მის უწმინდესობასა და უნეტარესობას,

სრულიად საქართველოს კათოლიკოს

პატრიარქ ილია მეორეს

მიტროპოლიტ ანანიას მოსაზრება

აზერბაიჯანში ქართული ეპარქიის დაარსების შესახებ

 

1943 წელს რუსეთის ეკლესიის წმიდა სინოდმა დაარსა სტავროპოლ–ბაქოს ეპარქია, რომელიც თავის იურისდიქციას ჩრდილო კავკასიასთან ერთად ახორციელებდა აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე.თქვენო უწმიდესობავ და უნეტერესობავ, მოგახსნებთ ჩემს თვალსაზრისს აზერბაიჯანში ქართული სამრევლოების შესახებ.

აზერბაიჯანის რესპუბლიკის სუვერენიტეტის აღდგენის შემდეგ, 1998 წლის 28 დეკემბრის გადაწყვეტილებით რუსეთის საპატრიარქომ დაარსა ბაქო–კასპიისპირეთის ეპარქია, რომელსაც 2010 წელს (აზერბაიჯანში რუსეთის პატრიარქ უწმიდეს კირილის ვიზიტის შემდეგ) ეწოდა სახელი-„ბაქო–აზერბაიჯანის ეპარქია”, ის აზერბაიჯანის რესპუბლიკამ სამართლებრივად ცნო.

ოფიციალური ცნობით, ბაქო–აზერბაიჯანის ეპარქიის საზღვრები ემთხვევა აზერბაიჯანის რესპუბლიკის საზღვრებს. აქედან გამომდინარე, აზერბაიჯანის რესპუბლიკა სამართლებრივად ცნობს, რომ აზერბაიანში არსებული საინგილო–ჰერეთის ქართული სამრევლოები აღნიშნული რუსული ეპარქიის იურიდიქციაში შედიან.

ჯერ–ჯერობით ამ ქართულ სამრევლოებში რუსულ ეპარქიას არ ჰყავს დანიშნული თავისი სასულიერო პირები, თუმცა,  უკვე აწამოებს შესაბამის თეორიულ–სამეცნიერო მუშაობას და ამზადებს შესაბამის ფონს.

მაგალითად, ბაქო–აზერბაიჯანის ეპარქიის ოფიციალური ვებ–გვერდის მიხედვით აზერბაიჯანის რუსული ეპარქია არის სამართალმემკვიდრე ალბანეთის ეკლესიისა, რომელიც, ისტორიულად არსებობდა აზერბაიჯანში.

საგანგაშო ისააა, რომ რუსული ეპარქიის ოფიციალური შეხედულებით არა მხოლოდ კახის, ზაქათალასა და ბელაქანის რაიონების, არამედ, ბოდბის, გურჯაანის, დავით–გარეჯას ეკლესია–მონასტრები თითქოსდა ალბანური ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდნენ, და შესაბამისად, მათზე მას აქვს სამართლებრივი უფლება, მაშინ როცა აღნიშნული ეკლესიები მუდამ საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდნენ.

შესაბამისად, მზადდება თეორიულ–სამეცნიერო საფუძვლები რათა აღნიშნულ სამრევლოებში, რომელნიც ამჟამად აზერბაიჯანში მდებარეობენ, სამომავლოდ დაინიშნონ რუსი ღვთისმსახურები. ამის ნიშნებს ამჩნევენ საინგილოდან ჩამოსული პირებიც.

საბოლოოდ, ჩვენი თვალსაზრისით, აზერბბაიჯანის რესპუბლიკაში სამართლებრივი საკითხების მოსაგვარებლად სასურველია ჩვენმა ეკლესიამ აზერბაიჯანში მოიპოვოს ის სამართლებრივი უფლებები რაც ამჟამად იქ აქვთ რუსულ და სომხურ ეპარქიებს.

