USD 2.7195
EUR 3.2090
RUB 3.4546
თბილისი
პანთეონი - მკვდრებზე ან კარგს ამბობენ, ან არაფერს
თარიღი:  5371

 პანთეონი არის ბერძნული სიტყვა და ნიშნავს ყველა ღმერთს. ძირითადად ეს არის ტაძარი, რომელიც არა რომელიმე ერთ კონკრეტულ ღმერთს, არამედ ყველას ერთად ემსახურება. ასეთი პანთეონი მთელ კასტას შეესატყვისებოდა თავისით. მაგალითად, თუ ეს იყო კასტა ქურუმების, მათ შეესაბამებოდა ძალიან მკაცრი, მაგრამ სამართლიანი მსაჯული ღმერთი, რომელიც ჩვენი მორიგე ღმერთი იყო: ბერძნებისთვის – ზევსი, რომაელებისთვის – იუპიტერი…  თუ სამხედრო წოდების ღმერთები იყვნენ: ტორი, მარსი, არესი და ა.შ. ეს ტერმინი შემდგომში იქცა იმ აკლდამების აღსანიშნავად, სადაც ღმერთებივით პატივსაცემ ადამიანებს კრძალავდნენ.

ძველ საბერძნეთსა და რომში პანთეონებს ღმერთების სადიდებლად აშენებდნენ, ხოლო შუა საუკუნეებიდან მოყოლებული ეს სახელი უკვე გამოჩენილ ადამიანთა სასაფლაოებს უწოდეს ლონდონში, პარიზში და სხვა ქალაქებში. დღესდღეობით მსოფლიოში არსებული 20 - მდე პანთეონიდან 5 მხოლოდ თბილისშია (მთაწმინდის, დიდუბის, საბურთალოს, მახათის და სომხური) და თითო-თითო ბათუმსა და ქუთაისში..

ცივილიზაციების შეფასების ერთ-ერთი საზომი გარდაცვლილებისადმი დამოკიდებულებაა. სასაფლაოები კი ამა თუ იმ ქვეყნის კულტურის გასაგებად - ერთ-ერთი საუკეთესო ადგილი. მსოფლიოში ბევრი ცნობილი სასაფლაოა: ადამიანები განისვენებენ კატაკომბებში, მავზოლეუმებსა და პანთეონებში. არსებობს უბრალოდ ცნობილი სასაფლაოები, სადაც ბევრი გამოჩენილი ადამიანია დაკრძალული. ამ ნიშნით, საკრალურმა სივრცემ, რომელიც ტრადიციულად დაკრძალვისა და მიცვალებულებთან ურთიერთობისთვის გამოიყენება, ისტორიულ და მხატვრულ ღირებულებასთან ერთად ეკონომიკური ფუნქციაც შეიძინა. თანამედროვე სამყაროში ცნობილი სასაფლაოები ტურისტულ ღირშესანიშნაობად ტრანსფორმირდა და მოგზაურთა მარშრუტების განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენს. საქართველოში რამდენიმე ცნობილი სასაფლაოა და ყველას პანთეონი ჰქვია.

არსებობს ასევე ისეთი ცნობილი სასაფლაოები, როგორებიცაა არლინგტონის სასაფლაო აშშ-ში, სადაც სამხედროები არიან დაკრძალულნი; ცენტრალური სასაფლაო ვენაში; უძველესი ებრაული სასაფლაო პრაღაში; დაკიდული კუბოების სასაფლაო ფილიპინებში; "მხიარული სასაფლაო" რუმინეთში ირონიული ეპიტაფიებით და სასაფლაოები, სადაც ადამიანის დაკრძალვა ძალიან ძვირი ღირს.

