,
ამჟამად, ოფიციალური ისტორიოგრაფია ამტკიცებს, რომ ძველთაგან საქართველოში არსებობდა ორი კულტურა და, სამწუხაროდ, ამ მტკიცებას იმეორებს სამთავრობო საიტიც – http://gov.ge/index.php?lang_id=geo&sec_id=193…26.11.2020.
ასევე, საზოგადოდ, მიაჩნევა, რომ პირველი ერთიანი ქართული სახელმწიფო ჩამოყალიბდა მხოლოდ მე-11 საუკუნის დასაწყისში, მაშინ, როცა ჩვენი ძველი ისტორიოგრაფიის თანახმად, პირველი ერთიანი ქართული სახელმწიფო ჩამოყალიბდა ჯერ კიდევ ქრისტეშობამდე და ამ ერთიან ქვეყანაში, მეფე ფარნავაზის ეპოქიდანვე, მხოლოდ ერთი კულტურა არსებობდა, ერთი მწიგნობრობით, საერთო ენითა და წარმართული რელიგიით, ხოლო გაქრისტიანების შემდეგ ერთი სარწმუნოებითა და ერთი ეკლესიით.
მაშასადამე, ეროვნული წყაროების თანახმად, ძვეელთაგან საქართველოში არსებობდა ერთი კულტურა და არა ორი, ხალხის იდენტობის მთავარი ნიშანი კი კულტურა იყო.
ძველი ქართული ისტორიოგრაფია ამტკიცებს, რომ აზონისა და ფარნავაზის მიერ დაარსებულმა სახელმწიფომ ერთიანი სახით იარსება დიდხანს და ის კვლავ ერთიანი იყო მეფების ადერკის, წმ.მირიანისა და წმ.ვახტანგ გორგასლის დროს.
ამ ერთიან ქვეყანაში შემოსულან წმიდა მოციქულები, ერთიან ქვეყანაში დამტკიცებულა ქრისტიანობა სახელწიფო სარწმუნოებად, თარგმნილა წმიდა წერილი და გაქრისტიანების თანავე დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოში ერთი ქართული ენით იდიდებოდა უფალი ღმერთი, ანუ ჩვენში ძველთაგანვე მიიჩნეოდა, რომ საქართველოში არსებობდა მხოლოდ ერთი კულტურა და არა ორი, როგორც ეს ამჟამად მიიჩნევა.
ძველი თვალსაზღისი კარგადაა ასახული „ძეგლისწერაში“, რომელსაც ქვემოთ ვეხებით.
ამ ძველ თვალსაზრიის მხარს უჭერენ მსოფლიო ეკლესიის ისტორიის ფუძემდებლების გელასი კესარიელი (მე-4 ს.) და გელასი კვიზიკელის (მე-5 ს) ცნობები, რომ წმიდა ნინომ ლაზები და იბერები ერთად მოაქცია (გეორგიკა, 1. 1961.გვ.186), რაც იმას ნიშნავს, რომ წმიდა ნინოს მიერ დაარსებული საქართველოს ეკლესია უკვე იმთავითვე ერთიანი იყო, და შესაბამისად, ქართული ეკლესია, მათი ცნობით, იმთავითვე მოიცავდა დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს.
მირიან მეფე
გელასი კესარიელისა და სხვათა თვალსაზრისს განამტკიცებდნენ წმიდა მამები რუის-ურბნისის საეკლესიო კრების უმთავრეს დოკუმენტში (ძეგლისწერაში), რომ წმიდა ნინომ მოაქცია „ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა“, ხოლო წმიდა ანდრია მოციქულმა იქადაგა სრულიად საქართველოში, „ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა“
(http://meufeanania.info/უცხოური-სომხური-და-ქართუ/).
მაშასადამე დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს ხალხი ერთი კულტურის მატარებელი იყო ძველთაგანვე, ამ ფაქტს სომხური ისტორიოგრაფიის მამად წოდებული მოვსეს ხორენაციც (მე-5 ს.) კი მიანიშნებს, როცა ის წერს, რომ წმიდა ნინომ ქართველი ხალხი მოაქცია „კლარჯეთიდან მასქუთებამდე“, ანუ შავიზღვისპირიდან, ვიდრე თითქმის კასპიის ზღვამდე, შესაბამისად ამ არეალზე მოქცეულ ხალხს ერთი ეკლესია (შესაბამისად, ერთი კულტრა) აერთიანებდა.
მაშასადამე ძველი ისტორიოგრაფია გვასწავლის რომ პირველ ათასწლეულში ერიანი კულტურა აერთიანებდა ქვეყნის ორივე ნაწილს.
ამ ძველქართული ათასწლოვანი სწავლების საპირისპიროდ, როგორც უკვე აღინიშნა ამჟამინდელი ოფიციალური საიტი მკითხველს არწმუნებს რომ ამ არეზე არსებობდა ორი კულტურა, ორი სახელმწიფო.
მტკიცების გავრცელება, რომ ფარნავაზმა „აღმოსავლურ-ქართული სახელმწიფო შექმნა“ და თანაც ოფიციალური საიტით, წარმოადგენს წყაროს გამრუდებას, რადგანაც მეფე ფარნავაზის ღვაწლის შესახებ ჩვენამდე მოღწეული ერთადერთი წყარო „ცხოვრება ფარნავაზისი“ ხაზგასმით მიუთითებს, რომ მის მიერ დაარსებული სახელმწიფო იყო არა „აღმოსავლურ-ქართული“ არამედ ერთიანქართული, ერთი ენისა და კულტურის მქონე.
ჩვენამდე მოღწეული წყაროების დაბეჯითებული მტკიცებით ფარნავაზისა და აზონის მიერ დაარსებულ სახელმწიფოში შედიოდა ეგრისი და, საერთოდ, დასავლეთ საქართველო ლიხის ქედიდან ვიდრე მდინარე ეგრისწყლამდე.
საოცარია, თითქოსდა მემატიანემ წინასწარ განჭვრიტა ეს საკითხი და ამიტომ ხაზგასმით მიუთითა, რომ ამ სამეფოში ერთადერთი კულტურა, მწიგნობრობა და სახელმწიფო ენა არსებობდა, არა „ორი კულტურა“ არამედ ერთიან ქართული. აღსანიშნავია, რომ მემატიანე ასევე მიუთითებს – პირველ ერთიან საქართველოს სახელმწიფოში ასევე ერთიანი სამმართველო და საფინასო სისტემები არსებობდა, რომ ეგრისის ერისთავი ქართლის სამეფოს ერთერთი უმთავრესი დამაარსებელი იყო.
ფარნავაზის უდიდესი ღვაწლია ის, რომ მისი რეფორმების წყალობით მისი სამეფო მოიცვა ერთიანმა მწიგნობრობამ და ენამ.
კიდევ ერთხელ აღვნიშნოთ: „ქართლიც ცხოვრება“ საგანგებოდ მიუთითებს, რომ ფარნავაზის სახელწიფო აერთანებდა საქართველოს ორივე გეოგრაფიულ ნაწილს, აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს, რომ მის მიერ დაარსებული სახელმწიფოს ფუძემდებელი მასთან ერთად იყო ეგრისის ერიათავი ქუჯი.
ქუჯისა და ფარნავაზის ერიან სახელმწიფოს, როგორც მრავალჯერ ითქვა, აერთიანებდა ერთი წარმართული რელიგია, ერთ ენასა და მწიგნობრობასთან ერთად, რაც საერთო კულტურის ნიშანია. მემატიანემ საგანგებოდ მიუთითა, რომ ფარნავაზმა ქუჯი დანიშნა ეგრისის ერისთავად.
არა მხოლოდ „ქართლის ცხოვრება“, მეორე, კიდევ უფრო ძველი საისტორიო წყრო „მოქცევაი ქართლისაი“ მეფე აზოს (აზონს) მიიჩნევს პირველი ქართული ერთიანი სახელმწიფოს ფუძემდბლად.
ეს წყაროც („მოქცევაი ქართლისაი“) გვამცნობს, რომ აზონმა დაარსა არა „აღმოსავლურ-ქართული სახელმწიფო“, არამედ ერთიანქართული და მასში დასავლეთ საქართველოც შედიოდა, რადგანაც ამ წყაროს მითითებით ქართლის სამეფოს დასავლეთი საზღვარი მდინარე ეგრისწალზე გადიოდა.
რითაა საინტერესო ეს წყარო ჩვენთთვის?
იმით რომ „მოქცევაი ქართლისაის“, მტკიცებით, როგორც აღინიშნა, აზონის მიერ დაარსებულ სახელმწიფოში დასავლეთ საქართველოც შედიოდა ქრისტეშობამდე 400-300 წლით ადრე.
მართალია ეს ორი წყარო ერთმანეთთან ვერ თანხმდება თუ ვინ იყო ერთიანი ქართული სახელმწიფოს პირველი მეფე, აზო (აზონი) თუ ფარნავაზი, ამასთანავე სხვადასხაგვარად წარმოადგენენ სხვადასხა სახელმწიფოებრივ მომენტს, მაგრამ ორივე მტკიცედ მიუთითებს, რომ ამ სამეფოს დასავლეთი საზღვარი გადიოდა მდინარე ეგრისწყალზე, ანუ დასავლეთ საქართველო ამ სამეფოს ნაწილი იყო.
„მოქცევაი“ დაბეჯითებით მიუთითებს, რომ ეგრისი ქართლის სამეფოში შედიოდა ალექსანდრე მაკედონელის (ძვ. წ. 336-323) ეპოქიდანვე, რადგანაც, მისი დასავლეთი საზღვარი გადიოდა მდინარე ეგრისწყალზე (ამჟამინდელ აფხაზეთში), და შესაბამისად, შავ ზღვაზე.
„მოქცევაი“ წერს –
„და თანა-ჰყვანდა ალექსანდრეს მეფესა აზოჲ, ძჱ არიან-ქართლისა მეფისაჲ, და მას მიუბოძა მცხეთაჲ საჯდომად და საზღვარი დაუდვა მას ჰერეთი, და ეგრისწყალი, და სომხითი და მთაჲ ცროლისა“ („მოქცევაი ქართლისაი“, ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, I, 1964, გვ. 81)
http://www.amsi.ge/istoria/qm/qarTlis_moqceva1.html
მაშასადამე, უნდა დავასკვნათ: უძველესი ქართული წყარო, „მოქცევაი ქართლისაი“ , მიიჩნევს, რომ აზონის დროს პირველი ქართული სახელმწიფო „აღმოსავლურ-ქართული“ კი არ იყო, როგორც ამჟამად მიიჩნევა, არამედ ზოგადქართული. ის მოიცავდა დასავლეთ საქართველოს, ეგრისს, ვიდრე მდინარე „ეგრისწყლამდე“. როგორც აღინიშნა, ამავე ეგრისწყალს მიუთითებს „ქართლის ცხოვრება“ ფარნავაზის ცხოვრების აღწერისას მისი სამეფოს დასავლეთ საზღვრად.
საერთო ენასთან დაკავშირებით, ძალზე მნიშვნელოვანია მემატიანე არსენ ბერის მითითება.
აზონის ეპოქიდანვე ერთი ენის, ანუ, ერთიანი კულტურის უმთავრესი ნიშნის არსებობის საკითხს – საგანგებო ყურადღება მიაპყრო მე-12 საუკუნის საეკლესიო მოღვაწემ – არსენ ბერმა.
წმ. დავით აღმაშენებლის მოძღვრი არსენ ბერი იძლევა ცნობას „მოქცევაი ქართლისაის“ განხილვისას – „ჩვენ შვილნი ვართ მათ არიან ქართლიდან გამოსულთანი და ენაი მათი ვუწყით“. (ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები. t.III, გვ.47).
ანუ ქართული ენა, არა თუ აზონის მიერ დაარსებულ ქართლის სამეფოში იყო სახელმწიფო ანუ საერთო-სახალხო, არამედ, აზონის მამის ქვეყანაშიც კი, არიან-ქართლში.
არიან-ქართლშიც კი ქართული ენა სერთო – სახელმწიფოებრივი სტატუსის მქონე იყო, რადგანაც არსენ ბერის სიტყვით, არიან-ქართლის ხალხის ენა იყო ქართული ენა, როცა, როგორც აღვნიშნეთ, წერს -„ჩვენ შვილნი ვართ მათ არიან ქართლიდან გამოსულთანი და ენაი მათი ვუწყით“, აზონისა და მისი სამხედრო არისტოკრატიის უფრო ჩდილოეთით, მცხეთის ქართლში გამოსვლის შემდეგ კი, აზონის მიერ დაარსებული სახელმწიფო დასავლეთ საქართველოსაც მოიცავდა, როგორც აღინიშნა, ამ სახელმწიფოს ხალხის ენა კი იგივე ის ქართიული ენა იყო, რაც იყო მათი წინაპრების ენა არიან-ქართლში.
ქართლის სამეფოს ხალხის ენა ის ენა ყოფილა, რაც იყო არიან-ქართლის ენა, ესაა ქართული ენა, ანუ, მთელი ამ ვრცელი რეგიონის მოსახლეობა ჰერეთიდან შავზღვამდე ერთ ქართულ ენაზე მეტყველებდა, რაც კულტურის მთლიანობის ნიშანი იყო.
„მოქცევაი ქართლისაის“ ავტორიტეტს ამაღლებს ის, რომ, როგორც მიიჩნევა, მასში შესულია ჯერ კიდევ ქრისტეშობამდე ჩაწერილი ქრონიკები.
რატომ ვსაუბრობთ ამ საკითხზე, რა წარმოადგენს ნაშრომის მიზანს?
ოფიციალური ხაზგასმა იმისა, რომ არსებობდა ორი კულტურა, საფუძველს აძლევს ამჟამად მომრავლებულ სეპარატისტებს ამტკიცონ რომ დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობას წილი არ მიუძღვის დიადი ქართული კულტურის შემოქმედებაში, რომელიც IV-X საუკუნეებში შეიქმნა – ამ საუკუნეებში შემუშავდა ქართული სალიტერატურო ენა, ითრგმნა წმიდა წერილი, ჩამოყალიბდა ქართული მწერლობა, არქიტექტურა, თავის ბრწყინვალე ბაზილიკებითა და ჯვარ-გუმბათოვანი ეკლესიებით, ეროვნული ფერწერა და სხვა.
არსებობს კულტურის მთლიანობის მამტკიცებელი მრავალი მაგალითი, ვთქვათ, პალესტინაში იოანე ლაზის მონასტერში აღმოჩენილი მე-5 საუკუნის პირველი ქართული წარწერები, ნიშანი იმისა, რომ იოანე ლაზის სახით, ლაზები, დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობა შემოქმედი იყო იმჟამინდელი ქართული კულტურისა და სალიტერატურო ენისა.
კულტურისა და ეკლესიის მთლიანობას მიუთითებს, რომ მე-6 საუკუნეში კირიონ ქართლის კათალიკოსი ეგრისის არქიეპისკოპოსი იყო, რომ მარტვილის მე-7 საუკუნის ეკლესია მცხეთის ჯვარ-გუმბათოვანი სტილითაა ნაგები, ხოლო მე-10 საუკუნის ეგრისელი იოანე მინჩხის ჰიმნოგრაფიამ საფუძველი ჩაუყარა შემდეგი საუკუნეების ქართული პოეზიის დიდებულებას და სხვა.
კულტურის მთლიანობის უამრავი ფაქტი მიუთითებს ქართული კულტურის მთლიანობას პირველ ათასწლეულშივე.
ამჟამინდელი თავდაჯერებული მტკიცება იმისა, რომ დასავლეთ საქართველო თითქოსდა არასოდეს შედიოდა იბერიის შემადგენლობაში, წარმოადგენს უარყოფას წყაროების პირდაპირი ჩვენებებისა. აღსანიშნავია, რომ დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობას თავისი იბერიელობა კარგად ახსოვდა მე-20 საუკუნემდე, და ეს დაივიწყეს იმის შემდეგ, რაც საბჭოთა ისტორიკოსებმა ჩაუნერგეს, რომ ისინი იყვნენ არა იბერები, არამედ კოლხები. ეს კარგად ჩანს XVII-XIX საუკუნის დოკუმენტებში. მაგალითად მე-18 საუკუნეში შედგენილ „ივერიელთა ერთობის ტრაქტატში“, სადაც ოდიშისა და იმერეთის წარმომადგენლები თვაიანთ თავს ივერიელებს უწოდებენ. ისინი წერენ „ჩვენ ყველა ივერიელებს, ქართლში, კახეთში, იმერეთში, ოდიშსა და გურიაში მცხოვრებთ“… – „ყოველთავე ივერიელთა მსახლობელთა სამეფოსა შინა ქართლისა, კახეთისა, იმერისა, ოდიშისა და გურიისათა“.
ივერიელებს, ანუ ქართლელებს, კახელებს, იმერლებს, მეგრელებსა და გურულებს ამთლიანებდათ ერათი სარწმუნოება, ეკლესია, ერთი ენა და სისხლით ნათესაობა -როგორც ამ სახელმწიფო დოკუმენტშია ნათქვამი.