თქვენო უწმიდესობავ, როგორც ცნობილია, ამჟამინდელი პრაქტიკის შესაბამისად, იმ სახელმწიფოში სადაც არ არსებობს ადგილობრივი ავტოკეფალური ეკლესია მსოფლიოს მართლმადიდებელი ავტოკეფალურ ეკლესიებს უფლება აქვთ დააარსონ თავიანთი ეპარქია.

მაგალითად, ამ პრაქტიკის შესაბამისად დაარსა რუსეთის ეკლესიამ თავისი ეპარქია აზერბაიჯანში, ამ პრაქტიკას ჩვენც ვიყენებთ და დავაარსეთ ქართული ეპარქიები უცხოეთში.

მსგავსადვე, სამომავლოდ სასურველია დაარსდეს საქართველოს საპატრიარქოს აზერბაიჯანის ეპარქია, რომელიც მოიცავს მთელ აზერბაიჯანს და არა მხოლოდ საინგილოს.

ქურმუხის წმინდა გიორგის ეკლესია

ამასთან დაკავშირებით შეიძლება დაისვას კითხვა, რატომ მთელ აზერბაიჯანს?

ჩვენ თუ აზერბაიჯანის მთავრობას ვთხოვთ საშუალება მოგვცეს, რომ საათანადო ყურადრება მივაქციოთ მხოლოდ საინგილოს სამრევლოებს, აზერბაიჯანი სამართლებრივად ვერ შეძლებს ამ თხოვნის აღსრულებას, რადგანაც მისი სამართლის სისტემა ითვალისწინებს მთელ სახელმწიფო ტერიტორიას და არა მის ერთ–ერთ ნაწილს, მაგრამ თუკი ჩვენ ჩამოვაყალიბებთ საქართველოს ეკლესიაში შემავალ ახალ „აზერბაიჯანის ეპარქიას”, მის მიმართ აზერბაიჯანში გავრცელდება იგივე უფლებამოსილება, რაც ვრცელდება საზოგადოდ ამ შემთხვევაში, ანუ აზერბაიჯანი მას ისეთივე უფლებებს მიანიჭებს, რაც აქვთ მაგალითად იქაურ რუსულ და სომხურ ეპარქიებს.

ამიტომაც სასურველია თუკი თქვენი უწმიდესობა ჩამოაყალიბებს საქართველოს საპატრიარქოს აზერბაიჯანის ეპარქიას, რომლის სამართლებრივი რეგისტრაციის საკითხი უფრო ადვილად მოგვარდება. ამის შემდეგ, მეორე ეტაპზე აზერბაიჯანში არსებული ორი მოძმე მათმადიდებელი ეპარქია, ანუ რუსული და ქართული ეპარქიები, ერთმანეთთან დადებენ შეთანხმებას, რომ საინგილოს სამრევლოებს ქართული ეპარქია გაუწევს მსახურებას.

მოხსენებას თან ერთვის ჩვენი კვლევა ისტორიული აზერბაიჯანის რეგიონებში საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციის განვრცობის შესახებ,

ასევე თან ერთვის ამონაწერები ბაქო–აზერბაიჯანის რუსული ეპარქიის ოფიციალური საინტერნეტო ვებ–გვერდიდან

ვითხოვ თქვენს კურთხევას

მანგლის თეთრიწყაროს მიტროპოლიტი ანანია

გიშის ეკლესია

 დანართი 1.     

რუსეთის საპატრიარქოს ბაქო-აზერბაიჯანის ეპარქიის ოფიციალური საინტერნეტო გვერდი http://baku.eparhia.ru/history/albania/architrave/, ამტკიცებს, რომ ბოდბისა და გურჯაანის ეკლესიები, ასევე  ეკლესიები საინგილოში, დავით გარეჯას მონასტრები, არა ქართული, არამედ ალბანური ეკლესიები იყვნენ, შესაბამისად მათზე უფლებამოსილია ალბანეთის ეკლესიის სამართალმემკვიდრე რუსეთის საპატრიარქოს ბაქო-აზერბაიჯანის ეპარქია.