პანთეონი გულისხმობს, რომ ნაციას ასეთი კაცი ჰყავს სულ რამდენიმე და არა 1000, არა 5000 და ა.შ. მაგალითად, საფრანგეთში მწერლებიდან პანთეონში დაკრძალეს ჰიუგო, დიუმა და ზოლა. იქ არ არის ბალზაკი, კორნელი, სტენდალი, მარსელ პრუსტი და ა.შ. ანუ ძალიან ცოტა უნდა იყოს.

ქართველთა თავისებურებიდან გამომდინარე მთაწმინდაზეც კი ჩვენ უფრო მეტი „უკვდავი“ გვყავს, ვიდრე ფრანგებს პანთეონში. სულ დაახლოებით  6400-მდე ადამიანი განისვენებს საქართველოს პანთეონებში.

1893 წლის აპრილში "ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებას" პირველი ნიკოლოზ ბარათაშვილის ნეშტი დაუკრძალავს შემდგომში პანთეონად გამოცხადებულ დიდუბის ღვთისმშობლის ეკლესიის სასაფლაოზე. პანთეონი ოფიციალურად 1915 წლის 26 მაისს დაუფუძნებიათ. იქ გამოჩენილ მოღვაწეთა და იმ ქველმოქმედთა ნეშტი დაიკრძალებოდა, ვისაც ეროვნული საქმისთვის სულ ცოტა, 10.000 მანეთი ექნებოდა შეწირული... საქართველოს გასაბჭოების შემდეგ, 1928 წლის 9 მაისს, თბილისის საბჭოს აღმასკომის პრეზიდიუმმა რამდენიმე სასაფლაო, მათ შორის მთაწმინდისა და დიდუბისა, დახურა. 1938 წელს დიდუბის პანთეონის საერთოდ დახურვის განკარგულებაც გაუციათ, მაგრამ საზოგადოების აღშფოთების გამო ახალ შესაძლებლობათა გამონახვამდე"თავი შეუკავებიათ.

მთაწმინდის პანთეონი მოგვიანებით დაარსდა. მამადავითის ეკლესიის შემოგარენში პანთეონის დაარსების იდეა 1915 წელს აკაკი წერეთლის დაკრძალვის დღეებში გაჩნდა და ოფიციალურად 1929 წელს გაიხსნა - იქ დაკრძალული ალექსანდრე გრიბოედოვის გარდაცვალების მე-100 წლისთავზე. სხვადასხვა წლებში, დიდუბის პანთეონიდან მთაწმინდაზე გადაასვენეს ვაჟა ფშაველა, ნიკოლოზ ბარათაშვილი, იაკობ გოგებაშვილი, ექვთიმე თაყაიშვილი...

საბურთალოს პანთეონი ძველი და ახალი პანთეონებისგან შედგება. ძველი 1970-იანი წლების დასაწყისში, ახალი კი 2002 წელს გაიხსნა.

160 წლის განმავლობაში შექმნილი თბილისის პანთეონები ზედმეტად გაივსო, რის გამოც 2016 წელს დედაქალაქის მერიამ მახათას მთაზე ახალი პანთეონის მოწყობა გადაწყვიტა და დღეს ეს პანთეონიც მოქმედია.

საყურადღებოა, რომ, მახათაზე პანთეონის გახსნის აზრი, „ცოცხალი“ კულტურის მოღვაწეების ნაწილისთვის მიუღებელი (ასე შორს არისო) აღმოჩნდა, მათ იდეა გააპროტესტეს და მერიას დიდუბის პანთეონის გაფართოების თხოვნით, ღია წერილით მიმართეს.

პანთეონი ყველა ქვეყანას აქვს, რათა გამოჩენილი მოღვაწეები დაკრძალოს, თუმცა პანთეონში ადამიანის დასვენების გადაწყვეტილებას მისი გარდაცვალებიდან 20-30 წლის შემდეგ იღებენ, როდესაც მისი სახელი საზოგადოებრივი აზრის გამოცდას უძლებს და საზოგადოებაში ერთგვარი კონსენსუსი ყალიბდება ამ საკითხის ირგვლივ. მაგალითად, საფრანგეთში, ალექსანდრე დიუმა პანთეონში 150 წლის შემდეგ გადაასვენეს.