იქ დამატებულია, რომ ყველა ისინი ვალდებულნი იყვნენ ყვარებოდათ ერთმანეთი, რადგანაც ერთი სისხლი ანუ გენეტიკა აერთიანებთ. ამ დოკუმენტში ნათქვამია –
„ვინაიდან ყოველთავე ივერიელთა მსახლობელთა სამეფოსა შინა ქართლისა, კახეთისა, იმერისა, ოდიშისა და გურიისათა აქვსთ ერთი მორწმუნეობა, არიან შვილნი ერთისა კათოლიკე ეკლესიისაგან შობილნი და ერთისა ენისა მქონებელნი, აქვსთ მავასხელობითიცა სიყვარული ვითარცა სისხლით ნათესავთა და მოყვარობით შეკრულთა ურთიერთთა შორის“. http://www.georoyal.ge/?id=1894
უფრო ადრე, მე-17 საუკუნეში, ლევან დადიანს რუსეთის ხელმწიფე ოფიციალურ დოკუმენტებში „ივერიის მეფეს“ უწოდებდა, ხოლო, თვთ ლევან დადიანიც თავის თავს „ივერიის ხელმწიფეს“ უწოდებდა. სინამდვილეში ის სამეგრელოს მთავარი იყო, მაგრამ მისი დოკუმენტები ასახავს იმ ფაქტს, რომ მის დროს სამეგრელო ივერიის ნაწილად მიაჩნდათ.
მე-19 საუკუნეშიც, სამეგრელოს მთავრების შთამომავლები თავიანთ თავს ივერიელებს უწოდებდნენ, არა მხოლოდ ისინი, აფხაზეთის მთავარი გიორგი შერვაშიძეც თავის თავს ივერიელს უწოდებდა.
მხოლოდ მე-20 საუკუნეში ქართველი საბჭოთა ისტორიკოსების დაჟინებული მოთხოვნით შეიცვალა ეს თვითშემეცნება.
აღსანიშნავია, რომ რუსეთის იმპერიის დიდ გერბზე აღმოსავლეთ საქართველო ასახულია ქართლის გერბით – герб Карталинии, დასავლეთ საქართველო კი ასახულია ივერიის გერბით – герб Иверии (დასავლეთ საქართველოს ივერიად წოდება გამოწვეული უნდა ყოფილიყო იმით, რომ დასავლეთ საქართველოს მეფე-მთავრები რუსეთის იმპერიაში თავისი ელჩების საშუალებით თავს წარადგენდნენ, ივერიის მეფე-მთავრებად http://meufeanania.info/gerbius.
იმდენად მრვალ დოკუმენტურ მასალაში ეწოდებოდა დასავლეთ საქართველოს ივერია, რომ მე-19 საუკუნესა და მე-20 ს. დასაწყისში მრავალი მეცნიერი (მაგალითად ნ. მარი) მიიჩნევდა, რომ ივერია -დასავლეთ საქართველოს ეწოდებოდა უცხოურ მასალებში.
აღსანიშნავია, ის საოცარი ფაქტიც, რომ, თითქმის მსგავსადვე, ოფიციალური ისტორიკოსები კახეთის უდიდეს ნაწილს, ვიდრე თელავამდე, უცხო სახელმწიფოს – ალბანეთის სამეფოსა და ალბანეთის საკათალიკოსოს ნაწილად მიიჩნევეს, რაც ასევე წარმოადგენს წყაროების, კერძოდ პლინიუსის, პტოლომეს, და სხვათა ცნობების არასწორი გააზრების შედეგს (იხ. წიგნი „ქართული ეკლესიის იურისდიქცია ჩრდილოეთ კავკასიაში, ალბანეთი“ (2019).
მსგავსი ქმედება ივანე ჯავახიშვილმა ასე შეაფასა: „არ იღწვის მთლიანი და განუყოფელი საქართველოს განმტკიცებისა და აღორძინებისათვის“,
ივ. ჯავახიშვილი წერდა: „გიორგი მთაწმიდელი და განსაკუთრებით ეფრემ მცირე, რუის-ურბნისის 1103 წლის საეკლესიო კრების ყველა სულისჩამდგმელი და ნიკოლოზ კათალიკოსი ამტკიცებენ, რომ ანდრია მოციქულმა იქადაგა „ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა“, ხოლო შემდგომ ქრისტიანობა კვლავ აღადგინა წმიდა ნინომ, რომლის სასწაულთმოქმედებამ და ქადაგებამ „მიიზიდა ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა“, ნიკოლოზ კათალიკოსიც, წმიდა ნინოს საერთო მოციქულად და განმანათლებლად სთვლიდა „ჩვენ ქართველთაისა“ („სასწაულნი სვეტიცხოვლისა“). ერთი სიტყვით, ანდრია მოციქულიც და წმიდა ნინოც საერთო ქართული ეკლესიის დამაარსებლად და მთელი ერის განმანათლებლად იყვნენ ცნობილნი. საქართველოს სხვადასხვა ნაწილების ცალკე მქადაგებლების გამოძებნის სურვილიც არ ჰქონიათ, რადგან ისინი მთლიანი და განუყოფელი საქართველოს განმტკიცებისა და აღორძინებისათვის იღვწოდნენ. ანტიოქიელ-იერუსალიმელი პატრიარქი მიხეილი, სწორედ ამ ქართველ სახელოვან მეცნიერთა მიერ შექმნილსა და მთელი ქართველი ერისაგან შესისხლხორცებულ შემეცნებას სპობდა“ (ივ. ჯავახიშვილი, თხზ., ტ. III, გვ. 340).
ზოგიერთი ამჟამინდელი ქართველი მეცნიერის მსგავს დებულებებს, რომ დასავლეთ საქართველო და, ასევე, კახეთი თითქმის თელავამდე, X-XI საუკუნეებამდე არ შედიოდა ქართული სახელმწიფოს შემადგენლობაში, თავის თეორიულ ნაშრომებში მტკიცების სახით აქტიურად იყენებენ აფხაზი საეკლესიო სეპარატისტები და სხვა სეპარატისტული ჯგუფები, ასევე ზოგიერთი აზერბაიჯანელი მეცნიერი, რომელნიც ამტკიცებენ, რომ ტერიტორია თელავამდე ალბანეთის სამეფოში შედიოდა და ამიტომაც გამოთქვამენ შესაბამის პრეტენზიას, აღსანიშნავია ასევე, რომ ეს არასწორი თეორია ისწავლება საქართველოს სკოლებსა და სასწავლებლებში, რითაც კნინდება ახალგაზრდა თაობის ეროვნული თვითშემეცნება.
როგორც აღინიშნა, ქართულ წყაროებს არ ეთანადება მტკიცება, რომელიც, დევს ოფიციალურ საიტზე, კერძოდ:
„არსებობდა ორი კულტურა დასავლეთ ქართული – კოლხური და აღმოსავლეთ ქართული – იბერიული. ფარნავაზმა ძვ.წ. IV-III საუკუნის მიჯნაზე შექმნა პირველი აღმოსავლურ-ქართული სახელმწიფო – ქართლის სამეფო“ .
http://gov.ge/index.php?lang_id=geo&sec_id=193
„კოლხეთში ქუჯი ერისთავს – https://ka.wikipedia.org/wiki/ფარნავაზ_I
კოლხეთის მამასახლისს ქუჯს – https://ka.wikipedia.org/wiki/ფარნავაზ_I“
როგორ შევათავსოთ ერთმანეთს ამჟამინდელი ოფიციალური საიტის მტკიცება, რომ არსებობდა ორი კულტურა, და მაგალითად დიდი მეცნიერის, არნოლდ ჩიქობავას საპირისპირო მტკიცებას, გამოთქმულს 1958 წელს მის მიერ გაწეული კვლევების საფუძველზე, რომ ქართული სალიტერატურო ენა (მე-5 საუკუნისათვის) შექმნილია მთელი ქართველი ხალხის მიერ –
„ქართული სალიტერატურო ენა შექმნილია მთელი ქართველი ხალხის მიერ, იგი კუთვნილებაა მთელი ქართველობისა, – იქნება ეს ქართველი – ხევსური თუ სვანი, კახელი თუ მეგრელი, ქართლელი თუ აჭარელი… თვით დაქუცმაცებულ ფეოდალურ საქართველოშიც კი სხვა სამწერლო ენა არა ჰქონიათ არც მეგრელებსა და არც სვანებს. ქართული სალიტერატურო ენა ერთადერთი ეროვნული ენაა მთელი ქართველობისათვის; ასე იყო წარსულში და მით უფრო ასეა ახლა“
ქართული წყაროების მიხედვით როგორც მეფე აზონი (მოქცევაი ქართლისაი), ისევე მეფე ფარნავაზი (ქართლის ცხოვრება) იყვნენ არა „ე.წ. „აღმოსავლურ ქართული“ არამედ პირველი ერთიანი ქართული სახელმწიფოს ფუძემდებლები.
ამასთანავე, ამ წყაროების მიხედვით ქუჯი არ ყოფილა „კოლხეთის“ ერისთავი ან მამასახლისი, არამედ, მას „ეგრისის ერისთავის“ ტიტული მიანიჭა მეფე ფარნავაზმა, მით უმეტეს, ის არ ყოფილა „კოლხეთის მეფე“, როგორც ამჟამადაა ოფიციალურად ცნობილი („ქუჯი — კოლხეთის მეფე (ერისთავი) დაახლოებით ძვ. წ. 325-ძვ. წ. 280 წლებში. ქართლის მეფის, ფარნავაზის მოკავშირე და თანამებრძოლი.“ https://ka.wikipedia.org/wiki/ქუჯი
რაც შეეხება კოლხეთს, უნდა განვასხვავოთ თუ რომელი ეპოქის კოლხიდა იგულისხმება,
სხვაა „კულხა“, „კოლხა“-კოლხეთი, ის იხსენიება ძვ.წ. XII საუკუნეში ასირიულ და ურარტულ ლურსმულ წარწერებში. ესაა ძლერი კოლხეთის სახელმწიფო, რომელიც განადგურდა კიმერიელების შემოსევების შემდეგ ქრისტეშობამდე დაახლოებით ძვ. წ. VIII-VII საუკუნეებში და სხვაა კოლხეთი სტრაბონის ეპოქისათვის, რომელიც იყო არა სახელმწიფო, არამედ ისტორიული ოლქი, მხოლოდ ნაწილი ან გავლენის სფერო რომისა და შემდეგ ბიზანტიის სახელმწიფოსი.
როგორც აღინიშნა ამ ზოგადქართულმა კოლხეთის სახელმწიფომ (კოლხიდამ) იარსება ჩვენს ერამდე პირველი ათასწლეულის შუა საუკუნეებამდე და ის დასუსტდა სკვით-კიმერიელების შემოსევების შედეგად.
კირილ თუმანოვი მას უწოდებს კავკასიაში დაარსებულ პირველ ქართულ სახელმწიფოს.
ძველი კოლხური კულტურის არეალი (დაახლოებით ძვ. წ. XII-VII სს.) ფარავდა და მოიცავდა არა მხოლოდ დასავლეთ საქართველოს, არამედ აღმოსავლეთ საქართველოსაც, ცხინვალში, ხევში (ყაზბეგის რაიონში), დიღომში (თბილისში) და სევანის ტბასთანაც კი, ლალვარში, აღმოჩნდა კოლხური არქეოლოგიური არტეფაქტები.
ჩრდილოკავკასიში გავრცელებული ყობანის ცნობილი კულტურა, იგივე კოლხურია. მისი შემოქმედია ჩრდილო კავკასიაში მიგრირებული სამხრეთკავკასიური მოსახლეობა, რაზეც მიუთითებს ქართლის ცხოვრება ჩრდილოკავკასიელთა ეთნარქების ლეკოსისა და კავკასოსის ცხოვრების აღწერისას.
„არამედ არცა იყო კაცი კავკასიასა ჩრდილოთ; და უმკჳდრო იყო ქუეყანა იგი კავკასიითგან ვიდრე მდინარემდე დიდად, რომელი შესდის ზღუასა დარუბანდისასა. ამისთჳს გამოიყვანნა მრავალთა გმირთაგან ორნი გმირნი, ლეკან და კავკასი. და მისცა ლეკანს ზღჳთგან დარუბანდისათ ვიდრე მდინარემდე ლომეკისა, ჩრდილოთ ვიდრე მდინარემდე დიდად ხაზარეთისად. და მისცა კავკასის ლომეკის მდინარითგან ვიდრე დასასრულადმდე კავკასისა, დასავალით“.
http://www.amsi.ge/istoria/qc/qarTlis_cxovreba_1_1.html
„კოლხიდის ბრწყინვალე კულტურა უფრო ფართო აზრით შეიძლება იწოდოს-„კოლხიდურ-ყობანურ კულტურად“, თარიღდება ძვ. წ. მე-2 ათასწლეულის დასასრულიდან ვიდრე მე-7 საუკუნემდე. განვრცობილი იყო თურქეთის ქალაქ ორდუდან ვიდრე სოჭამდე, ფარავდა მიწაწყალს ყაზბეგიდან მცხეთამდე. პირველად ამ კულტურის ძეგლები აღმოჩნდა 1869 წელს ჩრდილო ოსეთის აულ ყობანში, ამიტომაც ის დიდი ხნის მანძილზე ყობანურ კულტურად იწოდებოდა, მაგრამ შემდეგში მისი მნიშვნელოვანი ნივთები აღმოჩნდა საქართველოს მრავალ ადგილას. უმეტესად დასავლეთში, ამიტომაც ეწოდა კოლხური. 1931 წელს მ.ივაშენკომ წამოაყენა ჰიპოთეზა, რომ ყობანის ბრინჯაოს კულტურის მთავარი მატარებლები იყვნენ კოლხები და უფრო სამართლიან იქნება თუ ყობანის კულტურას ძველი კოლხების კულტურას უწოდებენ – წერდა მ.ივაშენკო.
1941 წელს გამოქვეყნდა ივაშენკოს ნაშრომი «Материалы к изучению культуры колхов», რომელშიცის აკეთებს დასკვნას – „ბრინჯაოს ნაწარმი დასვლეთ საქარტველოდან, კერძოდ იმერეთისა და რაჭალეჩხუმის ტერიტორიიდან, მიეკუთვნებიან ყობანურ კულტურას, ანუ სხვა სიტყვებით, კოლხების კულტურას“. ის ასევე მივიდა დასკვნამდე, რომ დასავლეთ საქართველოდან, იმერეთიდან, რაჭიდან და ლეჩხუმიდან ეს კულტურა გავრცელდა ჩრდილოეთ კავკასიაში (А. Б. Шанава Р. О. Аргун, Келасурская, или Великая, Абхазская стена. http://apsnyteka.org/2272-ivaschenko_m_velikaya_abkhazskaya_stena.html.
მაშასადამე მ.ივაშენკო ამტკიცებდა, რომ ყობანური კულტურის მთავარი მატარებლები არიან კოლხები.
ჩვენთვის აქ საინტერესო, ისაა, რომ კოლხური კულტურა მოიცავდა არა მხოლოდ თანამედრეოვე საქართველოს, არამედ ჩრდილო კავკასიას და ვრცელ მიწაწყალს საქართველოს სამხრეთით – ორდუმდე და აღმოსავლეთით ყაზბეგამდე და სევანის ტბამდე.
შესაბამისად კოლხური კულტურა ბრინჯაოს ეპოქაში და რკინის ეპოქის დასაწყისშიც საერთო, ზოგადქართული იყო და არა მისი რომელიმე ეთნიკური ჯგუფისა.
ამ მოსაზრების მოწინაღმდეგეს შეიძლება ვუპასუხოთ, თუკი დასავლეთ საქართველოდან ეს კულტურა გადავიდა ჩრდილო კავკასიაში, მიუხედავად კავკასიონის მაღალი მთაგრეხილისა, მით უფო არ გაუჭირდებოდა დასავლეთიდან აღმოსავლეთში გადმოღწევა.
უფრო ზუსტად, ის მოიცავდა პროტოქართველების განსახლების რეგიონს ორდუდან (თურქეთიდან) სევანამდე, ჩრდილლო კავკასიის ჩათვლით, მათ შუა რეგიონს კი აღმოსავლეთ საქართველო წარმოადგენა.
შეიძლება დავასკვნათ, რომ ძველი კოლხური კულტურა ზოგადქართული მოვლენა იყო და ის მოიცავდა ქართველთა განსახლების უმეტეს რეგიონს.
ამ კულტურას ამჟამად ძირითადად ოსებს მიაკუთვნებენ, მაგრამ სოფელი ყობანი მდებარეობდა საქართველოს სამეფოს შიგნით, მოხევეებისა და დვალების საზღვარზე. აქ ოსები მხოლოდ მე-15 საუკუნის შემდეგ გამოჩდნენ, როცა ვახუშტის სიტვით ჩრდილოეთიდან, ჩერქეზეთის გავლით შემოსულმა ოსმა მეომრებმა დვალების ტომი დაიპყრეს და დაიმორჩილეს, შემდეგ კი გააოსეს, ასე, რომ ბრინჯაოს ადგილობრივ კულტურასთან ოსებს კავშირი არა აქვთ. აღსანიშნავია, რომ კულტურითა და ეკლესიურად დვალები ქართულენოვანი ტომი იყო, უერთგულესი მრევლი ქართული ეკლესიისა, თავისი ქართული ხელნაწერების გადამწერი კალიგრაფებით თუ ქართველი საეკლესიო მოღვაწეებით.