აქ ნათქვამია-В качестве архитектурных памятников Албанской Церкви логично рассматривать и ряд церквей, расположенных в исторической области Камбисена, сохранившихся на территории современной Грузии. Это особенно оправдано в случае отнесения храмов в Гурджаане и Бодбе к эпохе VII–IX веков, до включения области в царство кахов и ранов421. Архитектурное наследие Албанской Церкви

http://baku.eparhia.ru/history/albania/architrave/

რუსეთის ეკლესიიის ეს ოფიციალური ორგანო იმეორებს, როგორც რუსულ, ისე ქართულ საისტორიო წრეებში გაბატონებულ მოსაზრებას, რომ აღნიშნული ეკლესიები ალბანური არიან, რადგანაც, მათი მტკიცებით, საზღვარი იბერიასა და ალბანიას შორის გადიოდა რუსთავის ქვემოთ, კვეთდა ცივგომბორის ქედს, ისე, რომ ბოდბე გურჯააანი, დავთ გარეჯას მონასტრები და ამჟამინდელი საინგილოს ეკლესიები ალბანეთში ექცეოდნენ.

უმთავრესი წყარო, რომელსაც ეყრდნობა აღნიშნული მტკიცება, არის არასწორი განსაზღვრება ალბანია-იბერიის საზღვრისა. ამ ამ მტკიცების მიხედვტთ შექმნილია ალბანეთის რუკები, რომელიც მტკიცების სახითაა მოცემული ბაქო-აზერბაიჯანის ვებგვერდზე-აქ მოცემულია რუკა, რომლის მიხედვითაც ქართული მიწა-წყალი ბოდბე-გურჯაანიდან დავით-გარეჯას ჩათვლით ალბანეთის ანუ ძველი აზერბაიჯანის ტერიტორიად განიხილება.

Бакинское епархиальное управление

AZ 1010, Азербайджанская Республика,

г.Баку, ул.Ш.Азизбекова, 205

тел.(+99412) 440-43-52

E-mail: baku@eparhia.ru

Бакинско-Азербайджанская епархия, границы совпадают с границами Азербайджанской Республики,  

http://baku.eparhia.ru/eparchy/index/

დანართი 2

წყაროები საქართველოს ეკლესიის ისტორიული იურისდიქციის შესახებ ამჟმინდელ აზერბაიჯანში

ამჟამინდელი ზაქათალას, ბელაქანისა და კახის რაიონები, ასევე მათი მომიჯნავე რაიონები, ვიდრე მტკვარ-არაქსის შესართავამდე საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში რომ შედიოდა მიუთითებს სხვადასხვა წყარო, მათ შორის მაღალაშვილის სახარების 1310 წლის მინაწერი, რომლის მიხედვითაც საქართველოს პატრიარქმა ექვთიმემ მე-14 საუკუნის დასაწყისსი მოიხილა თავის იურისდდიქციასი შემავალი ეკლესიებიამჟამინდელ აზერბაიჯანში.