საქართველოსთვის მთაწმინდის პანთეონიც მრავალი საუკუნის განმავლობაში საკმარისი იქნებოდა, თუ იქ მხოლოდ ის ადამიანები დაიკრძალებოდნენ, ვინც იმსახურებდა. უპრიანი იქნებოდა ვინც ვერ იმსახურებს მთაწმინდის პანთეონს, მათი საფლავები ნელ–ნელა სხვაგან გადაგვეტანა, ხოლო ყველა სხვა პანთეონებისთვის სახელი შეგვეცვალა, თუნდაც რაიმე სხვა განსაკუთრებული სტატუსი მიგვეცა, რომ გული არ დაგვეწყვიტა ეროვნული თავმოყვარეობისათვის. მსოფლიოში ცოტაა ერი რომელიც 50-ზე მეტი გენიოსით ამაყობს და ალბათ არც ჩვენთვის იქნება ძნელი ამ აზრთან შეგუება, მით უმეტეს, რომ ადამიანების დასაკრძალი ადგილის მიხედვით დიფერენცირება არც ადამიანური და არც რელიგიური თვალსაზრისით გამართლებული არ არის და ერთი ადამიანი მეორეს წინ არ უნდა დააყენო. მაგრამ რახან მსოფლიოს ტრადიცია მსგავს პანთეონებს უკვე მე-17 საუკუნიდან იცნობს, ვერც ჩვენ ვიქნებით გამონაკლისი ამ მხრივ და კარგი იქნება დანარჩენ სამყაროს არა პანთეონების რაოდენებით, არამედ იქ  დაკრძალული გენიოსების რიცხვით და ხარისხით თუ მივუახლოვდებით.

ბუნებრივია ამ წინადადების რეალიზებას, საზოგადოების თანხმობა და მაზაობა ჭირდება, რისთვისაც ჩვენ ჯერ მზად არ ვართ, მაგრამ დრო ალბათ ყველაზე ბრძენი შემოქმედია და თავის დროზე ამ პრობლემასაც თვითონ მოაგვარებს.

ბუნებრივია ჩვენ ვიცავთ დაუწერელ კანონს: de mortuis aut bene aut nihil (მკვდრებზე ან კარგს ამბობენ, ან არაფერს) და არ დავიწყებთ აქ იმის გარჩევას თუ ვინ იმსახურებს და ვინ არა პანთეონში ადგილს, მაგრამ თუ საკუთარ ისტორიას არ გადავაფასებთ რეალურ ფაქტებზე და მოვლენებზე დაყრდნობით, მაშინ დიდი ალაბათობით კიდევ დიდხანს მოგვიწევს ყალბი და საბჭოთა პროპაგანდის ბრჭყვიალა ქაღალდში გახვეული უახლოესი ისტორიით ტკბობა.

თემის მგრძნობელობიდან გამომდინარე შეიძლება ჩვენი მოსაზრება საკამათო იყოს, და კარგად გვესმის, რომ ამ საკითხზე ფრთხილად უნდა ვილაპარაკოთ მაგრამ ერთს მაინც ვიტყვით - მთაწმინდის პანთეონის ოფიციალური გახსნა, იმ დროინდელმა ხელისუფლებამ ალექსანდრე გრიბოედოვის გარდაცვალების მე-100 წლისთავს დაამთხვია და  მთაწმინდაზე მამადავითის ეკლესიის ეზო ოფიციალურად გამოცხადდა მწერალთა და საზოგადო მოღვაწეთა პანთეონად.

ასე „უკვდავყო“  საბჭოთა ხელისუფლებამ ქართული საზოგადოების ცნობიერებაში რუსი დიპლომატის გრიბედოვის სახელი, იმ გრიბოედოვის, რომლის ღვაწლი საქართველოს წინაშე დიდი კითხვის ქვეშ დგას და რომელიც ქართველთა „სიძის“ სტატუსით ხშირად საქართველოს წინააღმდეგ და მის არაკეთილმოსურნეთა საარგებლოდ იღწვოდა.