ქრონოლოგიურადაც კოლხური კულტურა უფრო ძველია, და მასთან შედარაებით უფრო ახალგაზრდაა ყობანური კულტურა.
ეს ნიშნავს, რომ პირველადია კოლხური კულტურა, ყობანური მხოლოდ მისი გვიანდელი განშტოებაა, გადატანილი ჩრდილო კავკასიაში სამხრეთკავკასიელა, კერძოდ კი ქართველთა ერთი ნაწილის გადასახლების შემდეგ, რის შესახებ ცნობებია ქართულ წყაროში. რომლის მიხედვით უმკვიდრო ანუ დაუსახლებელი იყო ჩრდილო კავკასია აღნიშნული ეპოქის წინ და ამიტომ იქ გადასახლდა ქართველთა ნათესაობის ერთი ნაწილი.
ასე რომ ძველი კოლხეთი, რომლის მეფეს ჰეროდოტეც ახსენებდა, იყო არა დასავლურქართული სახელმწიფო, არამედ ზოგადქართული, შესაბამისად, მისი კულტურა ზოგადქართული კულტურაა და არა რომელიმე ეთნოგრაფიული ჯგუფისა.
ძველი კოლხეთის სახელმწიფოს პოლიტიკური და კულტურული მემკვიდრე იყო ქართლის სამეფო დაარსებული აზონის, ფარნავაზისა და ქუჯის მიერ.
მაგრამ, სულ სხვაა სტრაბონის ეპოქის კოლხეთი, ვუწოდოთ მას ახალი კოლხეთი.
ძველი კოლხეთის დასუსტების შემდეგ, ამ ტერმინით („კოლხიდა“) აღინიშნა ტერიტორია, ძველი კოლხეთის ერთი გეოგრაფიული ნაწილი ზღვის პირას, ესაა ახალი კოლხეთი.
ახალი კოლხეთი (კოლხიდა) იყო არა სახელმწიფო წარმონაქმნი, არამედ ისტორიული ოლქი. ის დასახლებული იყო არა ერთი ხალხით, არამედ სხვადასხვა ქართული ტომით. ამ ოლქში ბერძენმა მილეტელმა კოლონისტებმა დომინანტობა მოიპოვეს მათ მიერ დაარსებული სავაჭრო კოლონიების საშუალებით. შემოსულმა მილეტელებმა თავიანთ სავაჭრო პოლისები დაარსეს იმ ყოფილი კოლხური ქალაქების ადგილას, რომელნიც სკვით-კიმერიელებმა გაანადგურეს.
ამ ისტორიულ ოლქს პირობითად შეიძლება სტრაბონის კოლხეთი ეწოდოს, ის, როგორც სტრაბონის, ასევე სხვა მრავალი ავტორის ცნობით (პროკოფი კესარიელი, აგათია სქოლასტიკოსი და სხვები), მდებარეობდა ტრაპეზუნტის ოლქში ვიდრე თითქმის რიონის მარცხენ სანაპირომდე.
ანუ ახალი კოლხიდა მდებარეობდა რიონის დასავლეთ სანაპიროს მხარეს და მიმართული იყო ტრაპეზუნტისაკენ, მისი მთავარი მდინარე იყო ჭოროხი -ფაზისი.
ამ მდინარის (ჭოროხის) სათავე არმენიის მიერ იყო დაპყრობილი იმჟამად, ამიტომაც, ამავე ავტორების (სტრაბონი და სხვ.) ცნობით, ფაზისის სათავე არმენიაში მდებარეობდა, რადგანაც ისინი ფაზისს ჭოროხს უწოდებდნენ (იხ. წიგნი „სტრაბონი კოლხეთის შესახებ“ 2011; ასევე წიგნი „პროკოფი კესარიელი, აგათია სქოლასტიკოსი, მენანდრე, თეოფილაქტე სიმოკატა, თეოფანე, ეპიფანე კონსტანტინოპოლელი და იმპერატორი იუსტინიანე ლაზიკის შესახებ (გამოკვლევა რუკებით) თბილისი. 2011).
აქვე უნდა აღინიშნოს, ალბათ ჩვენი თემისათვის უმთავრესი მომენტი, კერძოდ არასწორია აღიარებული მტკიცება იმის შესახებ, რომ თითქოსდა ქართული და უცხოური წყაროები არ ეთანადებიან ერთმანეთს დასავლეთ საქართველოს მიმართ.
ამის მიზეზია, ახალი კოლხეთის არასწორი ლოკალიზაცია თანამედროვე ისტორიკოსების მიერ. როგორც აღინიშნა ძველი, ძლიერი კოლხეთი და მისი დიდებული კულტურა ფარავდა სრულიად საქართველოს (და ასევე მის მომიჯნავე მხარეებს), ხოლო ახალი კოლხეთი მოიცავდა შავიზღვისპირა ტერიტორიას ტრაპეზუნტიდან ჭოროხის ხეობის ჩათვლთ.
უცხელი ავტორები – სტრაბონი, არიანე, პროკოფი კესარიელი, აგათია სქოლასტიკოსი აღწერენ ახალ კოლხეთს, და, ისინი, ა. შ. მდინარე ფაზისის ქვეშ გულისხმობენ მდ. ჭოროხს, ამიტომაც მიუთითებდნენ მუდამ, რომ ფაზისის სათავე არმენიაშია, რომ ფასისი წყალი სასმელად საუკეთესოა თავისი გემოთი ზღვის პირასაც კი (მაშინ როცა რიონის წყლის შესმა მის შესართავთან შეუძლებელია, ის ტალახის ფერია და ჭაობის ბაქტერიებითაა გაჯერებული), რომ ფაზისი მოლურჯო-ტყვიისთერია, ასეთი ფერი კი ჭოროხს აქვს, რიონი შესართავტან, როგორც ითქვა ტალახისფერია, რომ ფაზისი წყალი მსუბუქია, რადგანაც მასში შლამი ნაკლებია, ხოლო რიონის წყალი შლამის ყავისფერი ნაკადია, ყველა ნიშნით ფაზისი ჭოროხია, ის იყო სტრაბონის ეპოქის კოლხეთის მთავარი მდინარე, ის აღნიშნული უცხოელების აზრით მოიცავდა ასევე ტერიტორიას ამჟამინდელი ლაზისტანის მიმართულებით, მათი ლაზიკის სამეფოს ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწილი მდებარეობდა არა რიონის დაბლობზე, არამედ ჭოროხის ხეობაში, პეტრადან ვიდრე აფსილიამდე, მათი პეტრა, როგორც გაარკვკვია გ. გრიგოლიამ იყო ქართული ქალაქი ხუფათი (ხოფა) ზღვისპირას, ხოლო აფსილია იმჟამად ერქვა სუფსის ხეობის მიწაწყალს, თავისი მდინარე გუბაზოულან ერთად.
რაც შეეეხება ქართული წყაროების ეგრისის საერისთავოს, ის სულ სხვა მხარეს, რიონის მარჯვნა სანაპიროდან ვიდრე ეგრისწყლამდე იყო გადაშლილი.
მაშასადამე უცხოური წყაროები აღწერენ სულ სხვა გეოგრაფიულ არეს, ხოლო ქართული სულ სხვას, შესაბამისად, მათი ც ნობები ერთმანეთს არ ეთანადებიან.
აქედან გამომდინარე უცხოური და ქართული წყაროების ცნობები დასავლეთ საქართველოს მიმარტ ერთმანეთს არც ეწინააღმდგებიან. ესაა ჩვენი მთავარი დასკვნა.
როგორც ითქვა, ქართული წყაროების ეგრისი მოიცავდა რიონის მარჯვენა სანაპიროს მხარეს – რიონიდან ეგრიწყლამდე, ქართლის სამეფოს შემადგენლობაში, ხოლო უცხოური წყაროების ლაზიკა მდებარეობდა რიონის სხვა, მარცხენა სანაპიროს მხარეს, როგორც აღინიშნა ტრაპეზუნტის მიმართულებით, მას ძველ ქართულ წყაროებში „კლარჯეთი, ბოლო კლარჯეთისა ეწოდება“, რომელიც რამდენჯერმე ჩამოაშორეს ქართლის სამეფოს, ბოლო ბიზანტიამ მიიტაცა ვარაზ-ბაკურის დროს. მე-4. ბოლოს. მას „განუდგნენ კლარჯნი და მიერთნეს ბერძენთა“. ამ განდგომილ კლარჯი ერისთავის მემეკვიდრეებს შემდეგ ბიზანტიელებმა „ლაზიკის ბასილევსის“ ტიტული უბოძეს.
უცხოური წყაროების ლაზიკა ბიზანტიური სახელმწიფოებრივ საფეროში შედიოდა საკმაო ხნის მანძილზე. ის იყო ქართლის სამეფოს ყოფილი ნაწილი, რომელიც დაიკარგა ძირითადად იმის შემდეგ, რაც ქართლის მეფე ვარაზ-ბაკურს წაარტვეს ბიზანტიელებმა კლარჯეთი, თავისი ზღვისპირა ნაწილით, მართალია ვახტანგ გორგასალს დაუბრუნებია ეს ტერიტორია, მაგრამ მე-6 საუკუნეში ქართლის სამეფოს გაუქმების კვალდაკავალ ბიზანტიამ ჭოროხის შესართავიც დაიპყრო, აქ მან ბუფერული ლაზიკის სამეფო შექმნა, მის საზღვარი სუფსის ხეობასთან გადიოდა, ხოლო, რაც შეხბა დასავლეთ საქართველის დანარჩენ ნაწილს, მას ამ დროს, ანუ მე-6 და მე-7 სსაუკუნეებში უწოდებდნენ არა ეგრისს, არამედ სვანეთს.
აი, ეს ტერიტორია, ანუ სვანეთი („სვანია“) ანუ დასვლეთ საქართველოს დიდი ნაწილი, იყო სადავო, სპარსეთსა და ბიზანტიას შორის მთელ მე-6 საუკუნის მანძილზე.
ტერმინი „სვანეთი“ (სვანია) დასავლეთ საქართველოს რომ ერქვა, ჩანს უცხოური წყაროების უამრავი ცნობიდან, რომელთა მიხედვით იბერიასა და კოლხეთს შორის სვანეთი მდებარეობდა.
მე-6 საუკუნისათვის სვანეთი რომ დასავლეთ საქართველოს დიდ ნაწილს, მათ შორის ბარსაც მოიცავდა, კარგად ჩანს ბერძენი ისტორიკოსის სიტყვებიდან, რომ სვანეთი „თავისი მოხერხებული მდებარეობით მეტად სასარგებლო იყო რომაელთა ხელისუფლებისათვის, რათა ამ გზით მოზღვავებულ სპარსელებს კოლხეთის საზღვრები არ აეოხრებინათ“. (გეორგიკა, გვ. 229). ასეთი ცნობა მრავალია.
თუ სვანეთის მდებარეობა თანამედროვე მესტიისა და ლენტეხის რაიონების მდებარეობას ემთხვეოდა, ამ რაიონების გავლით სპარსელები კოლხეთს ვერ ააოხრებდნენ, აგთია სქოლასტიკოსის ცნობით კი სპარსელებს სვანეთი უნდა გაევლოთ კოლხეთი რომ აეოხრებინათ, ანუ სპარსელებს დასავლეთ საქართველოს ბარი (სვანეთი) უნდა გაევლოთ ჭოროხის ხეობაში ანუ კოლხეთში რომ შესულიყვნენ.
როგორც აღინიშნა, უცხოელები მე-6 საუკუნეში დასავლეთ საქართველოს სვანეთს უწოდებდენ, ხოლო კოლხეთ-ლაზიკას უწოდებდნენ დასავლეთ საქართველოს სამხრეთ ნაწილს, ჭოროხის ხეობას.
სპარსელების დაპყრობილ იბერიასა (აღ. საქართველოსა) და კოლხეთს (ჭოროხის ხეობა) შორის სვანეთი (დას. საქარველო) მდებარეობდა.
ანუ უცხოეელების სიტყვით იბერიასა და კოლხეთს შორის სვანეთი მდებარეობდა, რომელზეც გადიოდა ძალზე მნიშვნელოვანი გზები, მათ შორის ჩრდილო კავკასიიდან ბიზანტიაში მიმავალი.
იბერიას, ლაზიკასა და ამ ეპოქის სვანეთს შორის უმჭიდროესი კავშირი იყო და ერთ მთლიანობად განიხილებოდა. ამიტომაც ამბობდნენ სპარსელები, ჩვენ რომ სვანები გადმოგცეთ, ვითარცა ლაზიკისადმი დაქვემდებარებული ტომი, მაშინ თქვენ „საშუალება მოგეცემათ იბერიის შესახებაც იდავოთ“ (გეორგიკა, III, გვ. 215).
თუკი ბიზანტიელები სვანეთს (ანუ დასავლეთ საქართველოს) გააკონტროლებდნენ, მაშინ მათ იბერიისაკენ გზა გაეხსნებოდათ.
ეს საკითხები გამოწვილვითა განხილული წიგნში „საეპისკოპოსოები ლაზიკაში“.
მაშასადამე ბიზანტიელებისათვის ლაზიკა იყო მდინარე რიონის მარცხენა სანაპიროს მხარე, უმეტესად ჭოროხის ხეობა, ხოლო ქართული წყაროების ეგრისის საერისთავო, როგორც ითქვა სხვა მხარეს მდებარეობდა – ის რიონის მარჯვენა სანაპიროს მხარეს მოიცავდა.
ასე, რომ ამ შემთახვევაში ქართული და უცხოური წყაროები ერთამანეთს არ ეწინააღმდეგებიან.
რაც შეეხება აფსილების ტომს, ის ჩანს მე-6 საუკუნის ბოლოსათვის ბიზანტია-სპასეთის გამანადგურებელი ომების დროს გადასახლდა სუფსის ხეობიდან უფრო ჩრდილოეთით, შემდეგი დროის აფხაზეთში და იქ შეიტანა ქართული ენა, რომელც მალევე გადაიქცა აფხაზთა მეფეების, იქაური ადმინიტრაციისა და ეკლესიის, ენა. ამას ხელი აფხაზეთში სხვა ქართულენოვანი ტომების ცხოვრებამაც ეუწყო.
სუფსის ხეობიდან აფსილების ტომის მიგრაცია უფრო ჩრდილოეთის მიმართულებით, გამოწყვეული უნდა ყოფილიყო სპრსეთ-ბიზანტიის ომში ბიზანტიელების გამარჯვებით, რომელთაც სუფსის ხეობაში მცხოვრები აფსილების მეზობელი მისიმიელების ტომი ამოხოცეს დაუნდობლად დედა-წულით მათი ორგულობისათვის ომის დროს. მიუხედავად იმისა, რომ მისიმიელები მიუვალ ადგილებში, სუფსის სათაავეების სრულიად მთაგორიან, დახრამულ და საცხოვრებლად ამჟამადაც უვარგის ტერიტორიაზე ცხოვრობდნენ, შესაძლოა ჩოხატაურისს რაიონში მიუვალ და კაცთაგან „უვალ“ მიდამოებში აღმართული მთა „ლობოროტის“ კალთებზე., ეს მთა ვანის რაიოონის საზღვართან მდებარეობს, მესხეთის ქედის განშტოება ლობოროტის ქედზე, ხანისწყლისა და სუფსის სათავეში, აქ დიდი კანიონები და ციცაბო კლდეებია, მსგავსად აღწერენ უცხოელები მისიმიანთა ტომის საცხოვრისს. აქ ბიზანტუელების მიერ გადამწვარი სოფლების ცეცხლის ალს აფსილიაშიც ანუ სუფსის ხეობაშიც ხედავდნენ.
აგათია სქოლასტიკოსი წერს, რომ მისიმიელთა ქვეყნის დაპყრობის შემდეგ არამარტო დახოცეს მკვიდრი მოსახლეობა, არამედ ცეცხლს მისცეს მათი სახლ-კარი. „ამ ცეცხლის დროს უფრო მრავლად დაიხოცნენ ბარბაროსები: ზოგიერთები სახლებში იყვნენ დარჩენილნი და იქ გადაიწვნენ, ან ნანგრევებში მოჰყვნენ: ზოგიერთებს კიდევ, რომლებიც გარეთ გამოვარდნენ, მახვილებისაგან ჰქონდათ გამზადებული სიკვდილი. მრავალი ბავშვი, რომლებიც მწარე ტირილით ეძახოდნენ მშობელ დედებს, დატყვევებული იქნა. ამათგან ზოგიერთები კლდეზე დაუშვეს შეუბრალებლად და ასე იქმნენ დაგლეჯილნი, ხოლო ზოგიერთები, თითქოს თამაშის მიზნით, ჰაერში იქნენ ასროლილნი და როდესაც შემდეგ სიმძიმისაგან უკან დაეშვნენ, აშვერილი შუბები დაახვედრეს და ზედ ააგეს ჰაერშივე“ (გეორგიკა, III, გვ. 171).