“ქ. ოდეს სანატრელმან მან პატრიარქმან ჩვენმან ექვთიმე მოიხილა კახეთს: ანწუხისა საეპისკოპოზო და მიერითგან გადმოვიდა წახურს, კაკელისენს და მოვლო საყდარნი: კასრი სამებისა, ყუმი ღმრთისმშობლისა, ლექართის წმიდისა მოციქულთა სწორისა ნინოისი, ზარს წმიდისა მთავარმოწამისა გიორგისი, ვარდიანს წმიდისა აბოისი, განუხს არჩილისი, ქიშნუხს ღმრთისმშობლისაი, ვართაშენს ელიასი, თა(ბა)სარანს ყოვლადწმიდისა მოციქულისა პეტრესი, კუალად საყდარნი ­  ხუნძთა, ნახჩთა, თოშეთისა, ნეკრესისა, ლაგოეთისა, ბელაქანისა, მაჯ-ფიფინეთისა, ფერიჯან-მუხახ-მამრეთისა და ყოვლის ­ ვაკისა, ესე იგი არს ძველი მოვაკანისა და ელისენისა, ვერხვიანით ზეგანით გამო ივრის მდინარის ჩასართავამდე ალაზნისა და ­ ამან სანატრელმან ექვთიმე მიბრძანა ქურმუხისა მთავარეპისკოპოსსა და ყოვლისა მთიულეთისა წინამძღვარსა კვირილე დონაურსა გარდაწერინებად სახარებისა და წარგზავნად თითოეულისათვის ეკლესიისა. მეცა გარდავაწერინენ კაკისა წმიდისა ბარბარეს ტაძრისა მღვდე­ლსა იასე ქიტიაშვილსა და ათორმეტთა მისთა მოწაფეთა და წარვგზავნენ საყდართა, მონასტერთა და შვიდთა სასწავლებელთა თავს-მდგომთადმი და ვუბრძანე სწავლებად სჯული ჭეშმა­რიტი და ფილასოფოსობა, მამათა ცხოვრება ­ ქართლის ცხოვრება, და ცხოვრება ალვანიისა, ესე იგი არს სავანიისა, რომელ და­წერა პეტრე ლაგაძემან და ვინმე სომეხმა გა(ნრყვნა) იგი და საკუთრივ დაწერილად გამოაცხადა და სომეხთაც ადვილად იწამეს ჩვეულებისამებრ“ (კ. კეკელიძე ეტიუდები, II, 1941, გვ. 314-315).

აღნიშნულ მინაწერში ჩამოთვლილია, საქართველოს პატრიარქმა აღმოსავლეთ კავკასიაში თუ რომელი სამრევლოები მოინახულა.

ესენი ყოფილან:

ანწუხის საეპისკოპოსო;

წახურის რეგიონი (იგივე წუქეთი, წახეთი);

ამჟამინდელ აზერბაიჯანში კაკ-ელისენი, სადაც 1310 წელს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა ექვთიმემ მოილოცა ქალაქ-სოფელები: კასრი, სამება, ყუმი, ლექართი, ზარი, ვარდიანი, განუხი, ქიშნუხი, ვართაშენი.

კერძოდ, აღნიშნულ პუნქტებში მან მოილოცა შემდეგი ეკლესიები –

კასრის ყოვლადწმინდა სამების ეკლესია,

ყუმის ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის ეკლესია,

ლექართის მოციქულთასწორ წმინდა ნინოს ეკლესია,

ზარის მთავარმოწამე წმიდა გიორგის ეკლესია,

ვარდიანის წმინდა აბოს ეკლესია,

განუხის წმინდა მოწამე არჩილის ეკლესია, ­

ქიშნუხის ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ეკლესია,

ვართაშენის წმინდა ელიას ეკლესია;

შემდეგ აქედან გადავიდა და მოილოცა დაღესტნის ოლქში:

ტაბასარანი (მისი სახელი მინაწერში ასოებნაკლულია – „ტა…სარანი“). პატრიარქს ამ რეგიონში მოციქულ პეტრეს ეკლესია მოულოცავს (ესაა ეკლესია დაღესტნის ტაბასარანისა).

ტაბასარანის გარდა, პატრიარქს მოუხილავს –

ხუნძეთი;

ნახჩეთი;

თუშეთი;

მათ შემდეგ მოუხილავს ეკლესიები კვლავ კახეთში:

ნეკრესი, ლაგოეთი, ბელაქანი, მაჯ-ფიფინეთი, ფერიჯან-მუხახ-მამრეთი; მათ შემდეგ კვლავ გაუგრძელებია გზა და მოუხილავს ვრცელი რეგიონები:

ამჟამინდელ აზერბაიჯანში მოვაკანი, ანუ ვაკე (ტერიტორია ალაზან-მტკვრის შესართავიდან, ვიდრე მტკვარ-არაქსის შესართავამდე) და

ელისენი (ტერიტორია ვერხვიანის ზეგანიდან მდინარე იორ-ალაზნის შესართავამდე).