ასე რომ ხშირად პანთეონი მხოლოდ პანთეონი არ არის და ის პოლიტიკური პროპაგანდის იარაღადაც კი შეიძლება იყოს გამოყენებული.

სხვა ბევრი რამის თქმაც შეიძლებოდა, მაგრამ კიდევ ერთხელ გავმეორდებით:

de mortuis aut bene aut nihil  - მკვდრებზე ან კარგს ამბობენ, ან არაფერს.

გიორგი გურული

ანალიტიკა
«The Guardian»: „ პლანეტაზე მშვიდობის ბედი სასტიკი და დაუნდობელი პატრიარქების ხელშია, რომლებიც მომავალ თაობას მსოფლიო წესრიგის ნანგრევებს უტოვებენ“

„სწორედ იმ დროს, როცა მსოფლიოს უაღრესად ჭირდება ბრძენი უხუცესები, პლანეტაზე მშვიდობის ბედი სასტიკი და დაუნდობელი პატრიარქების ხელშია, რომლებიც მომავალ თაობას მსოფლიო წესრიგის ნანგრევებს უტოვებენ“ - ასეთი სათაური აქვს ბრიტანულ გაზეთ „გარდიანში“ (The Guardian) გამოქვეყნებულ სტატიას, რომლის ავტორია დევიდ ვან რეიბრუკი, ნობელის პრემიის ლაურეატი ფილოსოფიაში ნიდერლანდებიდან.

გთავაზობთ პუბლიკაციას მცირე შემოკლებით:

მოდით ერთ დელიკატურ საკითხზე მსჯელობას შევეცადოთ: ვისაუბროთ ასაკზე ისე, რომ ეიჯიზმში - ასაკობრივ დისკრიმინაციაში - არ გადავვარდეთ.

არასოდეს არ მომხდარა ისეთი პრეცედენტი პლანეტის თანამედროვე ისტორიაში, როგორიც დღეს არის: მსოფლიოში მშვიდობის ბედი ისეთი ადამიანების ხელშია, რომლებიც საკმაოდ ხანდაზმულები არიან. ვლადიმერ პუტინს და სი ძინპინს 72 წელი შეუსრულდათ, ნარენდრა მოდი - 74 წლისაა, ბენიამინ ნეთანიაჰუ - 75-ის, დონალდ ტრამპი - 79-ის, ალი ჰამენეი - 86-ის.

რასაკვირველია, მედიცინის განვითარების წყალობით, ადამიანები სულ უფრო მეტ ხანს ცოხლობენ და შეუძლიათ აქტიური ცხოვრებით იცხოვრონ, მაგრამ ამის მიუხედავად, დრეს ცვენ მოწმენი ვართ იმ პოლიტიკური ლიდერების რაოდენობის ზრდისა, რომლებიც ასაკის კვალობაზე სულ უფრო ამკაცრებენ საკუთარ ხელისუფლებას, ხშირად თავიანთი ახალგაზრდა კოლეგების ხარჯზე.

გასულ კვირაში ჰააგაში ნატოს ყოველწლიურ სამიტზე ალიანსის ლიდერები, ემანუელ მაკრონის და მეტე ფრედერიქსონის (ორივე 47-47 წლისაა), ჯორჯა მელონის (48 წლის), პედრო სანჩესის (53 წლის) ჩათვლით, იძულებულნი იყვნენ დათანხმებულიყვნენ დონალდ ტრამპის მოთხოვნას სამხედრო ბიუჯეტის გაზრდის შესახებ. ნატოს წევრი ქვეყნების მეთაურების საშუალო ასაკი 60 წელს შეადგენს: გერმანიის კანცლერი 69-ისაა, ხოლო თურქეთის პრეზიდენტი რეჯეფ ერდოღანი - 71 წლის.