ბიზნტირლთა ამ სისასტიკეს მისიმიელთა მიმართ აღწერენ თვით ბიზანტიელი ავტორები, ამ მაგალითით შეშინებული აფსილების ტომი უნდა გადასახლებულიყო ჩრდილოეთით, მიწაზე, რომელსაც ქართველებმა შემდეგში აფშილეთი უწოდეს. აღსნიშნავია, რომ აფსილებიცა და მისიმიელებიც ქრისტიანები იყვნენ, ამის მიუხედავად მისიმიელები ბიზანტიელებმა არ დაინდეს.
რაც შეეხება ქართულ წყაროებში დასხელებულ „ეგრისს“, ის სხვა მხარეში მდებარეობდა, მისი ცენტრი იყო ბედია, იგივე ეგრი, წყაროსავე მითითებით მისი ერთერთი მთავარი მდინარე იყო ეგრისწყალი, რომელსაც სათავე ბედიასთან ჰქონდა. ამ მხარეს დაარსა ფარნავაზმა ეგრისის საერისთავო მოქცეული რიონსა და ეგრისწყალს შორის. ის არგვეთის საერისთავოსთან ერთად, ქართლის სამეფოში შედიოდა.
ცხადია კოლხეთი ქართული ტომებით იყო დასახლებული (ჯერ კიდევ ჰეკატოს მილეტელი კოლხებს მოსხებს უწოდებდა ქრისტეშობამდე მე-6 საუკუნეში), მაგრამ ის მრავალჯერ ჩამოაშორეს ქართლის სამეფოს და შეიყვანეს ბერძნული და შემდეგ ბიზანტიური გავლენის სფეროში.
იგივე ითქმის აღმოსავლეთ საქართველოში ალბანეთის საზღვართან დაკავშირებითაც. ამ საკითხს სხვაგან ვეხებით.
თვალაჩინოებისათის მაგალითად მოვიყვანთ არქეოლოგების მიერ მოპოვებულ ორ, მაგრამ აბსოლუტურად ერთი და იგივე ფორმისა და ეპოქის მასალას, რომელთაც არასწორ ანალიზს უკეთებენ და ამით მათ კულტურულ წარმომავლობას ამრუდებენ.
არქეოლოგებმა მოიპოვეს ქართლში (ახალგორში) და დასავლეთ საქართველოში (ვანში) ძველი წელთაღრიცხვის დაახლოებით მე-4 საუკუნის შესანიშნავი საგანძური, ერთიდაიგივე შინაარსობრივი დატვრთვისა და შესახედაობისა.
განძი ერთგვარია, ერთნაირია, რაც მათ ფოტოებზეც ნათლად ჩანს.
მიუხედავად მათი იგივეობისა, იმის მაგიერ რომ ქართველ მკვლევარებსა და არქეოლოგებს სიხარულით საქვეყნოდ განეცხადებინათ, რომ ეს არქეოლოგიური მონაპოვარი ერთერთი ფაქტობრივი მაგალითია იმისა, რომ ქრისტეშობამდეც ქართველ ხალხს აერთიანებდა ერთი კულტურა, რასაც დაბეჯითებით მიუთითებენ ქართული წყაროები, მათ განცხადეს, რომ ვანში მოპოვებული საგანძური სხვა კულტურის დამადასტურებელია და ახალგორისა კი სხვა.
ერთს უწოდებენ დასავლურ-ქართულს (კოლხურ) კულტურას, მეორეს კი „აღმოსავლურ-ქართულს“, ანუ ხდება არა მხოლოდ წყაროების, არამედ, არქეოლოგიის გამრუდებაც კი.
კოლხი დიდებულის ცხენის ოქროს შესამკობელი
https://ka.wikipedia.org/wiki/კოლხეთის_სამეფო
სასაფეთქლეები. ახალგორის განძი. ძვ. წ. IV. სემ, სსმ
როგორც ეს მაგალით აჩვენებს, ორივე ნივთი იდენტურია და მათ შორის განსხვავება ძნელი მოსაძებნია, მაგრამ, როგორც ითქვა, ერთს დასავლურ ქართულ კულტურას აკუთვნებენ, მეორეს კი აღმოსავლურ ქართულს. სინამდვილეში კი ისინი ერთი კულტურის ორი ნივთია და არა ორი განსხვავებულიკულტურისა.
ორივე ნივთი აზონ-ფარნავაზის ეპოქისასაა და კარგად მიანიშნებს, რომ ქართლის სამეფოში ანუ ფარნავზის ეპოქის საქართველოში, რომელც ქვეყნის ორივე გეოგრაფიულ ნაწილს მოიცავდა-ერთი კულტურა არსებობდა, რასაც ეს ორი არტეფაქტი ადასტურებს.
მსგავსი მაგალით სხვაც არსებობს, რომელთაც ჩვენ სხვაგან ვეხებით.
არქეოლოგები ეძებენ კოლხეთის ქალაქებს, იქ სადაც ისინი არასოდეს მდებარეობდნენ, ამიტომც ვერაფერს პოულობენ. ამასთან დაკავშირებით წამყვანი არქეოლოგები წერენ –
„სადღეისოდ არ არის მიკვლეული აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის ისეთი მნიშვნელოვანი ქალაქები, როგორებიცაა ფასისი და დიოსკურია…გარდა ამისა, მართალია არქეოლოგიურად შესწავლილია პიტიუნტი, მაგრამ პიტიუნტში დღემდე არ არის გამოვლენილი სტრაბონის მიერ ნახსენები ქალაქის დროინდელი ძეგლები“ (მასალები ძვ.წ. V-I საუკუნეების კოლხეთის არქეოლოგიური რუკისათვის ნამოსახლარები სამაროვნები,2017)
პიტიუნტი არა აფხაზეთში, არამედ ოფ-რიზესთან მდებარეობდა, ფაზისი გონიოს ერქვა, ხოლო დოიოსკურია ერქვა სურმენეს. საერთოდ, მიზეზი იმისა, რომ „სადღეისოდ არ არის მიკვლეული“ კოლხეთის ცნობილი ქალაქები დასავლეთთ საქართველოს კუთხეებში (სადაც მათი აზრით ისინი მდებარეობდნენ), არის ის, რომ სტრაბონის კოლხიდა არა ამ, არამედ, სხვა რეგიონს მოიცავდა, რომელზეც ზემოთ მივითითეთ.
მოქცევაჲ ქართლისაჲ – არის ჩვენამდე მოღწეული უპირველესი ქართული სასტორიო თხზულება. შედგება ორი ნაწილისაგან, პირველია ქრონიკების ნაკრები, შედგენილი წარმართობის ეპოქიდან ვიდრე მე-9 საუკუნემდე, სხადასხვა დროს და სხვადასხვა საუკუნეში, მეორე ნაწილია საქართველოს გაქრისტიანების ისტორია ანუ წმიდა ნინოს ცხოვრება, ამიტომაც ეწოდება ამ თხზულებას „მოქცევაი ქართლისაი“. აღსანიშნავი, რომ ის თვითონვე ათარიღებს თავისი დაწერის საუკუნეს, ესაა მე-4 საუკუნის 30-იანი წლები, აქაა თვით წმიდა ნინოს მიერვე მოთხრობილი ქართლის მოქცევის ამბები, ასევე მეფე მირიანის, აბითარ მღვდლის, სიდონიასა და ამ დიდი მოვლენის სხვა მოწმეების მოგონებანი. მის რედაქციაში ნათქვამია თუ როგორ ჩამოყალებდა პირველი ერთიანი ქართული სახელმწიფო ანუ ქართლის სამეფო:
„ხოლო ესე აზოჲ წარვიდაარ[ი]ან-ქართლად, მამისა თჳსისა და წარმოიყვანა რვაჲ სახლი და ათნი სახლნიმამა-მძუძეთანი, და დაჯდა ძუელ მცხეთას და თანა-ჰყვანდეს კერპნი ღმრთად — გაცი და გა.
ა~. და ესე იყო პირველი მეფჱ მცხეთას შინა აზოჲ, ძჱ არიან-ქართველთა მეფისაჲ, და მოკუდა.
ბ~. და შემდგომად მისადადგა ფარნავაზ. ამან აღმართა კერპი დიდი ცხჳ[რ]სა ზედა, და დასდვა სახელი მისი არმაზი. და მოქმნა ზღუდე წყლით კერძო, და ჰრქჳან არმაზ“ http://www.amsi.ge/istoria/qm/qarTlis_moqceva1.html
ეს წყარო („მოქცევაი“) აზოს უწოდებს „მეფეს“ – „და ესე იყო პირველი მეფჱ მცხეთას შინა აზოჲ, ძჱ არიან-ქართველთა მეფისაჲ“
http://www.amsi.ge/istoria/qm/qarTlis_moqceva1.html
აზოს (ანუ აზონის) მამის სახელი ცნობილია ქართლის ცხოვრებისათვის – იარედოსი (იარედი), ის ალექსანდრე მაკედონელს ქართლის პატრიკად ანუ „მამასახლისად“ დაუსვამს, რაც შეიძლება ეთანადებოდეს ტერმინს „სატრაპი“.
სახელი იარედოსი კავშირშია ისეთი სიტყვის ძირთან, როგორიცაა სხვა წყაროებში ცნობილი – არვანდი, ერვანდი.
ცნობილია, რომ არვანდიდები (ერვანდიდები) იყვნენ სატრაპები საქართველოს მახლობლად მდებარე აქემენიდური სპარსეთის სატრაპიისა.
ალექსანდრეს ეპოქაში ეს სატრაპები მაკედონელებმა შეიცვალეს, ანდა დაიმორჩილეს.
ცნობილია რამდენიმე სატრაპი ერვანდის სახელით.
სპარსულად მათი სახელი იყო არა ერვანდი არამედ „არვანდი“, ვფიქრობ ეს სპარსული სახელი უფრო ახლოა ქართულ სახელთან „იარედი“ .
ამ მიწაწყალზე რამდენიმე სპარს სატრაპსა და და შემდეგ მეფეს ერქვა „არვანდი“ (ერვანდი, იერვანდი) .
პირველს მათ შორის ბერძნები „ორონტს“ უწოდებდნენ.
მოვსეს ხორენაცის ცნობებით, სომხებს სძულდათ ერვანდიდები და მათ მიიჩნევდნენ არა სომხებად, არამედ მხეცის მსგავს არსებებად, რომელიც წარმოშობილი იყო ხარისა და დედაკაცის არაბუნებრივი კავშირის შედეგად (როგორც ითქვა, ეს ჩანს მოვსეს ხორენაცის თხზულებიან).
რატომ სძულდათ სომხებს ერვანდიდები? ამის მიზეზი იყო ის, რომ მათი დინასტები არშაკიდები ებრძოდნენ ერვანდიდებს და საბოლოოდ დაამხეს კიდეც ისინი . აქედან ჩანს, რომ ერვანდიდები სომხებს არ მიაჩნდათ ეროვნულ ლიდერებად.
არიან-ქართლის მეფის სახელი „იარედი“ (აზონის მამა) შეიძლება მიგვითითებდეს ერვანდიდების დინასტიისა და აზონის გენეტიკური ერთობის შესახებ.
ცნობილი და გამოჩენილი სატრაპი ერვანდ 1, რომელიც რამდენჯერმე აუჯანყდა კიდეც თავის სპარს მეფეს, გარდაიცვალა დაახლოებით ძვ. წ. 344 წელს, ხოლო აზონი ქართლის მეფე, სერგი გორგაძის ვარაუდით მეფობდა 330 წლიდან (272 წლწმდე), ამიტომაც ამ თარიღების მიხედვით და ასევე სახელების მსგავსებაზე დაყრდნობით, ჩვენ შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ქართლის პირველი მეფის აზონის მამა დინასტიურად ანდა სხვა გზით დაკავშირებული იყო ცნობილი სატრაპი ერვანდ 1-თან. ის, იგივე იერვანდ I. იგივე არვანდი, ორონტი, რომელსაც ქართლის ცხოვრება იარედს (იარედოსს) უწოდებს.
ისინი ადგილობრივი წარმოშობის დიდებულების წრიდან შეიძლება ყოფილიყვნენ, ადგილობრივები კი ქართულ სამყაროსთან იყნენ დაკავშირებულები, რადგანაც, სპარსეთის იმპერიის მე-18 და მე-19 სატრაპიები დასხლებული იყვნენ ქალდებითა და სხვა პროტოქართული ტომებით. ერვანდი ამ სატრაპიის მმართველი იყო.
განსხვავებით მე-18 და მე-19 სატრაპიებისაგან, მე-13 სატრაპიას არმენია ეწოდებოდა.
სატრაპია „არმენია“ კი სომხებით და ალბათ სომხების აქ მისვლამდე მცხოვრები ქართველური ტომებით იყო დასახლებული.
სომხები (არმენიელები) საუკუნეთა მანძილზე თანდათანობით მოძრაობდნენ ჩრდილო-აღმოსავლეთის მიმართულებით, ისინი შიჭრნენ მე-18 და მე-19 სატრაპიებშიც სარსელების მხარდაჭერით, უფრო ძვ. წ. მე-5 საუკუნეში, როგორც ეს შეიძლება გავიგოთ ქსენოფონტეს შრომებიდან.
მიზეზი იმისა თუ რატომ უჭერდნენ სპარსელები მხარს სომხებს იყო ის, რომ აღნიშნული ქართული ტომები ებრძოდნენ სპარსელებს, ხოლო სომხები თანამშრომლობდნენ და გადასახადებს იხდნიდნენ.
არმენიელების მე-13 სატრაპია უფრო სამხერთით მდებარეობდა, აქედან არმენიელები სპარსეთის დიდი დახმარებით შეიჭრნენ ამ ქართველურ ტომთა შორის და დაიჭირეს მათი ყველაზე ნაყოფიერი მიწები, კერძოდ სომხებმა მიწები დაიჭირეს კარდუხებსა და ქალდებს შორის. კარდუხები არ ცნობდნენ სპარსეთის ბატონობას და ებრძოდნენ მათ, ქსენეფონტეს სიტყვით კარდუხებს მთებზე სპარსელების 120 ათასიანი ჯარიც კი დაუმარცხებიათ.
„Кардухи воинственны и не подчиняются царю[34]. А когда однажды царское войско численностью в 120000 человек напало на них, то никто из царских солдат не вернулся обратно“ у http://www.vehi.net/istoriya/grecia/ksenofont/anabazis/03.html
განსხვავებით მეომარი ქართული ტომებისაგან, სომხები ერთგულად ემსახურებოდნენ მიდიელებსა და სპარსელებს და დიდი გადასახადებსაც იხდიდნენ, ამასთანავე ჯარითაც ეხმარებოდნენ.
მგავსი ვითარების გამო სომხებმა შეძლეს ქალდების ყველაზე საუკეთესო მიწებზე დასახლება ტიგროს-ევფრატის სათავეებიდან არაქსის ხეობის ჩათვლით. ამის გამო ბარის საუეთესო მიწების დაკარგვის შემდეგ ქალდებმა მთებიდან დაიწყეს მუდმივი ომები სომხების წინააღმდეგ. ამის გამო თვით სპარსეთის შაჰი კიროსი შევიდა ქალდების მიწაზე და ზავი ჩამოაგდო სომხებსა და ქალდებს შორის, ანუ მიწები კვლავ სომხებს დარჩათ, ხოლო ქალდების მთებში სპარსელებმა თავისი სიმაგრეები ააგეს ამ ზავის შესანარჩუნებლად, ანუ ქალდები დაზარალდნენ, ხოლო სომხები დაიკანონეს მათი საუკეთესო მიწები.
(„Одновременно Кир разрешил конфликт между армянами и их соседями халдеями. Узнав, что одним не хватает рабочих рук и пастбищ для скота, а другим полей для выращивания пшеницы, Кир заключает взаимовыгодный для обеих сторон мир“.
https://ru.wikipedia.org/wiki/Киропедия
ამის მიუხედავად აპოლოდორეს ცნობით იბერები ძვ. წ. მე-2 საუკუნეში კვლავ ცხოვრობდნენ არაქსის ხეობაში,
„ Согласно свидетельству Аполлодора (140 год до н. э.) граница между Иберией и Арменией проходила по Араксу, а это уже говорит о том, что к … что «река Кура протекает по границе Армении и Иберии».
https://secrethistory.su/484-istoriya-trebuet-obektivnosti.html
არაქსის ხეობა ძვ. წ. 190 წლამდე კვლავ იბერების ხელში რომ იყო, ჩანს სტარბონის ცნობითაც, რადგანაც აქ მდებარე ხორძენა, პარიადრეს კალთები კვლავ იბერებს ეკუთვნოდა, მოსინიკებს კი კარენიტი ანუ არზრუმის ოლქი.