ჩანს, ზემოთ ჩამოთვლილი გეოგრაფიული ერთეულების მეტი ნაწილი შედიოდა მაშინდელ აღმოსავლეთ კახეთსა და კახეთის მთიულეთში (მთიან დაღესტანში). ის შედიოდა ქურმუხის მთავარეპისკოპოსის ეპარქიაში.

მასში (ქურმუხის მთავარეპისკოპოსის ეპარქიაში) შედიოდა ნახჩეთი (ჩეჩნეთ-ინგუშეთი), ხუნძეთი, ტაბასარანი, ანწუხი, წახური (ყველა დაღესტანში), აღმოსავლეთ კახეთი და მოვაკანი, ანუ ვრცელი ტერიტორია ჩეჩნეთ-მთიან დაღესტნიდან შემახამდე. ამავე ტერიტორიულ ერთეულს შემდეგში მართავდა დაღესტნის ნუცალი. ჩანს, ის ადრე ერთ-ერთი საერისთავო იყო კახეთისა, ეკლესიურად მისი ცენტრი ექვთიმეს დროს ქურმუხი ყოფილა.

ქურმუხის მთავარეპისკოპოსს ასევე ეწოდებოდა “ყოვლისა მთიულეთისა წინამძღვარი”.

მის საგამგებლოში შედიოდა “ყოველი მთიულეთის” ეკლესიები. როგორც ჩამოვთვალეთ, ესენი ყოფილან წახური, კაკ-ელისენი, ტაბასარანი დაღესტანში, იქვე ხუნძეთი, ნახჩეთი, ასევე თუშეთი და სხვა ზემოთ ჩამოთვლილი კახეთის სოფლები, მათ შორის, ასევე მოხსენებულია ანწუხის საეპისკოპოსო, ასევე ნეკრესი, სადაც შესაძლოა ეპისკოპოსი იჯდა.

ქურმუხის მთავარეპისკოპოსს კირილე დონაურს დაუვალებია (ქალაქ) კაკის წმიდა ბარბარეს ტაძრის მღვდლისათვის იასე ქიტიაშვილისათვის ყველა ზემოთ ჩამოთვლილ ეკლესიაში გაეგზავნა წმინდა სახარების წიგნი.

კაკის წმიდა ბარბარეს ტაძრის მღვდელს თავის სამწერლობოში შეუკრებია თავისი თორმეტი მოწაფე, რომელთაც გადაუწერიათ ამ ეკლესიებისათვის წმიდა სახარებათა წიგნები.

შემდგომ ეს წიგნები გაუგზავნიათ აღნიშნული რეგიონის ეკლესიებსა, მონასტრებსა და სასწავლებლებში.

კერძოდ, როგორც აღინიშნა, ქურმუხის მთავარეპისკოპოსს ამ მთიან მხარეებში ჰქონია შვიდი სასწავლებელი. როგორც ითქვა, აქ, ამ სასწავლებლებში, ისწავლებოდა სხვა საგნებთან ერთად ქართლის ცხოვრება, ანუ საქართველოს ისტორია და ალვანიის ისტორია.

ქართულ ეკლესიას აღმოსავლეთ კავკასიის მთიან მხარეებში ჰქონია შვიდი სასულიერო სასწავლებელი.