ყველა დაეთანხმა სამხედრო ასიგნებათა 5%-იან ზრდას, თუმცა აშკარაა, რომ ეს ციფრო თვითნებურად არის დადგენილი - მისი განხილვა სერიოზული დებატებით არ მომხდარა არც ნატოში და არც წევრი ქვეყნების შიგნით. ამ დროს უფრო მეტად სამხედრო-პოლიტიკური რეალობას კი არ მიექცა ყურადღება, არამედ ჭირვეული ამერიკელი პატრიარქის პატივისცემას და მის აკვიატებულ მოთხოვნას. ნატოს გენერალური მდივანი მარკ რიუტე, რომელიც მხოლოდ 58 წლისაა, ისე შორს წავიდა აშშ-ის პრეზიდენტისადმი მოწიწებაში, რომ დონალდს „მამიკოთი“ (Daddy) მიმართა. ეს დიპლომატია არ არის. ეს მორჩილებაა.

თაობათა კონფლიქტი სხვა არენებზეც ხდება: უკრაინის 47 წლის პრეზიდენტი ვოლოდიმირ ზელენსკი უპირისპირდება მასზე ბევრად უფროსი ასაკის კოლეგას - რუსეთის 72 წლის პრეზიდენტ ვლადიმერ პუტინს. იმავე ასაკის მქონე სი ძინპინი მტრული თვალით უყურებს ტაივანის  პრეზიდენტს, რომელიც კომუნისტ ბელადზე 7 წლით უმცროსია. ბენიამინ ნეთანიაჰუ, რომლის წლოვანება საუკუნის სამ მეოთხედს შეადგენს, აუღელვებლად უყურებს ღაზას სექტორის განადგურებას, რომლის მოსახლეობის საშუალო ასაკი 18-20 წელია. ირანში 86 წლის ლიდერი მართავს ქვეყნის 80-მილიონიან მოსახლეობას, რომელთა საშუალო ასაკი 32 წელია. კამერუნელი 92 წლის პრეზიდენტი პოლ ბია 1982 წლიდან იმყოფება იმ ქვეყნის სათავეში, რომლის მცხოვრებლების საშუალო ასაკს 18 წელი შეადგენს, ხოლო სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა - 62 წელს.

რასაკვირველია, ჩვენ არ ვდგავართ გერონტოკრატიული შეთქმულების წინაშე. ჯერ-ჯერობით არც მოხუცი მოქმედი ლიდერების კლუბი არ არსებობს, რომლებიც მსოფლიოს ბატონობას სიცოცხლის ბოლომდე ესწრაფვიან... მაგრამ არის რაღაც შემაშფოთებელი იმაში, რომ  მშვიდობა ინგრევა სწორედ იმ ადამიანების მიერ, რომელთა ცხოვრება მეორე მსოფლიო ომის შემდომი არქიტექტურით განისაზღვრა. ალი ჰამენეი 6 წლისა იყო, როცა ჯერ გერმანიამ, შემდეგ კი იაპონიამ ხელი უსიტყვო კაპიტულაციას მოაწერეს.

