных строений. Кладбище разрушено.
Охранная зона памятника составляет 1,3 га.

Несмотря на то, что монастырь Тежаруйк находится фактически в пригороде Еревана, причем в очень посещаемой «дачно-курортной местности» где летом «спасаются» тысячи жителей армянской столицы от жары в Араратской долине, а зимой функционирует находящийся рядом горнолыжный курорт Цахкадзор, путеводители стараются не рассказывать об этом уникальном храме. И понятно почему – он полностью перечеркивает лжеисторическую концепцию относительно того, что на территории Республики Армения всегда жили «исключительно армяне».
ეს მონასტერი და მისი ეკლესია ფაქტია იმისა, რომ ერევნის ოლქში ქართველები ცხოვრობდნენ, რომლისათვისაც იგებოდა ეს ეკლესიები.

Оказывается, грузины жили даже в окрестностях Еревана, и имели свои церкви и монастыри, не говоря уже об азербайджанцах, которые здесь были коренным населением и составляли до присоединения к России подавляющее большинство населения Эриванского ханства

Однако сегодня грузинского населения в Республике Армения не осталось, впрочем, не осталось ни азербайджанцев, ни представителей других национальностей – из-за политики геноцида и вытеснения других народов Республика Армения сегодня является едва ли не самым моноэтничным государством в мире.

ადგილობრივი მცხოვრებნი მონასტერ ტეჟარუიკს უწოდებენ „ქართულს“.

წერენ კიდეც – „ მაგაძორში არის ქართული მართლმადიდებლური მონასტერი ტეიგარიუკი (ტეჟარუიკი), მე-12 საუკუნისა, ამჟამად იქ ღვთისმსახურებას ასრულებს სომეხი მღვდელი, კედლებზეა ქართული ხუცური წარწერა. მონასტერი გაასომხურეს. ის საკურორტო ზონაშია, გვერდით წახკაძორი და ანკავანია“

Самое интересное, что местные жители, называют монастырь Тежаруйк грузинским. В частности один из армянских блогеров Vae Isakhanian пишет:

«В Меградзоре находится грузинский Православный монастырь Тейгаруйк (Тежаруйк, Tejharuyk) конца 12-го века но т.к. грузин не то что в Меградзоре, а в Армении вообще практически нет, то ныне в ней богослужения проводит армянский священник… на стенах роспись на древнегрузинском письме хуцури…

Его (монастырь) не арменизировали, он как был, так и остается грузинским, а богослужения можно хоть в мечети проводить, главное вера, только чуть-чуть вид презентабельней ему б придать не помешало… тем более курортная зона (рядом Цахкадзор и Анкаван).»

Наивный Vae Isakhanian наверное не понимает, что придавать презентабельный вид грузинскому храму армянские власти не хотят принципиально. Ведь они уничтожили, к примеру, все архитектурные памятники, свидетельствующие о том, что нынешний Ереван (Эривань) – это азербайджанский город.

Поэтому древняя грузинская церковь Тух Манук монастыря Тежаруйк судя по фотографиям находится в критическом состоянии и нуждается в срочном спасении. При этом если реконструкцию будут проводить армянские власти и армянская церковь, то есть высокая вероятность того, что грузинские надписи будут целенаправленно уничтожены и заменены на армянские.
ძველი ქართულ მონასტერ ტეჟერუიკში ეკლესია ტუხ მანკი  არის სავალალო მდგომარეობაში და საჭიროებს სწრაფ დახმარებას, განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში თუკი მის რესტავრაციას შეუდგება სომხეთის ხელისუფლება, არის საშიშროება იმისა, რომ ქართულ წარწერებს გაანადგურებენ ან სომხურით შეცვლიან.

ტეჟერუიკი მიუდგომელ  მთიან მხარეშია, ამ ფაქტმა გადაარჩინა ის ტოტალური არმენიზციისაან. ამასთანავე არავინ იცის თუ კიდევ რამდენი უცნობი ქართული ეკლესიიაა ერევნის გარშემო. მრავალი ალბათ უკე გადაკეთებულია სომხურ ეკლესიად, ანდა მის საფუძველზე სომხური ეკლესიებია დაშენებული.
По-видимому, то, что Тежаруйк находился в горной местности, которая стала популярной и посещаемой лишь в последнее время, спасло его от тотальной «арменизации». При этом никто точно не знает, сколько в окрестностях Еревана еще находится грузинских церквей – поскольку многие из них, увы, скорее всего варварски переделаны в армянские и там уничтожены надписи, свидетельствующие об их грузинском происхожде

მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე

წყარო:https://meufeanania.info/erevan/