მათ რექტორებს ეწოდებოდათ  “თავსმდგომნი”. მათ ევალებოდათ მოსწავლეებისათვის ესწავლებინათ:

“შჯული ჭეშმარიტი”, ანუ წმინდა წერილი და კატეხიზმო;

ფილოსოფია;

მამათა ცხოვრება, ანუ პატროლოგია;

“ქართლის ცხოვრება”, ანუ საქართველოსა და მისი ეკლესიის ისტორია;

ხოლო, საისტორიო წიგნთაგან “სავანიის” ისტორია (მაღალაშვილის სახარების 1310 – 1318 წლის მინაწერი, კ. კეკელიძე ეტიუდები, ­­II, 1941, გვ. 314-315).

ალვანიის ისტორია დაუწერია ვინმე პეტრე ლაგაძეს და შემდეგ მისი ეს თხზულება რომელიღაც სომეხ პლაგიატორს მიუსაკუთრებია და გაურყვნია (დაუმახინჯებია) თავისი შეხედულების მიხედვით. “საკუთრივ დაწერილად გამოაცხადა და სომეხთაც ადვილად იწამეს ჩვეულებისამებრ” (იქვე, გვ. 17).

პატარა ალავერდი

განვიხილოთ, თუ სად მდებარეობდნენ ჩამოთვლილი პუნქტები იმჟამინდელი კახეთ-ჰერეთისა :

კაკ-ელისენი

კაკ-ელისენი ერქვა ბელაქანის, ზაქათალასა და კახის რაიო­ნებს, მდინარე გიშის წყლამდე. როგორც ითქვა, კახეთის სამეფოს ეს რაიონები XVII საუკუნეში დაიპყრეს სპარსელებმა და იქ გააბატონეს წახურელი და ავარიელი ლეკები. ავარიელთა ლეკების ე.წ. “თავისუფალი თემები” საინგილოში არის: ჭარ-ბელაქანი, კატეხი, მუხახი და ქინიხი. წახურელი ლეკების თავისუფალი თემები საინგილოში არის: წახური, ელისუ და ყარადუკულაკი. კახეთის ამ დაპყრობილ ნაწილს ერთ პერიოდში “წახური”, ანუ წუქეთი ეწოდა.

ძველი წუქეთი, როგორც ითქვა, XVII საუკუნემდე მოიცავდა დაღესტნის ტერიტორიას თუშეთიდან ვიდრე მდ. სამურის სათავემდე.

XVII საუკუნის შემდეგ ყოფილი კახეთის ცენტრს ზაქათალას, ბელაქანისა და კახის რაიონებს ეწოდა ახალი წუქეთი. ის ფაქტიურად მოიცავდა ყოფილი მაჭის საერისთავოს.

მაჭი ცნობილი არის VIII საუკუნიდან. XI საუკუნის შემდეგ მაჭის საერისთავო მოიცავდა ტერიტორიას მაჭის წყლიდან შაკიხამდე (შექამდე), ალაზნიდან ხუნზახამდე, აქ შედიოდა პუნქტები – გიში, შაკიხი, კასრი, ლაკუასტი.

მაჭის საერისთავო 1471 წელს გააუქმა კახეთის მეფე ლევანმა. როგორც ითქვა, XVII საუკუნის შემდგომ იქ გაბატონდნენ წუქეთელი ლეკები და ამ ტერიტორიასაც შესაბამისად მათი სატომო სახელი ეწოდა. საერთოდ, კაკი  ქალაქ კახს ერქვა.