დონალდ ტრამპი 1946 წელს დაიბადა, როცა გაერომ თავისი პირველი გენერალური ასამბლეის სხდომა ჩაატარა. ბენიამინ ნეთანიაჰუ  დაიბადა ისრაელის სახელმწიფოს შექმნიდან ერთი წლის შემდეგ. ნარენდრა მოდი დაიბადა 1950 წელს, როცა ინდოეთი საპარლამენტო რესპუბლიკად გამოცხადდა და ქვეყნის კონსტიტუცია მიიღეს. ვლადიმერ პუტინი ქვეყანას 1952 წლის ოქტომბერში მოევლინა, იოსებ სტალინის სიკვდილამდე რამდენიმე თვით ადრე. ამხანაგი სი ძინპინი - 1953 წლის ივნისში დაიბადა, სტალინის სიკვდილის შემდეგ. რეჯეფ ერდოღანი გაჩნდა 1954 წელს, თურქეთის ნატოში შესვლიდან ორი წლის შემდეგ. ყველა ჩამოთვლილი პირები ომისშემდგომი ეპოქის ბავშვები არიან და ახლა, როცა თავიანთი სიცოცხლის მიჯნას უახლოვდებიან, ისინი, როგორც ჩანს, მზად არიან იმ მსოფლიოს დასანგრევად, რომლებშიც თვითონ დაიბადნენ. ასთი მოქმედება შურისძიებას ჰგავს.

დიახ, საერთაშორისო წესრიგი, რომელიც თეორიულად გარკვეულ წესებს ემყარებოდა, პრაქტიკაში ყოველთვის არეულ-დარეული იყო, ვიდრე ეს ქაღალდზე ჩანდა. მაგრამ, ნებისმიერ შემთხვევაში რაღაც იდეალი არსებობდა, რომლის მიღწევას ყველა თავისებურად ცდილობდა. არსებობდა საერთო მორალური პრინციპები - დიახ, მყიფე, მაგრამ გულწრფელი, რომელიც იმ რწმენას ემყარებოდა, რომლის მიხედვით, კაცობრიობას აღარ უნდა გაემეორებინა მე-20 საუკუნის პირველი ნახევრის მხეცობები და რომ უმჯობესია უთანხმოებები დიალოგისა და დიპლომატიის მეშვეობით მოგვარდეს. დღეს ეს რწმენები აორთქლდა, გაქრა და უმეტესად იმ ადამიანთა გონებასა და სულში, რომლებისთვისაც ყველაზე ძვირფასი უნდა ყოფილიყო და რომელებიც სიკეთის რწმენას ყველაზე მეტად უნდა გაფრთხილებოდნენ.

დღეს უპრეცედენტო მომენტია. წინა მსოფლიო მართლწესრიგის არქიტექტორები - ადოლფ ჰიტლერი, ბენიტო მუსოლინი, იოსებ სტალინი და მაო ძედუნი სულ რაღაც 30-40 წლისანი იყვნენ, როცა ხელისუფლებაში მოვიდნენ. ახალმა თაობამ ახალი მსოფლიო ააშენა, მაგრამ წინა მართლწესრიგის შედეგებს შეეჯახნენ. დრეს ახალი მსოფლიოც ინგრევა იმ ძველი თაობის ადამიანების მიერ, რომლებიც ვერ იცოცხლებენ იმ დრომდე, რათა დაინახონ, როგორი ნანგრევები დარჩება მათი მოქმედებით.

ჩვენ შეიძლებოდა გვქონოდა იმის იმედი, რომ თაობა, რომელსაც ბედმა გაუღიმა და სიცოცხლის ხანგრძლივობა გაუგრძელდა, თავიანთი სიკვდილის შემდეგ სიკეთის, პტივისცემის და გლობალური პოზიტიური ხელმძღვანელობის მემკვიდრეობას დატოვებდა. ამის ნაცვლად ჩვენ მოწმენი ვართ ბოლო ათწლეულებში მომხდარი ყველაზე უარესი რეპრესიების, ძალადობის, გენოციდების, ეკოციდების და საერთაშორისო სამართლის მიმართ უპატივცემლო დამოკიდებულებისა, რომლებსაც ყველაზე მეტად ულმობელი 70-80 წლის მოხუცები სჩადიან და რომლებიც, როგორც ჩანს, უფრო მეტად იმით არიან დაინტერესებული, რომ თავი აარიდონ სამართლებრივ პასუხისმგებლობას, ვიდრე მშვიდობის შენარჩუნებაზე იზრუნონ.

მაგრამ ასე არ უნდა იყოს.