იბერებს ეკუთვნოდა უვრცელესი ტერიტორია პარიადრედან გოგარენას ჩათვლით, და, ცხადია, მათ შუა მდებარე ხორძენა. ესაა, როგორც აღინიშნა, უვრცელესი მიწაწყალი, არაქსის ხეობის მომცველი (ან მისი დასავლეთი ნაწილისა).
ანუ, ტრაპეზუნტის ქვემოთ მდებარე მიწაწყალი პარიადრეს გრძელი ქედის ფერდობებიდან ვიდრე მტკვრამდე, და მტკვრის იქით – გოგარენა (მდებარე საკასენას მეზობლად,აღმოსავლეთით), 190 წლამდე, ჯერ კიდევ იბერებს ეკუთვნოდა.
ეს ძვირფასი ცნობა სტარბონისა, რომელიც კარგი საშუალებაა არიან-ქართლის ადგილმდებარეობის დასადგენად, სრულებით უყურადღებოდაა მიტოვებული.
ანუ არმენიის მეფე არტაქსიამდე და ზარიადრამდე (ძვ. წ. 180-190 წლამდე) ტერიტორია ტრაპეზუნტიდან მტკვარ-ალაზნის შესართავამდე და მტკვრის იქით, კვლავ იბერების ხელში იყო.
მალე ისინი (პარიადრეს კალთები, ხორძენა და გოგარენა, კარენიტი, არაქსის ხეობა) არტაქსიამ და ზარიადრემ (არმნენიის მეფეებმა) იბერებს წაართვეს და შეუერთეს მათ მიერ დაარსებულ ე.წ. დიდი და მცირე არმენიის სამეფოებს.
5. Далее рассказывают, что Армению, в прежние времена бывшую маленькой страной, увеличили войны Артаксия и Зариадрия. ..они расширили совместно свои владения, отрезав часть областей окружающих народностей, а именно: у мидян они отняли Каспиану, Фавнитиду и Басоропеду; у иберов — предгорье Париадра, Хорзену и Гогарену, которая находится на другой стороне реки Кира; у халибов и мосинеков — Каренитиду и Ксерксену, которая граничит с Малой Арменией или является ее частью; у катаонов — Акилисену и область вокруг Антитавра; наконец, у сирийцев — Таронитиду. Поэтому все эти народности теперь говорят на одном языке. Страбон, ГЕОГРАФИЯ, КНИГА XI,14
იბერებისაგან ამ რეგიონების მიტაცების შემდეგ უკვე არმენიად სახელდებულ ხორძენა, გოგარენა, პარიადრეში, ასევე კარენიტსა და სხვა ყოფილ ქართულ ოლქებში, კიდევ უფრო ინტენსიურად დაიწყო მკვიდრი ქართველების იბერებისა თუ მოსინიკების არმენიზაცია, ისეთი ტემპით, რომ სტარბონის დროს მათი სალაპარაკო ენა უკვე სომხური იყო.
აღნიშნულიდან გამომდინარე, არიან-ქართლი ერქვა მე-18 და მე-19 სატრაპიებს, რომელნიც შემდეგში ე. წ. დიდი და მცირე არმენიების მიწაწყლის უდიდესი ნაწილი გახდა.
მე-18 და მე-19 სატრაპიების მიწაწყალს შემდგომ, ძვწ. წ. მე-II-II საუკუნეებში, ეწოდა იბერების ხორძენა, გოგარენა და პარიადრე, უფრო ადრეც, ქსენოფონტეს დროს ეს რეგიონი ქართული ანდა წინაქართული ტომებით – ქალდებით, კარდუხებით, ტაოხებით, ფასიანებითა და სხვა იყო დასახლებული, ესაა ის მიწაწყალი, რომელიც სატრაპიების ეპოქაში არიან ქართლად, ანუ ირანის, სპარსეთის ქართლად იწოდა. მას სახელი შეეცვალა სტარბონის მიერ აღწერილი არტაქსიასა და ზარიადრეს შემდეგ. არმენიის ამ მეფეებმა ეს მიწაწყალი იბერებისაგან დაიპყრეს, და შეიყვანეს ე. წ. დიდი და მციირე არმენიების შემადგენლობაში, დაიწყო იქაური ქართველების (იბერების) არმენიზაცია, მათ სტრაბონის დროს უკვე სომხურენოვანი ხალხი ეწოდება. эти народности теперь говорят на одном языке
შესაბამისად ამ არმენიებში მკვიდრი მოსახლეობის უდიდეს ნაწილს შეადგენდა ეთნიკური ქართველობა, რომელნიც აღმოჩნდნენ არმენიული ზედაფენის გამგებლობაში.
ეს პროცესი შემდეგშიც გაგრძელდა, აქ, უკვე არმენიად სახელდებულ მიწაწყალზე, ქართველების არმენიზაცია გაგრძელდა სომხეთის გარისტიანების შემდეგაც.
საბოლოოდ, მოგვიანებით, ჩვენი ერის მე-8 საუკუნის შემდეგ, არმენიის მკვიდრი ქართველების მხოლოდ ერთმა ნაწილმა, ქალკედონიტური სარწმუნოების საფარველქვეშ შეძლო ეროვნული ვინაობის აღორძინება ტაოსა და მიმდებარე (თეოდოსიოპოლ-არზრუმისა და ბასიანის) რეგონებში და სხვაგან.
მათ ბერძნები „იბერებს“ უწოდებდნენ, შემდეგში, მათ მიწაწყალზე დაარსა ბიზანტიის იმპერიამ თავისი სამხედრო ადმინისტრაციული ერთეული – „იბერიის ფემა“ ანუ „იბერიის თემი“, რომლის დედაქალაქები იყო ანისი და თეოდოსიოპოლისი ანუ არზრუმი, ორივე იბერიელებით მჭიდროდ დასახლებული.
არმენიის იბერები იყვნენ არა ე.წ. ქალკედონიტი სომხები, არამედ პირიქით, ის იქაური ეთნიკური ქართველები იყვნენ, რომელთაც თავი გმირულად დააღწიეს არმენიზაციის უღელს ქალკედონური სარწმუნოების საფარქვეშ.
არიან-ქართლთან დაკავშირებით, კითხვაზე, თუ რატომ ეწოდებოდა ამ ქვეყანას ეს სახელი („არიან-ქართლი“), შეიძლება ვუპასუხოთ, რომ მე-18 და მე-19 სატრაპიები, ანუ ქართველებით დასხლებული სატრაპიები შედიოდნენ იმ სახელმწიფოში, რომელსაც ერქვა -„არიანა“, არიანას იმპერია – Ariyānām Xšaçam.
ირანის ანუ არიანას ქართლი, იგივე არიან ქართლია, მას ასვე, სპარსეთის ქართლიც ერქვა, იგულისხმებოდა უფრო მეტად აქემენიდური სპარსეთის მე-18 და მე-19 სატრაპიების მიწაწყალი ვანის ტბიდან ტაოს ჩათვლთ კლარჯეთამდე, უფრო ის ტერიტორია, რომელსაც შემდგეგ აირარრატის სამეფო უწოდეს, ესაა ე. წ. მცირე არმენია და დიდი არმენიის ჩრდილო ნაწილი, რომელიც ოდესღაც, სტარბონის ცნობის შესაბამისად, იბერიად იწოდებოდა და აპოლოდორეც ცნობის შესაბამისად, ჯერ კიდევ იბერებით იყო დასახლებული მის დროს.
ანუ არიან ქართლი არის აქემენიდური ირანის ქართლი, მის მოსაზღვრედ მდებარეობდა სუვერენული სახელმწიფო – „მცხეთის ქართლი“.
ორივე სახელი, ჩანს, ძველთაგანვე პირობითია და მიმართული უნდა იყოს მკითხველისადმი, ან მსმენელისადმი, რათა მას გაადვილებოდათ გაგება იმისა თუ რომელ ქართლს ეხებოდა წაკითხული ინფორმაცია, აქემენიდური სპასეთის ქართლს, ანუ არიან-ქართლს, თუ მის მეზობლად მდებარე მცხეთის ქართლს.
სპარსეთის ქაემენიდური სახემწიფოს მე-18 და მე-19 სატრაპიები იქ მდებარეობდნენ, სადაც, შემდეგში, მე-11 საუკუნეში იყო ბიზანტიური იბერიის თემი („θέμα ‘Ιβηρίας“).
XVIII სატრაპია | არიან-ქართლი სავარაუდოდ მოიცავდა აქემენიდთა სპარსეთის მე-18 და მე-19 სატრაპიებს. მე-18-ში ცხოვრობდნენ წინაქართული ტომები: მატიენები (ხურიტები), სასპერები, ალაროდები
XIX სატრაპია | მე-19 სატრაპიაში – მუშკები, ტიბარენები, მაკრონები, მოსინიკები (პონტო)
ალექსანდრე მაკედონელის მიერ სპარსეთის შაჰის დამარცხების ტანავე გათავისუფლებული ყოფილი, მე18 და მე-19 სატრაპიების მიწებზე ქართული სახელმწიფოს არსებობის შესახებ უნდა მიგვანიშნებდეს ძველი ბერძენი ისტორიკოსის ფლავიუს არიანეს ცნობა, რომ სწორედ აზონისა და ფარნავაზის ეპოქაში, ალექსანდე მაკედონელს სწვევია ხორასმიონის მეფე ფარასმანესი, რომელიც კოლხებს ემეზობლებოდა.
ამ ცნობიდან გამომდინარე შესაძლოა ვიფიქროთ, რომ ფარასმანესის სამეფო, არა შუა აზიაში, არამედ კოლხეთის მეზობელ რეგიონში მდებარეობდა, ანუ იქ, სადაც აქემენიდების დროს მე-18 და მე-18 სატრაპიები, ხოლო ბიზანტიელების დროს იბერიის თემი მდებარეობდა.
როგორც ითქვა, იბერიის თემის ძირითადი მოსახლეობაც ის იქაური ძველი იბერები იყვნენ, რომელნიც ან არმენიელების ბატონობის გამო გასომხდენენ, ანდა დაიბრუნეს იბერიული თვითშემეცნება ქალკედონური წმიდა სარწმუნოების საფარქვეშ).
როგორც აღინიშნა, აზონის მამას ერქვა სახელი იარედოსი, იარედი, რაც, ჩვენი აზრით იგივეა რაც იერვანდი, ერვანდი, ორონტი, რომელიც იყო სპარსელების სატრაპი ამ რეგიონთან.
ამჟამად ისტორიკოსები აერთიანებნ აქაური სატრაპიების მიწაწყალს და მათ, ერთად უწოდებენ „აირარატის სამეფოს“. ანდა მიიჩნევენ მათ დიდ და მცირე არმენიის ნაწილებად.
ამასთანავე, მიიჩნევენ მთელ ამ ვრცელ ტერიტორიას მხოლოდ სომხებით დასახლებულად, ისე, რომ არც კი მოიხსენებენ ამ ყოფილი სატრაპიების მკვიდრ ქართულ (წინაქართველურ) ტომებს სასპერებს, ალაროდებს (მე-18), მუშქებს, ტიბარენებს, მაკრონებს, მოსინიკებს (მე-19) და არც იქაურ მატიენებს (ხურიტებს) და სხვებს.
მათ ერვანდიდების დინასტია მართავდა. ჩანს, მათთან აკავშირებდა „მოქცევაი ქართლისაი“ აზონს და ამით მიუთითებდა, რომ ეს მიწაწყალი იგივე „ქართლი“ იყო,
ქართველებს ათასწლეულის შემდეგაც კი ახსოვდათ ამ რეგიონის ქართულობა, რომ აქ ქართული ენაც კი იყო გავრცელებული და ამიტომ, დავით აღმაშენებლის მოძღვარი არსენ ბერი წერდა კიდეც, რომ არიან-ქართლი ქართულენოვანი ქვეყნა იყო და მისი მცხოვრებნი „ქართველებად“ იწოდებოდნენ და ამბობდა „ჩვენ შვილნი ვართ არიან ქართლიდან გამოსულთანი და ენაი მათი ვუწყით“, ასე მიმართავდა ის თავისი დროის, ანუ მე-12 საუკუნის ქართველობას.
მეორე დასკვნა :
ყველაზე უძველესი ქართული საისტორიოს წყაროს „მოქცევაი ქართლისაის“ ცნობით აზო (აზონი) არის პირველი ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოს ფუძემდებელი. მისი სამეფო მოიცავდა ქვეყნის ორივე მხარეს-ეგრისწყლიდან ვიდრე ჰერეთამდე.
ეს წყარო საქართველოში პოპულარული იყო პირველ ათასწლეულში, მას სინას მთაზეც კი კითხულობდნენ ქართველი ბერები და თვლისჩინივით უფრთხილდებოდნენ, ამჟამადაც იქაურ წმ. ეკეტერინეს მონასტრის წიგნსაცავში დაცულია იქაური ქართველი ბერების კუთვნილი ამ წიგნის მე-10 საუკუნის ხელნაწერები.
აზონის მამის იარედოსის სამეფო „არიან-ქართლი“ უნდა იყოს სპარსეთის აქემენიდური იმპერის (ანუ არიანას (Ariyānām Xšaçam) მე-18 და მე-19 სატრაპიები, რომელნიც დასახლებულნი იყვნენ ქართული ტომებით ქალდებით, სასპერებითა და სხვ. არიან-ქართლში ასევე შედიოდა ტაო, კლარჯეთთან ერთად. მეფის სახელი იარედი-იარედოსი, შესაძლოა მიგვანიშნებდას, რომ ის იყო აქაური სპარსი სატრაპების – ერვანდიდების ოჯახის წევრი. არსენ ბერის ცნობიდან ჩანს, არიან ქართლის მოსახლეობის ენა ქართული იყო და არიან-ქართლის მეფეები ქართველები იყვნენ.
უმთავრესი ქართული საისტორიო წყარო „ქართლის ცხოვრება“, დაწერილია „ჟამითი ჟამად“, ანუ სხვადასხვა ეპოქასა და სხვადასხვა საუკუნეში, პავლე ინგოროყვამ გაარკვია, რომ მისი ერთრთი უმთავრესი თხზულება „ცხოვრება ფარნავაზისი“ დაწერილია წარმართობის ეპოქაში, ანუ საქართველოს გაქრისტიანებამდე, მასში მოთხრობილია, თუ როგორ დაარსა ფარნავაზმა ერთიანი ქართული სახელმწიფო ქუჯი ერისთავთან ერთად:
„მას ჟამსა იყო ჭაბუკი ერთი მცხეთას ქალაქსა შინა,
რომელსა ერქუა სახელი ფარნავაზ.
ესე ფარნავაზ იყო მამულად ქართლელი, ნათესავი უფლოსი, მცხეთოსის ძისა,
და დედულად სპარსი ასპანელი.
და იყო იგი ძმის-წული სამარისი,
რომელი მოსლვასა მას ალექსანდრესსა მცხეთელ მამასახლისი ყოფილ-იყო
…
მაშინ ფარნავაზ წარგზავნა მონა თჳსი ქუჯის თანა
და რქუა:
„მე ვარ ნათესავი უფლოს მცხეთოსის ძისა,
და ძმის-წული სამარა მამასახლისისა,
და არს ჩემთანა ხუასტაგი დიდ-ძალი.
აწ ინებო,
რათა მით ხუასტაგითა მოვიდე შენთანა,
და ვიყვნეთ ჩუენ ძმა
და ვიჴმაროთ ჩუენ ხუასტაგი იგი ორთავე.
გამოუჩნდეთ ჩუენ მტერად აზონ ერისთავსა,
და სუემან ჩუენმან გუცეს ჩუენ ძლევა კეთილი”.
მაშინ განიხარა ქუჯი სიხარულითა დიდითა
და რქუა: “აღდეგ და მოვედ ჩემ თანა,
და ნუ შურობ ხუასტაგსა შენსა,
და ხუასტაგითა შენითა განგიმრავლნე სპანი შენნი
ვიდრე გამოვჩნდეთ მტერად აზონისა.
მაშინ განიხარონ ყოველთა ქართველთა აწყუედილთა მისგან
და მიწყუდეულთა.
და ვგონებ, რომელ ჰრომთა მათგანნი-ცა გამოგუერთნენ.
რამეთუ ურიცხუნი აწყუედილ არიან მათგანნი-ცა აზონისგან”.
მაშინ ფარნავაზ ფარულად წარვიდა სიხარულითა,
და რომელი შესაძლებელ იყო განძისა მისგან წარიტანა თანა,
და დედა-ცა და დანი მისნი მისთანა.
და მივიდა ქუჯის თანა და რქუა მას ქუჯი:
“შენ ხარ შვილი თავთა მათ ქართლისათა,
და შენ გმართებს უფლობა ჩემი
აწ ნუ შურობ ხუასტაგსა შენსა,
რათა განვამრავლნეთ სპანი;
და უკეთუ მოგუეცეს ძლევა,
შენ ხარ უფალი ჩუენი
და მე ვარ მონა შენი”.