როცა ნელსონ მანდელამ 1999 წელს სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკის პრეზიდენტის პოსტი დატოვა, მან ჩამოაყალიბა ორგანიზაცია „უხუცესები“, რომელიც ყოფილ მსოფლიო ლიდერებს აერთიანებდა. ისინი მუშაობდნენ მშვიდობის, სამართლიანობისა და ადამიანის უფლებების მხარდასაჭერად. დღეს, მოქმედებენ რა კონსენსუსის ტრადიციებით და წინა თაობების პოლიტიკოსთა საუკეთესო გამოცდილებით, „უხუცესების“ წევრები ითვლებიან იმის მაგალითად, თუ როგორ შეუძლიათ ასაკოვან ადამიანებს კაცობრიობას მოუტანონ მეტი სინათლე, გამოხატონ თანაზიარობა, იმოქმედონ სინდისით და არა მარტო გავლენითა და ძალით.

პრობლემა მოხუცებულობაში არ არის. პრობლემა იმაშია, თუ როგორი მიზნის მიღწევა სურთ მისი სარგებლობით და რას აძლევენ უპირატესობას. მსოფლიოს არ სურს ისეთი ახალი მოხუცი ძალოვანი პირები, რომლებსაც მმართველის საჭისა და ტახტის დატოვება არ სურთ. მსოფლიოსათვის უკეტესია ის მოხუცი ლიდერები, ის უხუცესები, რომლებიც მზად არიან კომპრომისებისათვის და ადამიანთა ენერგიის სასიკეთოდ წარმართვისათვის. ისინი, ვინც მემკვიდრეობაზე ფიქრობენ არა როგორც პირად დიდებაზე, არამედ როგორც მშვიდობაზე, რომელსაც ისინი თავიათი სიცოცხლის შემდეგ დატოვებენ. ჩვენს დროში გვჭირდება არა ბატონობა, არამედ სიბრძნის გამოვლენა. და ეს, საბოლოო ჯამში, არის ის, რაც მმართველს ლიდერისაგან განასხვავებს.

სრულად
გამოკითხვა
ვინ გაიმარჯვებს რუსეთ - უკრაინის ომში?
ხმის მიცემა
სხვათა შორის

მსოფლიოს ისტორიაში, უდიდესი იმპერიები ტერიტორიით(მლნ კვ. კმ): ბრიტანეთი - 35.5 მონღოლეთი - 24.0 რუსეთი - 22.8 ქინგის დინასტია (ჩინეთი) - 14.7 ესპანეთი - 13.7 ხანის დინასტია (ჩინეთი) - 12.5 საფრანგეთი - 11.5 არაბეთი - 11.1 იუანების დინასტია (ჩინეთი) - 11.0 ხიონგნუ - 9.0 ბრაზილია - 8.337 იაპონია - ~8.0 იბერიული კავშირი - 7.1 მინგის დინასტია (ჩინეთი) - 6.5 რაშიდუნების ხალიფატი (არაბეთი) - 6.4 პირველი თურქული სახანო - 6.0 ოქროს ურდო - 6.0 აქემენიანთა ირანი - 5.5 პორტუგალია - 5.5 ტანგის დინასტია (ჩინეთი) - 5.4 მაკედონია - 5.2 ოსმალეთი - 5.2 ჩრდილო იუანის დინასტია (მონღოლეთი) - 5.0 რომის იმპერია - 5.0

Ford, საავტომობილო ბაზრის დომინანტი მაშინ, როდესაც საავტომობილო ბაზარი ჯერ კიდევ ჩამოყალიბების პროცესში იყო, Ford Model T იყო დომინანტი მანქანა. 1916 წლის მონაცემებით, ის მსოფლიოში ყველა ავტომობილის 55%-ს შეადგენდა.