მაშინ შეიერთნეს და ეზრახნეს ოვსთა და ლეკთა.
ხოლო მათ განიხარეს, რამეთუ არა სთნდა ხარკისა მიცემა აზონისა
და გამოჰყვეს ოვსნი და ლეკნი
და განიმრავლნეს სპანი.
ეგრისით შეკრბეს ურიცხუნი სპანი
და მომართეს აზონს.
ხოლო აზონმან მოუწოდა სპათა თჳსთა და შემოკრიბნა.
მაშინ ათასი მჴედარი რჩეული ჰრომთა მათგანი,
რომელთა ბოროტი წაჰკიდებოდა აზონისაგან,
განუდგეს აზონს
და მოვიდეს წინაშე ფარნავაზისა.
მაშინ ყოველნი ქართველნი განუდგეს აზონს.
ხოლო სპანი რომელ დარჩეს აზონს, ვერ-ღა-რა მიენდო მათ,
რამეთუ ყოველთა ზედა ბოროტის მოქმედ იყო. წარვიდა აზონ
და მივიდა კლარჯეთს,
და გამაგრდა იგი სიმაგრეთა შინა კლარჯეთისათა.
…
ხოლო წელსა მეორესა აზონ მოირთნა სპანი საბერძნეთით,
განძლიერდა ფრიად
და მომართა ფარნავაზს.
ხოლო ფარნავაზს განემრავლნეს მჴედარნი ქართლისანი.
მოუწოდა მათ
და უჴმო ქუჯის და ოვსთა.
და შეკრბეს ესე ყოველნი,
…
და მოკლეს აზონ,
და ურიცხუნი სპანი მათნი მოსრნეს
და ტყუე ქმნნეს.
და წარვიდა ფარნავაზ
და მოტყუენა საზღვარი საბერძნეთისა ანძიანძორა,
და ეკლეცით შემოიქცა.
მოვიდა კლარჯეთს და დაიპყრა კლარჯეთი,
და წარმოვიდა მცხეთად სიხარულითა დიდითა.
ხოლო სიმდიდრესა ზედა მისსა დაერთო ხუასტაგი აზონის-ცა,
და იქმნა სიმდიდრე გარდარეული.
ხოლო ეგრის წყალს ქუემოთ დარჩა ბერძენთა,
რამეთუ მკჳდრთა მის ადგილისათა არა ინებეს განდგომა ბერძენთა.
მაშინ ფარნავაზ მისცა დაჲ თჳსი ოვსთა მეფესა ცოლად,
და მეორე დაჲ თჳსი მისცა ქუჯის ცოლად.
და მისცა ქუჯის ქუეყანა ეგრის წყალსა
და რიონს შუა, ზღჳთგან მთამდე,
რომელსა შინა არს ეგრისი და სუანეთი,
და დაამტკიცა იგი ერის-თავად მუნ.
და მან ქუჯი აღაშენა ციხე-გოჯი.
მაშინ ფარნავაზ უშიშ იქმნა ყოველთა მტერთა თჳსთაგან
და მეფე იქმნა ყოველსა ქართლსა
და ეგურსა ზედა.
და განამრავლნა ყოველნი მჴედარნი ქართლოსიანნი,
განაწესნა ერის-თავნი რვანი და სპასპეტი.
ერთი გაგზავნა მარგჳს ერის-თავად,
და მისცა მცირით მთითგან, რომელ არს ლიხი,
ვიდრე ზღუადმდე, რიონს ზემოთ.
და ამან-ვე ფარნავაზ აღაშენნა ორნი ციხენი, შორაპანი და დიმნა.
და გაგზავნა მეორე კახეთისა ერის-თავად,
და მისცა არაგჳთგან ვიდრე ჰერეთამდე,
რომელ არს კახეთი და კუხეთი.
მესამე გაგზავნა ხუნანისა ერის-თავად,
და მისცა ბერდუჯის მდინარითგან ვიდრე ტფილისამდე
და გაჩიანთამდის, რომელ არს გარდაბანი.
მეოთხე გაგზავნა სამშჳლდის ერის-თავად,
და მისცა სკჳრეთისა მდინარითგან ვიდრე მთამდე,
რომელ არს ტაშირი და აბოცი.
მეხუთე გაგზავნა წუნდის ერის-თავად,
და მისცა ფანვარითგან ვიდრე თავადმდე მტკურისა,
რომელ არს ჯავახეთი და კოლა და არტანი.
მეექუსე გაგზავნა ოძრჴის ერის-თავად,
და მისცა ტასისკარითგან ვიდრე არსიანთამდის,
ნოსტის თავითგან ზღუამდის, რომელ არს სამცხე და აჭარა.
მეშჳდე გაგზავნა კლარჯეთის ერის-თავად,
და მისცა არსიანითგან ზღუამდე.
და მერვე, ქუჯი, იყო ერის-თავი ეგრისისა.
ხოლო ერთი დაადგინა სპასპეტად
და მისცა ტფილისითგან
და არაგჳთგან ვიდრე ტასისკარამდე
და ფანვარადმდე, რომელ არს შიდა-ქართლი.
და ესე სპასპეტი იყო შემდგომად-ვე წინაშე მეფისა,
მთავრობით განაგებდის ყოველთა ერის-თავთა ზედა.
ხოლო ამათ ერის-თავთა ქუეშე,
ადგილთა და ადგილთა,
განაჩინნა სპასალარნი
და ათასის-თავნი,
და მათ ყოველთაგან მოვიდოდა ხარკი სამეუფო
და საერისთავო.
ესრეთ განაწესა ესე ყოველი ფარნავაზ მიმსგავსებულად სამეფოსა სპარსთასა.
…
ხოლო თუენი გაზაფხულისა
და სთულისა არისანი დაყვნის მცხეთას, სამეუფოსა ქალაქსა;
და თუენი ზამთრისანი დაყვნის გაჩიანთა;
ხოლო თუენი ზაფხულისა — წუნდას.
და ჟამითი-ჟამად მივიდის ეგრისს
და კლარჯეთს,
და მოიკითხნის მეგრელნი
და კლარჯნი,
და განაგის ყოველი საქმე დაშლილი.
ხოლო იგი ჰრომნი ათასნი მჴედარნი,
რომელნი აზონისგან მოერთნეს ფარნავაზს,
რომელი ზემოთ ვაჴსენეთ, იგინი განყვნა ჴევთა და ქუეყანათა შინა,
იპყრნა იგინი კეთილად,
რამეთუ ბრძოლასა მას აზონისსა მჴნედ იყვნეს.
და უწოდა მათ სახელად აზნაურნი.
…
და ესე ფარნავაზ იყო პირველი მეფე ქართლსა შინა ქართლოსისა ნათესავთაგანი.
ამან განავრცო ენა ქართული,
და არ-ღა-რა იზრახებოდა სხუა ენა ქართლსა შინა თჳნიერ ქართულისა.
და ამან შექმნა მწიგნობრობა ქართული.
და მოკუდა ფარნავაზ, და დაფლეს წინაშე არმაზისა კერპისა.
http://www.georoyal.ge/?id=1946
მეორე ათასწლეულში საქართველოში საისტორიო წიგნთაგან დიდი პოპულარობა მოიპოვა „ქართლის ცხოვრებამ“, იმდენად, რომ „მოქცევაი ქართლისაი“ მივიწყებულიც კი იქნა.
ეს მომენტი საინტერესოა იმით, რომ „მოქცევაის“ მოხედვით პირველ ერთიან საქართველოს სახელმწიფოს საფუძველი ჩაუყარა მეფე აზომ (აზონმა), ხოლო „ქართლის ცხოვრების“ თანახმად ეს ყოფილა არა აზონი არამედ მეფე ფარნავაზი. ყოველ შემთხვევაში ისინი ერთ დროს ცხოვრობდნენ, ალექსანდრე მაკედონელის ეპოქაში. მათ შესახებ უცხოური წყაროები თითქმის არ არსებობს, გამონაკლისია ორი ძველი სომეხი ისტორიკოსი, რომელნიც ახსენებენ ფარნავაზს (მათ შესახებ ქვემოთ ვსაუბრობთ), ხოლო აზონის მამის „არიან-ქართლის სამეფოს“ სავარაუდო ადგილსამყოფლის რეგიონის შესახებ ცნობებებს ვიღებთ ზოგიერთი ბერძენ რომაელი ავტორისაგან, რომელთაც ასევე ქვემოთ ვეხებით.
რატომ იყვნენ ისინი (ანუ აზონი და ფარნავაზი) ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოს ფუძემდებლები?
იმის გამო რომ მათ მიერ დაარსებულ სამეფოში შედიოდა საქართველოს ყველა რეგიონი მდ. ეგრისწყლიდან ვიდრე ჰერეთამდე.
მაშასადამე მათ სამეფოში შედიოდა ეგრისი, კახეთი და კლარჯეთი შიდა ქართლთან ერთად.
ამ სახელმწიფოს წყაროებში „ქართლის სამეფო“ ეწოდება, ვინაიდან პირველ ათასწლეულაში ტერმინით „ქართლი“ აღნიშნებოდა ის სახელმწიფოებრივი ერთეული, რომელსაც ამჟამად „საქართველო“ ეწოდება.
ამჟამად, რატომღაც, ქართველი ისტორიკოსები, მკაცრად მოითხოვენ პირველი ათასწლეულის „ქართლის“ აღასანიშნავად სიტყვა „საქართველო“ არავინ გამოიყენოს, მაგრამ ეს მომენტი მიგვაჩნია საბჭოთა ეპოქის დანატოვარ უზუსტობად, აღსანიშნავია, რომ თვით ქ. პატკანოვი, რომელიც არ იშურებდა ძალღონეს ქართული წყაროების დასამცრობად, აზონ-ფარნავაზის ეპოქის ქართლს საქართველოს უწოდებს.
მართალია, მეორე ათასწლეულში სიტყვა „ქართლი“ ჩაანაცვლა სიტყვა „საქართველო“მ, და სიტყვა „ქართლი“თ მხოლოდ მისი ერთერთი რეგიონი აღინიშნებოდა, მაგრამ, როგორც აღინიშნა, ამ ტერმინს პირველ ათასწლეულში, მით უმეტეს აზონ ფარნავაზის ეპოქაში ის დატვირთვა ჰქოდა, რაზეც მივუთითეთ.
სამწუხაროდ, ზოგიერთი ამჟამინდელი მკვლევარი წყაროების გაყალბებასაც კი არ ერიდება, მაგალით, საინტერნეტო სივრცეში (სახელმწიფოს სახელით) დადებული ზოგიერთი ოფიციალური სტატია ფარნავაზის შესახებ დაბეჯითებით მიუთითებს, რომ ეგრისი არ იყო მისი სამეფოს საერისთავო, მაშინ როცა წყაროში ნახსებნებია 8 საერისთავო და ეგრისი მისი მერვე საერისთავო იყო.
ჩვენმა ზოგიერთმა ისტორიკოსმა რატომ გააყალბა წყაროს ცნობა?, რათა წარმოადგნინონ რომ თითქოსდა ფარნავაზის ეპოქაში დასავლეთ საქართველოში იყო სხვა სამეფო, რომელსაც ეს ისტორიკოსები „ეგრისის სამეფოს“ ანდა კოლხეთის სამეფოს უწოდებენ (და ქუჯის კი ამ სამეფოს მეფედ მიიჩნევენ), მაშინ როცა ეს მტკიცება სრულიად ეწინააღმდეგება აღნიშნულ წყაროების დაბეჯითებულ მითითებას, რომ სწორედ ეგრისმა და მისმა ერისთავმა ქუჯიმ ჩაუყარა საფუძველი „ქართლის სამეფოს“ ანუ პირველი გაერთიანებული საქართველოს სახელმწიფოს.
რატომ უარყოფენ ქუჯის გამორჩეულ ღვაწლს ქართველთა ერთობისათვის?
აღსანიშნავია, რომ შემდეგ საუკუნეებშიც ეგრისი და სამეგრელო ტრადიციულად, მუდამ იყო შემოქმედი და ინიციატორი საქართველოს გაერთიანებისა, მაგალითად ჭყონდიდელების ეპოქაში ანუ მე-10 მე-14 საუკუნეებში, მე-17 საუკუნეში კი ლევან მეორე დადიანი, რომელსაც მისი თანამედროვეები (მათ შორის იმჟამინდელი რუსეთის მეფე) „ივერიის ხელმწიფეს“ უწოდებდა, მე-19 , მე-20 საუკუნეებშიც კი სწორედ სამეგრელოდან გამოსული უდიდესი მოღვაწეები იყვნენ მებრძოლები საქართველოს აღდეგნისათვის.
მესამე დასკვნა- ქართლის ცხოვრების მიხედვით ფარნავაზი იყო არა აღმოსავლეთ საქართველოს მეფე, როგორც ამჟამად არასწორად აღინიშნება მნიშვნელოვანი ინტერნეტგვერდების მიერ, არამედ ყოველი ქართლისა, ანუ სრულიად საქართველოსი, რადგანაც პირველ ათასწლეულში ტერმინი ქართლი სრულიად საქართველოს ეწოდებოდა.
ფარნავაზის სამეფო აღმოსავლეთთან ერთად ასევე მოიცავდა დასვლეთ საქართველოს, ვიდრე შავ ზღვამდე და მდინარე ეგრისწყლამდე, რომელიც აფხაზეთში გაედინება. ეგრისი მის მიერ დაარსებული სახელმწიფოს ანუ ქართლის სამეფოს მე-8 საერისთვაოს წარმოადგენდა.
ქართლის სამეფოს დაარსების უმთავრესი მოღვაწე მეფე ფარნავაზთან ერთად იყო ეგრისის ერისთავი ქუჯი.
მთელ სახელმწიფოში განივრცო ერთი ქართული მწიგნობრობა, ერთი ქართული სახელმწიფო ენა და ერთი სარწმუნოება, რომელსაც არმაზის თაყვანისცემა ეწოდებოდა.
ფარნავაზი იყო საქართველოს რელიგიურ და სამოქალაქო კეთილმოწყობის წინამძღოლი, საფუძველი ჩაუყარა ადმინისტრაციულ, საფინანსო, სამხედრო და სხვა ზოგადსახელმწიფოებრივ სისტემებს.
მან ქართული მწიგნობრობის შექმნითა და ერთიან სამეფოში მისი განვრცობით საფუძველი ჩაუყარა დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს მომცველ ერთიან კულტურას.
ფარნავაზის შესახებ ჩვენ მოგვითხრობს მხოლოდ ქართული და ზოგიერთი სომხური წყარო.
ერთერთია სომეხი ისტორიკოსი მე-5 საუკუნისა ფავსტოს ბუზანდი (ბიზანტიელი, თუმცა ასევე, მიიჩნევა, რომ ის მეოთხე საუკუნეში ცხოვროდა).
ფავსტოს ბუზანდის „სომხეთის ისტორიის“ მე-15 თავში აღნიშნულია, რომ სომხეთის მეფე პაპის (353—374 гг.) სპარაპეტი მუშეღ მამიკონიანი შემოიჭრა საქართველოს განაპირა მხარეებში და აქ დასაჯა ფარნავაზიანები, რომელნიც ჩანს, მას ებრძოდნენ.
ფავსტოსი წერს „სპარაპეტი მუშეღი წავიდა ივერიის მეფის წინააღმდეგ, დაიპყრო მთელი ივერიის ქვეყანა, ხმალს მისცა ყველა აზატი და ერისთაავთა საგვარეულოები, რომელიც მოძებნა. სპარაპეტმა მუშეღმა ბრძანა ჯვარზე გაეკრათ ფარნავაზიანები …დაიჭირა ტერიტორია ძველ საზღვრამდე, რომელიც იყო არმენიასა და ივერიას შორის, ესეიგი დიდ მდინარე მტკვრამდე და დაბრუნდა უკან“ ФАВСТОС БУЗАНД „ИСТОРИЯ АРМЕНИИ“ 5.15)
http://www.vehi.net/istoriya/armenia/buzand/05.html.
„Потом спарапет Мушег пошел на иверийского царя, жестоко притеснил и разгромил его, покорил всю иверскую страну, предал мечу всех азатов и все нахарарские роды, которых нашел. Спарапет Мушег приказал распять на кресте Пар[н]авазеанов в иверийской стране, а бдэшха Гугарка, служившего раньше армянскому царю и под конец восставшего, схватив, обезглавил и истребил мужское поколение его рода, а женщин и дочерей увел в плен. И вообще всех нахараров в этой [163] стране, восставших против армянского царя, обезглавил, весь гавар вновь покорил и взял заложников, а остальных обложил данью. И заняв территорию до старой границы, которая была между Арменией и Иверией, то есть до большой реки Куры, вернулся оттуда“ (ФАВСТОС БУЗАНД „ИСТОРИЯ АРМЕНИИ“ 5.15). http://www.vehi.net/istoriya/armenia/buzand/05.html.
ეს მომხდარა 370 წლის შემდეგ, ეს იმას ნიშნავს, რომ იმ ეპოქაში საქართველოში ფარნავაზიანები ნამდვილად ცხოვრობდნენ.