ილია ჭავჭავაძე: "როცა პრუსიამ წაართვა საფრანგეთს ელზასი და ლოტარინგია და პარლამენტში ჩამოვარდა საუბარი მასზედ, თუ რაგვარი მმართველობა მივცეთო ამ ახლად დაჭერილს ქვეყნებს, ბისმარკმა აი, რა სთქვა: ,,ჩვენი საქმე ელზასსა და ლოტარინგიაში თვითმმართველობის განძლიერება უნდა იყოსო. ადგილობრივნი საზოგადოების კრებანი უნდა დავაწყოთო ადგილობრივის მმართველობისთვისაო. ამ კრებათაგან უფრო უკეთ გვეცოდინება იმ ქვეყნების საჭიროება, ვიდრე პრუსიის მოხელეთაგანა. ადგილობრივთა მცხოვრებთაგან ამორჩეულნი და დაყენებულნი მოხელენი ჩვენთვის არავითარს შიშს არ მოასწავებენ. ჩვენგან დანიშნული მოხელე კი მათთვის უცხო კაცი იქნება და ერთი ურიგო რამ ქცევა უცხო კაცისა უკმაყოფილებას ჩამოაგდებს და ეგ მთავრობის განზრახვასა და სურვილს არ ეთანხმება. მე უფრო ისა მგონია, რომ მათგან ამორჩეულნი მოხელენი უფრო ცოტას გვავნებენ, ვიდრე ჩვენივე პრუსიის მოხელენი”. თუ იმისთანა კაცი, როგორც ბისმარკი, რომელიც თავისუფლების დიდი მომხრე მაინდამაინც არ არის, ისე იღვწოდა თვითმმართველობისათვის, მერე იმ ქვეყნების შესახებ, რომელთაც გერმანიის მორჩილება არამც თუ უნდოდათ, არამედ ეთაკილებოდათ, თუ ამისთანა რკინის გულისა და მარჯვენის კაცი, როგორც ბისმარკი, სხვა გზით ვერ ახერხებდა ურჩის ხალხის გულის მოგებას, თუ არ თვითმმართველობის მინიჭებითა, სხვას რაღა ეთქმის."

დედამიწაზე არსებული ცოცხალი არსებებიდან მხოლოდ ადამიანს და კოალას აქვთ თითის ანაბეჭდი

ინდოელი დიასახლისები მსოფლიო ოქროს მარაგის 11% ფლობენ. ეს უფრო მეტია, ვიდრე აშშ-ს, სავალუტო ფონდის, შვეიცარიის და გერმანიის მფლობელობაში არსებული ოქრო, ერთად აღებული.

დადგენილია, რომ სასოფლო-სამეურნეო კულტურათა მოსავლიანობის განმსაზღვრელ კომპლექსურ პირობათა შორის, ერთ-ერთი თესლის ხარისხია. მაღალხარისხოვანი ჯიშიანი თესლი ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორია მოსავლიანობის გასადიდებლად, რაც აგრეთვე დასაბუთებულია ხალხური სიბრძნით "რასაც დასთეს, იმას მოიმკი". - ქართული გენეტიკისა და სელექცია–მეთესლეობის სკოლის ერთ-ერთი ფუძემდებელი, მეცნიერებათა დოქტორი, აკადემიკოსი პეტრე ნასყიდაშვილი

ებოლა, SARS-ი, ცოფი, MERS-ი, დიდი ალბათობით ახალი კორონავირუსი COVID-19-იც, ყველა ამ ვირუსული დაავადების გავრცელება ღამურას უკავშირდება.

ყველაზე დიდი ეპიდემია კაცობრიობის ისტორიაში იყო ე.წ. "ესპანკა" (H1N1), რომელსაც 1918-1919 წლებში მიახლოებით 100 მილიონი ადამიანის სიცოცხლე შეეწირა, ანუ დედამიწის მოსახლეობის 5,3 %.

იცით თუ არა, რომ მონაკოს ნაციონალური ორკესტრი უფრო დიდია, ვიდრე ქვეყნის არმია.