როგორც რ.ლოლუა წერს ფარნავაზს ახსენებს ასევე მეორე სომხური წყარო – მხითარ აირივანეცი თავის ქრონიკაში, მე-13 საუკუნეში, აქ ის ფარნავაზს უწოდებს ქართული მწიგნობრობის შემქმნელს –
«Показательно, что армянский автор XIII в. Мхитар Айриванеци в своей „Хронографической истории“ называет царя Парнаваза создателем грузинской письменности (Albania Caucasica: Сборник статей: Вып. I. Москва, 2015. Р. Т. Лолуа, Месроп Маштоц и вопросы генезиса еркатагира и кавказско-албанского письма, с. 193): http://round-the-world.org/?p=7484
სომეხ ისტორიკოსებთან დაკავშირებით უნდა ითქვას, რომ ერთერთი პირველი სომეხი ისტორიკოსი კორიუნი თავის თავს ეთნიკურ ქართველად და ქართველების ეპისკოპოსად მიიჩნევდა, თუმცა ის არმენიზებული იყო, ისევე, როგორც, მაგალითად, შემდეგი დროის ისტორიკოსი მოვსეს კალანკტაუაცელი, რომელიც ეთნიკური ალბანელი იყო, მაგრამ არმენიზებული და სომხურად წერდა.
კორიუნი თავისი ისტორიის მე-15 თავში აღწერს მაშტოცის საქმიანობას ივერიაში, წერს, რომ ის იყო ერთერთი იმ ივერ ყრმაწვილთაგანი, რომელნიც მეფე ბაკურმა განსასწავლად შემოკრიბა თავისი სამეფოდან. სწავლის დასრულების შემდეგ კი მან ივერთა ეპისკოპოსის წოდებას მიაღწია.
«Из них и я, недостойный, вступил в сан епископа; среди них первый Самуэл, муж святой и благочестивый, стал епископом при царском дворе» (Корюн, Житие Маштоца, текст, новоарм перевод, предисловие, примечания проф. М. Абегяна, русск пер. стр. 87—88.)
აღსანიშნავია, რომ მე-20 საუკუნის სომეხმა ისტორიკოსებმა შეცვალეს კორიუნის ისტორიაში კორიუნის თვითაღიარება თავისი ივერიელობის შესახებ და თვითნებურად „გაასწორეს“ ამ წყაროს ტექსტი შემდეგი სახით –
„Из них же нашлись достойные для возведения в сан епископа: имя первого из них — Самуэл; муж святой и благочестивый, ставший епископом при царском дворе“
http://www.vehi.net/istoriya/armenia/korun/koriun7-15.html
კორიუნი ჩანს იყო არმენიის ივერების ანუ ტაოსა და მიმდებარე ოლქების ეპისკოპოსი, შესაბამისად სომხეთის ეკლესიის იურიდიქციაში და არა საქართველოს ეკლსიისა, ამიტომაც მისი სახელი არ ჩანს ქართველ ეპისკოპოსთა სიაში.
ის თავისი იურისდიქციის შესაბამისად თავის მოძღვარ მაშტოცთან იმყოფებოდა და ამისათვის არ ესაჭიროებოდა ქართლის მთავარეპისკოპოსის დასტური, ამიტომ ის მოძღვართან ერთად ანგარიშს აბარებდა სომეხთა კათალიკოსს, რასაც მიუთითებს კიდეც.
არმენიაში, უამრავი მკვიდრი იბერიელი ცხოვრობდა განსაკუტრებით თეოდოსიოპოლისის (არზრუმის) ოლქში, ტაოში, ბასიანში ვიდრე ანისამდე. ისინი სომხური ეკლესიის სამრევლოს წარმოადგენდენ, არმენიაში სომხურ საეკლესიო იურისდიქციაში მყოფ ქართველ მრევლს ქართული სასულიერო პირები ემსახურებოდა, ოღონდ მათი საეკლესიო ლოცვის ენა იყო სომხური, რადგანაც სომხურენოვნებას უმკაცრეს მნიშვნელობას ანიჭებდა სომხური საკათალიკოსოს ხელმძღვანელობა, ეს კარგად ჩანს „ეპისტოლეთა წიგნიდან“ და მოვსეს კალანკატუაცის „ალვანთა ქვეყნის ისტორიიდან“.
მაგალითად, ქართული საულიერო წოდება რომ მსახურობდა სომხურენოვან ეკლესიებში ეს ჩანს ქართლის კათალიკოს კირიონის მაგალითიდან.
კირიონი მე-6 საუკუნის ბოლოდან ქართლის კათალიკოსი, მე-6 საუკუნის 80-90-იან წლებში სომხეთის ეკლესიის მღვდელმთავარი იყო. ის იყო აირარატის ოლქის ქორეპისკოპოსი და ასევე დვინის მონასტრის წინამძღვარი, მას სომხურ ეკლესიაში მღვდელმთავარის მაღალი კათედრა 5 წლის მანძილზე ეჭირა, მაგრამ ახალგაზრობის წლებშიც ასევე სომხეთში, კერძოდ კი ბიზანტიურ სომხეთში სწავლობდა (Митр. Анания (Джапаридзе) https://www.pravenc.ru/text/1840497.html)
„ეპისტოლეთა წიგნიდან“ ჩანს, რომ სომხურ ეკლესიას ემსახურებოდა ქართველი ეპისკოპოსი პეტრე, და ასევე „ქართველ ეპისკოპოსად“ იწოდება ცურტაველი მღვდელმთავარი მოსე, რომელმაც თავისი კათედრა მიატოვა და სომხების კათალიკოსთან უჩივლა ქართლის კათალიკოსს.
სომხეთში ივერებთ დასახლებულად ითვლებოდა ტაიქი (ტაო) და, როგორც ითქვა, მათი ეპისკოპოსი უნდა ყოფილიყო კორიუნი მე-4 საუკუნეში.
შესაძლოა „კორიუნის“ დიდი სახელის გამო იქაურ, ანუ სომხეთის ამ მხარეებში მოღვაწე ერთერთ ქართველ სასულიერო პირს, „კირიონი“ უწოდეს, რომელიც „სომხურენოვან“ მრევლს ემსახურებოდა სომხეთში და შემდეგ ქართლის კათალიკოსად აირჩიეს.
კვლავ არიან ქართლის საკითხს რომ შევეხოთ – როგორც ითქვა, ამ მიწაყალს, მაგალითად აირარატს, სადაც ქართველი მღვლელმთავარი კირიონი მოღვაწეობდა, ერთ დროს სპარსეთის (ირანის) სატრაპია ეწოდებოდა, ხსოვნა იმისა, რომ ამ ქვეყანას ოდესღაც ერქვა „სპარსეთის ქართლი“ ანუ „არიან ქართლი“ დიდხანს დარჩენილა, როგორც ამ ოლქის ზოგადი ქართული დასახელება.
ანუ ამ ოლქს ქართველები ძველებურადვე „სპარსეთის ქართლს“ ანდა „ირანის ქართლს“ (არიან-ქართლს) უწოდებდნენ.
ამით უნდა იყვეს გამოწვეული მე-5 საუკუნის საეკლესიო საბუთებში მოხსენიება ეპისკოპოსისა, რომელსაც უწოდებდნენ „ქართლის სპარსული ნაწილის ეპისკოპოს იერემიას“.
431 წელს ეფესოში ჩატარდა III მსოფლიო საეკლესიო კრება, როგორც მიიჩნევენ ამ კრების მომზადებაში მონაწილეობა მიუღია ქართლის ე.წ. “სპარსული ნაწილის” ეპისკოპოსს იერემიას. ამ კრების მასალებში მოხსენიებული ქართველი ეპისკოპოსი იერემია, როგორც მას უწოდებენ, “იბერიელი იერემია” ყოფილა ნესტორიანელთა წინააღმდეგ მებრძოლი და V ს-ის პირველ ნახევარში გააფთრებით იბრძოდა ნესტორიანელთა დოქტრინის წინააღმდეგ. ეს იერემია თავის თავს ასე უწოდებს: “იერემია ურჰაელი ქართველი მართლმადიდებელი, ყარიბობის გამო თავისიანებსა და სამშობლ ოს დაშორებულ ი”.http://meufeanania.info/orze/
(ბერძნულ-ლათინური წყაროები სატრაპ ფარნაბაზის შესახებ)
ბერძნულ-ლათინური წყაროებიც იცნობს რამდენიმე ფარნაბაზს, ალექსანდრე მაკედონელის ეპოქის სპარს სატრაპებს.
ფარნაბაზი სპარსეთის სახელმწიფოს სატრაპი იყო ფრიგიის მხარეში. ოდესღაც, ეს ოლქი თუბალებთ, ანუ, იოსებ ფლავიუსის განმარტებით, იბერების წინაპრებით, ყოფილა დასახლებული. ასევე, ფრიგია მიიჩნევა მოსოხებით დასხლებულ ტერიტორიდ, მოსოხებს კი იოსებ ფლავიუსი კაპადოკიელებად მიიჩნევდა. ის მათ იაფეტის ძის მეშეხის (მოსოქის) შთამომავლებს უწოდებდა. იპოლიტე რომაელი „მეშეხებს“ ილირიელებთან აკავშირებდა
Иосиф Флавий отождествлял каппадокийских Moschoi с библейским племенем потомков Иафета, происходившим от Мешеха, в своих размышлениях о генеалогии народов, тогда как Ипполит Римский связывал «мешех» с иллирийцами. Мешех, наряду с Тубалом, отнесены к народам Гог и Магог в Книге Иезекииля 38:2 и 39:1. https://history.wikireading.ru/51451
მოსოხები იგივე მესხებია. ჰეკატე მილეტელი (ძვ. წ. 550-476) მოსოხებს კოლხებს უწოდებს, რომლებიც მატიენების (ხურიტების) გვერდით ცხოვრობდნენ.↑ Fragmenta historicorum graecorum I, fragm. 228.
ჰეროდოტეს წერს, რომ ერთ ლაშქარს შესადგენდნენ მათთან (მოსოხებთან) ერთად ტიბარენები, მაკრონები და მოსინიკები, ისინი აქემენიდების სპარსული იმპერიის მე-19 სატრაპიაში შედიოდნენ. ეს მე-19 სატრაპია სპარსეთის იმპერიისა უშუალოდ მდებარეობდა ამჟამინდელი საქართველოს უშუალო სამხრეთ საზღვარზე, შავ ზღვასთან.
შემდგეში მოსხები სტრაბონის ცნობით ცხოვრობდნენ ამჟამინდელ დასავლეთ და სამხრეთ საქართველოში, ტერიტორიაზე, რომელსაც ჩვენ „მესხეთს“ ვუწოდებთ.
მიღებულია, რომ პლინიუს უფროსი მესხებს (მოსხენებს) ათავსებს ე.წ. დიდი არმენიის სამხრეთით, კაპადოკიასთან ახლოს.
ბიზანტიურ ისტორიოგრაფიაში სახელწოდებით „მოსხი“ აღნიშნავდნენ კაპადოკიელების წინაპრებს.
საქართველოში კაპადოკიელებს ქართველების თანამეტომეებად რომ მიიჩნევდნენ, ეს იმითაც ჩანს, რომ წმიდა ნინოს, წმიდა გიორგის და დიდი კაპადოკიელ მამებს მუდამ ეროვნული სიამაყის სიმბოლოებად წამოაჩენდნენ.
როგორც აღინიშნა, ფარნაბაზი ფრიგიის, მოსოხებისა და თუბალების- ქართველთა პროტოწინაპრების ქვეყნის სატრაპი იყო. ცნობილია რამდებიმე ასეთი სახელის მქონე ფარნაბაზი.
ალექსანდრე მაკედონელი სიყრმიდანვე იცნობდა ფარნაბაზს და შემდეგშიც ურთიერთობა ჰქონდა მასთან, შემდეგ ის დაბრუნდა სპარსეთის მეფესთან და გახდა სპარსეთის სახელმწიფო მოღვაწე და იცნობენ ფარნაბაზ III – მე-3 (ძვ. წ. 360-310) -ის სახელთ, ის იყო ჰელესპონტოს ფრიგიის სატრაპი.
როცა ალექსანდრე შეიჭრა სპარსეთის საზღვრებში დაახლოებით ძვ. წ. 321 წელს ფარნაბაზი ებრძოდა მას, თავისი თანამდებობრივი მოვალეობის აღსასრულებლად,.
ჩვენი თემისათვის აღსანიშნავია, რომ სპარსეთის იმპერიის დამხობის შემდეგ ალექსანდრემ ყოფილ სატრაპს ფარნაბაზს მიუტევა და მისცა თავისუფლება.
ალექსანდრესაგან შენდობისა და თავისუფლების მიღების შემდეგ ფარნაბაზის ბედი უცნობია.
აი, ამის შემდეგ შეიძლება მისი დაკავშირება ქართველთა ფარნავაზთან, უფრო მეტად კი, აზონთნ, რადგანაც აზონი იყო არიან ქართლის მეფის ძე, არიან ქართლი კი მდებარეობდა აღნიშნული ფრიგიასთან უფრო ახლოს, მის ჩრდილოეთით, ამჟამინდელი თურქეთის ჩრდილო ნაწილში.
ალექსანდეს შიშით, ფარნაბაზის მსგავსად, სხვა სპარსმა უმაღლესმა მოხელეებმაც სპარსეთის დამხობის შემდეგ მიაშურეს ჩრდილოეთის მხარეებს.
ალექსანდრეს უახლოემა მოხელეებმა (დიადოხოსებმა) მალევე, ძვ.წ. 330 წლიდან საფუძველი დაუდეს ახალი სამეფოების წარმოქმნას, ამიტომ, შესაძლოა ვიფიქროთ, რომ ალექსანდესაგან ამინისტირებულმა ფარნაბაზმა ჩრდილოეთის მხარეებში თავისი თავი წარმოადგინა ალექსანდეს ნების გამტარებლად და ასეთი სახით, ვითარცა ალექსანდრეს წარმომადგენელი შევიდა არიან-ქართლში.
ანუ, ალექსანდრეს „წარმომადგენელი – პატრიკი“ ფარნაბაზი შევიდა იმ ვრცელ ოლქში, რომელსაც სტრაბონი იბერების ოლქს უწოდებს, კერძოდ იბერების პარიადრეში, ხორძენესა და გოგარენაში. იქვე მდებარეობდა სხვა ოლქი კარენიტიც,რომრლიც ასევე ქართულ ტომს ეკუთვნოდა.
ყოფილ სატრაპ ფარნაბაზს შესაძლოა მოეხერხებინა მაკედონური რაზმების დახმარებით დაეწყო ბრძოლა არიან-ქართლის სამეფო ტახტის ხელში ჩასაგდებად (ანუ ყოფილი მე-19 და მე-18 სატრაპიების ტერიტორიებზე სპარსეთის დამხობის თანავე აღდგენილა ადგილობრივი სახელმწიფოებრიობა, რომლის მმართველობის თავის ხელში მოქცევა სურდა ფარნაბაზს).
შესაძლოა, არიან-ქართლის (ანუ უბრალოდ ქართლის) ქვეყანაში გამართულ ამ ბრძოლას უწდებენ ქართული წყროები ალექსანდრე მაკედონელის ბრძოლას ქართლში.
ჩანს არიან-ქართლის მეფე, რომელის სახელი წყაროს მიხედვით იყო „იარედოსი“ დამარცხდა სატრაპ ფარნაბაზთან ბრძოლაში, დამარცხდა მისი ძე აზონიც და ამიტომ, ამ მარცხი გამო აზონმა გადაწყვიტა თავისი სამხედრო არისტოკრატია გადაეყვანა თავისი ქვეყნის უფრო ჩრდილოეთ ნაწილში სადაც დაარსა მცხეთს „ქართლის სამეფო“, ხოლო გამარჯვებული ფარნაბაზი დაეუფლა იარედოსის ტახტს.
შემდეგ კი მისი ვითარცა ლეგენდარული გმირ-მებრძოლის სახელი დაერქვა ასევე აზონთან მცხეთის ტახტისათვის მებრძოლ ჩვენს ფარნავაზს.
(კიდევ ერთხელ შეიძლება ვთქვათ, რომ ქართველთა ეს ოლქები (ანუ პარიადრე, ხორძენა, გოგარენა, კარენიტი და სხვა, თანამედროვე თურქეთის ჩრდილოეთით, ქართულად „არიან ქართლი“) დასახლებული იყო ქართული ტომებით – ქალდებით, ტაოხებით, მოსინიკებით თუ ბიძერებით. ესააა აქემენიდური სპარსეთის ყოფილი სატრაპია, რომელსაც, შემდეგში არმნიელების დაპყრობის შემდეგ დიდი არმენია ეწოდა).
ამ რეგიონში სამეფოს არსებობის შესახებ ალექსანდრეს ეპოქაში მიუთიტებს კაპადოკიის მმართველი არიანე, ის თავის წიგნში „ალექსანდეს ანაბაზისში“ წერს, რომ ალექსანდრესთან მივიდა კოლხების მეზობლად მდებარე ხორასმიონის მეფე ფარასმანე და შესთავაზა თანამშრომლობა.
მაშასადამე, ჯერ კიდევ არიანეს ეპოქაში, 1-2 საუკუნეებში, მიაჩნდათ, რომ შავი ზღვიპირა რეგიონთან, კოლხიდასთან, ძვ. წ. IV-III სს-ში არსებობდა ფარასმანესის სამეფო და, ჩანს, მას უწოდებენ ქართული წყაროები არიან ქართლს.
მაშასადმე, ალექსანდრე მაკედონელის ეპოქაში იბერების აღნიშნულ ოლქში (ხორძენა, პარიადრე, გოგარენა, კარენიტი) არსებობდა მეფე მითრიდატეს სახელმწიფო „კოლხების გვერდით“.
ალექსანდრეს მხედარმთავრები ეძებდნენ ასეთ ქვეყნებს დასაპყრობად და ხელში ჩასაგდებად. ასეთი სახის სარდლებმა არტაქსიამ და ზარიადრემ სომხეთის სახელმწიფო დაარსეს ძვ. წ. მე-2 საუკუნეში (190-180 -იან წლებში).
არტაქსიასა და ზარიადრამდე თითქმის ერთი საუკუნით ადრე, ყოფილ სატრაპ ფარნაბაზს შესაძლოა მოეხერხებინა მაკედონური რაზმების დახმარებით დაეწყო ბრძოლა არიან-ქართლის სამეფო ტახტის ხელში ჩასაგდებად, ანუ ყოფილი მე-19 და მე-18 სატრაპიების ტერიტორიებზე.
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, შესაძლოა, არიან-ქართლის ანუ უბრალოდ ქართლის ქვეყანაში გამართულ ამ ბრძოლას უწდებენ ქართული წყროები ალექსანდრე მაკედონელის ბრძოლას ქართლში.
კიდევ ერთხელ რომ ვთქვათ, ასახელებენ სპარსულ მე-18 და მე-19 სატრაპიებში მცხოვრებ ზემოთ ჩამოთვლილ ქართველთა წინაპარ ტომებს, მაგრამ ამ ტერიტორიაზე სტრაბონი ასახელებს იბერების რეგიონებს – პარიადრეს, ხორძენასა და გოგარენას ხოლო სტრაბონამდე საუკუნეებით ადრე მცხოვრები ქსენოფონტეს (ძვ. წ. 424-355) ცნობით ამ ტერიტორიაზე ცხოვრობდნენ ქალდები, ფასიანები, ტაოხები და სხვა ქართული ტომები. ხოლო, იქ მცხოვრებ კარდუხებსა და ქალდებს შორის უკვე სოლივით იყო შეჭრილი მისული სომხური მოსახლეობა, რომელთაც ქალდების საუკეთესო მიწები დაისაკუთრეს სპარსი მოხელეების მხარდაჭერით. ათასწლეულის შემდეგ აქ, ამავე ტერიტორიაზე ცხოვრობდნენ ტაოელები და სხვა ქართული ტომები, ამ ტერიტორიაზე დაარსა ბიზანტიის იმპერიამ მე-11 ს.-ში თავისი ადმინისტრაციული ერთეული „ივერიის თემი“, რომლის დედაქალაქები იყო ანისი და თეოდოსიოპოლისი (არზრუმი). აქ დაარსდა მე-10 საუკუნეში სახელმწიფო „ქართველთა სამეფო“, რომლის საზღვარი ვანის ტბამდე აღწევდა დავით კურაპალატის დროს. ამის მიზეზი იყო ის, რომ იქაურ ნაწილობრივ არმენიზებულ მოსახლეობას ჯერ კიდევ ახსოვდა თავისი ნამდვილი ეროვნული ვინაობა ანუ თავისი ქართველობა და ამიტომაც მხარს უჭერდნენ ეროვნულ ლიდერს დავით კურაპალატს, ამიტომაც, მკვიდრი ხალხის მხარდაჭერით მიაღწია მისი სამეფოს საზღვარმა ვანის ტბამდე.
კვლავ დავსვათ კითხვა, შესაძლოა თუ არა სატრაპი ფარნაბაზი ალექსანდესაგან შენდობის შემდეგ, მისივე დავალებით წამოსულიყო კავკასიისაკენ და აქ განეხორციელებინა ის სახელმწიფოებრივი აღმშენებლობის საქმე, რასაც წყარო მეფე ფარნავაზს მიაწერს?
აქ საინტერესოა, რომ წყაროს მიხედვით აზონის მამის სახელი იყო იარედოსი, ეს სახელი მრავლის მიმანიშნებელია.
საქმე ისაა, რომ აღნიშნულ რეგიონში მიუთითებენ სახელმწიფოებრივი ერთეულის „იერვანდების სამეფოს“ არსებობას. მას სომხურ სამეფოს უწოდებენ, მაგრამ მისი მოსახლეობა ეთნიკურ ქართველობას წარმოადგენდა ზემათჩამოთვლილი აქ მცხოვრები ტომების გამო, და არა სომხური. იმჟამად ისინი ცხადია უფრო ნაკლებ იქნებოდნენ არმენიზებულნი. მათ ერთ ნაწილს ეროვნულ-ქართული იდენტობა დიდხანს გააჩნდათ, რასაც მიუთითებს ამ ოლქის სახელი „არიან-ქართლი“ და ათასწლეულის შემდეგ ამავე ტერიტორიაზე დაარსებული სახელმწიფოს „ქართველთა სამეფოს“ არასებობა.
მნიშვნელოვანია არიან-ქართლის მეფის სახელი – იარედი.
მოქცევაის სახელი იარედი უნდა შევადაროთ სახელ იერვანდს, აირარატის მეფეების დინასტიურ სახელს
როგორც ითქვა, ქართული ტომებით დასახლებულ ამ არეალზე ნამდვილად წარმოქმნილა სამეფო, რომელსაც ამჟამად უწოდებენ აირარატის სომხურ სამეფოს, ერვანდუნების სომხეთს.
Ервандидская Армения , также Айраратское царство, Великая Армения) — древнее армянское государство, существовавшее в северо-восточной части Армянского нагорья в 331—200 годах до н. э. http://fccland.ru/stati/15788-ervandidskaya-armeniya.html
მაგრამ მხოლოდ სომხების იყო ეს სამეფო თუ მისი ტერიტორია უფრო მეტად დასახლებული იყო ქართული ტომებით??
სახელმწუფო, რომესაც დღეს აირარატის სომხური სამეფო ეწოდება უფრო მეტად ქართული ტომებით იყო დასახლებული, ეს ქსენოფონტესა, სტრაბონის, აპლოდორეს და სხვათა ცნობებიდან ჩანს.
აქაური მმრთველი სპარსი სატრაპების დიდნასტიური სახელი იერვანდი იყო.
მართალია, ამჟამად იერვანდებს სომხებად აცხადებენ, მაგრამ ისინი იყვნენ სპარსი მოხელეები, შაჰის მიერ დანიშნულები. მართალია სატრაპიას არმენია ერქვა, მაგრამ სატრაპები სპარსი მოხელეები იყვნენ.
მის გარდა, მე-18 და მე-19 სატრაპიებს მხოლოდ სომხებით დასახლებულად აცხადებენ, მაგრამ წყაროებიდან, კეძოდ ქსენოფონტესა და სტრაბონის ცნობებიდან კარგად აცანს, რომ აქ მკვიდრი მოსახლეობა ქართული იყო, ამის თქმის უფლებას იძლევა სტრაბონის პირაპირი ცნობა, რომ ხორძენა, პარიადრე და გოგარენა იბერების მიწაწყალია და არა სომხებისა, სომხებმა ეს ქართული რეგიონები დაიპყრეს და იქ სტაბონისავე ცნობით სომხური ენა გაავრცელეს. სამწუხაროდ, სტრაბონის ამ ძვირფას ცნობას ქართველმა მეცნიერების დიდმა ნაწილმა ყურადღება არ მიაქცია. თუკი იქაურო ტომები იბერიული იყო, მაშინ შესაძლოა ეერვანდიდები წარმოშობით ქართველები იყვნენ, ყოველ შემთხვევაში არიან-ქართლის მეფეს ეს სახელი – იარედი ერქვა.
იერვანდების დინასტიიდან იყო იერვანდ I. სოფენესა და მატიენეს სპარსი სატრაპი. სპარსულად მას აურუანდი ერქვა, ავესტურად ნიშნავს „დიდ მეომარს“.
რამდენიმე სპარს სატრაპ იერვანდის სახელია ცნობილი, თუ რომელ მათგანს გულისხმობს მოქცევაი ქართლისაი აზონის მამად, ანდა მისი ოჯახის წევრად, ეს საკვლევია, პირველი, მეორე თუ მესამე.
როგორც მრავალჯერ აღინიშნა, სტრაბნი ახსენებს მცირე ზომის არმანიას, რომელიც ძვ. წ. 180 წლისათვის არსებობდა. ის მისი სიტყვით, გაიზარდა, არტაქსიასა და ზარიადრეს დროს როცა იბერებს წაგლიჯა ხორძენა, პარიადრე და გოგარენა.
თუკი ჩვენ გავიზიარებთ სტრაბონის ცნობას, რომ ამ მხარეებს იბერები ფლბდნენ აღნიშნულ არტაქსიამდე და ზარიადრამდე, მაში შესაძლებელია ამ მხარეებში წარმოქმნილი აირარატის სამეფოს თავდაპირველი მოსახლეობად ქართველობა მივიჩნიოთ უცხოური წყაროების მიერ დასახელებული აქაური წინარექართული ტომების გარდა არიან-ქართლის მეფის სახელის იარედის გამო.
ყოველ შემთხვევაში ქართულ წყაროს იარედი ანუ იერვანდი (აირარატის დინასტების სახელი) – არიან-ქართლის მეფედ მიაჩნია, ანუ ქართველებისათვის ეს მხარეები ქართული ქვეყნები იყო.
თუკი კვლავ მივუბრუნდებით ფარნაბაზისა და ფარნავაზის ურთიერთდამოკიდებულების საკითხს, უნდა იტქვას, რომ ფარნაბაზ III (Φαρνάβαζος Γ’ της Φρυγίας) აქემენიდების სახელმწიფოს სატრაპი ნამდვილად მოღვაწეობდა ერთერთი ერვანდის დროს 360-30 წლებში. შესაძალოა ამ ერვანდს უწოდებს ქართული წყარო არიან-ქართლის მეფეს „იარედს“, აზოს მამას.
სპარსეთის სახელმწიფოს დამხობის შემდეგ ამ მხარეებმა მოიპოვეს სპარსეთისაგან თავისუფლება, თუმცა მოექცნენ მაკადონიელ მხედარტა ხელქვეშ. შესაძლოა აღნიშნულმა ფარნაბაზმა მაკედონიელ მხედარტა მხარდაჭერით ტახტიდან ჩამოაგდო იერვანდი, რომლის ვაჟამ თავს უშველა მცხეთისაკენ გადაადგილებით დიდებულებტან ერთად.
შემდეგ კი თვით აზონტან მებრძოლ ლიდერს უწოდეს ფარნავაზი, ძველ ლეგენდარულ ლიდერ ფარნაბაზის სახელის შესაბამისაც. სატრაპი ფარნაბაზი აზონის ოჯახს, მის მამას ებრძოდა, ხოლო მცხეთელი ფარნავაზი თვით აზონს.
მასასადამე, შემდეგდროინდელი აირარატი ჯერ კიდევ ქსენოფონტეს დროს ქართული ტომებით ტაოხებითა და ფასიანებით იყო დასახლებული და არა სომხებით, ამიტომაც, როგორც მრავალჯერ აღინიშნა, შეგვიძლია გამოვთქვათ ვარაუდი, რომ აღნიშნული მე-18 და მე-19 სატრაპიების მიწაწყალს ქართველები უწოდებდნენ „არიან-ქართლს“ ანუ „ირანის ქართლს“ „მცხეთის ქართლისაგან“ განსასხვავებლად. ტერმინში „არიან ქართლში“ სიტყვა არიანი არის სპარსეთის სახელმწიფოს თვითსახელწოდება, არიანი ერქვა სპარსეთის სახელმწიფოს იმჟამინდელი სპარსელების ენაზე, ანუ არიან-ქართლი ესაა სპარსეთის იმპერიის მეეე-18 და მე-19 სატრაპიები, ანუ სპარსეთის ქართლი.
კულტურის მთლიანობას საციცოცხლო მნიშვნელობა აქვს, მაგალითად, კავკასიის ალბანეთის ხალხი ისტორიის ასპარეზიდან გაქრა იმის გამო, რომ მან ვერ შეძლო ერთიანი კულტურის, ერთიანი სალიტერატურო ენის შემუშავება, როგორც ამის შესახებ წერს ზოგიერთი მკვლევარი.
რაც შეეხება ქართველ ერს, მისი კულტურის მთლიანობის ძეგლები, მაგალითად, უძველესი ქართულენოვანი ხელნაწერები, ცნობილია არა მხოლოდ საქართველოს ყველა კუთხიდან – აფხაზეთიდან, სვანეთიდან, სამეგრელოდან, კახეთიდან თუ მესხეთიდან, არამედ ჩრდილო კავკსიიდან და ამჟამინდელი თურქეთის ჩრდილოეთი მხარეებიდან, სომხეთიდან და აზერბაიჯნიდან. ის შეიძლება ითქვას მოიცავდა იმ არეს, რომელსაც ათასწლეულებით ადრე ფარავდა ძველი კოლხიდის ბრწყინვალე კულტურა და მისი ნაწილი ე.წ. ყობანური კულტურა.
მნიშვნელოვანი მომენტია ის, რომ ქართული კულტურის არეალი შუა საუკუნეებშიც კი ძირითადად მოიცავდა იმავე გეოგრაფიულ არეალს, რომელსაც მოიცავდა ძველი კოლხური კულტურა.
ჩვენი ძველი ისტორიოგრაფიის თანახმად, ერთიანი ქართული სახელმწიფო ჩამოყალიბდა ჯერ კიდევ ქრისტეშობამდე და ამ ქვეყანაში, მეფე ფარნავაზის ეპოქიდანვე, მხოლოდ ერთი კულტურა არსებობდა, ერთი მწიგნობრობით, საერთო ენითა და წარმართული რელიგიით, ხოლო გაქრისტიანების შემდეგ ერთი სარწმუნოებითა და ერთი ეკლესიით.
აზონისა და ფარნავაზის მიერ დაარსებულ ქართულ ერთიან სახელმწიფოს („ქართლის სამეფოს“) ძველთაგანვე აერთიანებდა ერთი კულტურა.
ამის მიზეზი უნდა იყოს ის, რომ მისი წინამორბედი- ძველი კოლხიდის სახელმწიფო, რომელიც არსებობდა ძვ.წ. XII-VII საუკუნეებში საქართველოს მომცველი იყო, როგორც ამას აჩვენებს მისი კულტურის განვრცობის არეალი.
მისი ისტორიული და კულტურული მემკვიდრე იყო აზონისა და ფარნავაზის მიერ დაარსებული „ქართლის სამეფო“, რომელიც ქვეყნის ორივე გეოგრაფიულ ნაწილს მოიცავდა და ის, წყაროების მიხედვით არსებობდა VIII საუკუნემდე, არჩილ და მირ მეფეებამდე. ამ სამეფოს აღორძინების ფაქტად განიხილებოდა საქართველოს სახელმწიფოს ჩამოყალიბება მე-10 ს. ბოლოს., რომელიც თავისი არსებობის დიდ მანძილზე ფაქტიურად მოიცავდა ამავე, ძველი კოლხიდის კულტურის განვრცობის არეალს.
ძველი კოლხეთის ძლიერება კიმერიელების შემოსევის შემდეგ ჩაიფერფლა, მაგრამ სიცარიელეს ავსებდა ახალი კოლხეთი და არიან ქართლის სამეფო, რომელთა შესახებ წერენ წყაროები. გაირკვა, რომ უცხოური წყაროების ცნობები ახალი კოლხეთის შესახებ არ ეწინააღმდეგებიან ქართული წყაროების ცნობებს.
ერთიანი, თანამედროვე ქართული კულტურისა და სახელმწიფოს მესაძირკვლეებად ქართულ წყაროებს მიაჩნდათ მეფეები აზონი და ფარნავაზი. კულტურის მთლიანობა მიიღწეოდა ქვეყნის ორივე ნაწილის მომცველი ერთი სახელმწიფო ენით, ადმინისტრაციით, საფინანსო სისტემითა, რაც ყველაზე მთავარია რელიგიით, და სხვა ნიშნით.
მაშასადამე, ეროვნული წყაროებისა და მოღწეული არტეფაქტების თანახმად, ძვეელთაგან საქართველოში არსებობდა ერთი კულტურა და არა ორი.
ათასწლეულთა მანძილზე ჩვენი ხალხის ხანგრძლივი ცხოვრების ერთერთი საფუძველი იყო ერთიანი კულტურის არსებობა.