კასრი

კასრი ყოფილა ქალაქი წუქეთისა. როგორც ჩანს, ის აუგია VIII საუკუნეში არჩილ მეფეს. “მაღალაშვილის ოთხთავის” მინაწერში ჩამოთვლილ ეკლესიათა შორის იხსენიება კასრის წმ. სამების საყდარი. პირველი ცნობა მის შესახებ დაკავშირებულია მეფე არჩილთან (VIII ს.). “მოვიდა არჩილ კახეთად, და ყოველთა ტაძრეულთა მისთა მიუბოძა კახეთი და აზნაურყვნა იგინი, აღაშენა ეკლესია საძმორს, შეირთო ცოლი ასული გურამ კურაპალატისა, რომელი იყო შვილთაგან ვახტანგ მეფისათა, ბერძნის ცოლისა ნაშობთა, და დაჯდა წუქეთს, და აღაშენა კასრი, და ხევსა ლაკუასტისასა აღაშენა ციხე, და პოვნა წუქეთს მთავარნი, რომელთადა მიებოძა ვახტანგ მეფესა წუქეთი, და იყო მაშინ რომელი ერისთავობდა თუშთა და ხუნზთა ზედა და ყოველთა წარმართთა მის მთისათა – სახელით აბუხუასრო და არა ინება მისგან წაღებად წუქეთი. და აღაშენა ციხე-ქალაქი ერთი ნუხპატს ორთა წყალთა შუა, ხოლო ნუხპატელნი უწინარეს იყვნეს კაცნი წარმართნი და მხეცისბუნებისანი, არამედ ყრუსა მოესრა სიმრავლე მათი. და იძულებით მონათლნა არჩილ იგინი” (ქართლის ცხოვრება, ტ. I, გვ. 243). შემდგომში მეფე არჩილმა წუქეთი და ქალაქი კასრი გადასცა სომხეთიდან მოსულ ბაგრატიონ პიტიახშებს, რომელნიც ვასალური სახით ეყმნენ არჩილს.

გ. მარჯანიშვილის კვლევით, ქალაქი კასრი მდებარეობდა ქალაქ კახთან ახლოს, დასავლეთით, მდინარე კობალას მახლობლად (გ. მარჯანიშვილი, ჰერეთი, 2005, გვ. 32). ჩვენ ეს მოსაზრება საეჭვოდ მიგვაჩნია, რადგანაც, ჩანს, ქალაქი კასრი მდებარეობდა მდინარე სამურის სათავესთან ახლოს. მაგრამ სხვა პუნქტი კასრი ქალაქ კახთანაც მდებარეობდა. ჩანს, სწორედ ეს უკანასკნელი მოუხილავს პატრიარქ ექვთიმეს, რადგანაც ოთხთავის მინაწერში ნახსენები კასრის ყოვლადწმინდა სამების ეკლესია კაკ-ელისენში მდებარეობდა. გ. მარჯანიშვილის აზრით, როგორც ითქვა, ის მდებარეობდა ქალაქ კასრის დასავლეთ მხარეს. ეკლესიასთან ახლოს ყოფილა ქვით ნაგები და შიგნიდან გალესილი ძველისძველი დიდი ცისტერნა, საზედაშე ქვევრი, მისი სიგრძე და სიმაღლე ყოფილა 2 მეტრი. შესაძლოა, ამ ცისტერნას უწოდებდნენ კასრს და მისი სახელი დაერქვა ეკლესიასაც. კასრის ეკლესია იყო ყოვლადწმიდა სამებისა.

კასრის ეკლესია

ყუმი

ყუმის ღვთისმშობლის ეკლესია მდებარეობს კახის რაიონში. ითვლება, რომ ყუმის ეკლესია VI საუკუნისაა. ყუმი მდებარეობს კახის რაიონის სოფელ ლეკითთან, იგივე ლექართთან ახლოს, მის გვერდით. აქ დღესაც დგას ეკლესიის ნანგრევი, შვერილაფსიდიანი სამნავიანი ბაზილიკა. გ. მარჯანიშვილის კვლევით, ეს ის VIII საუკუნის ეკლესიაა (და არა VI საუკუნისა).

III. ლექართი

ლექართის წმიდა ნინოს ეკლესია მდებარეობს კახის რაიონში. სოფელ ლექართს ახლა ლეკითი ეწოდება. სოფელთან ჩრდილოეთ მხარეს მდებარეობს მონასტრის ნანგრევები,  ხოლო სოფლის სამხრეთ-აღმოსავლეთით ორი ეკლესიის, აბანოსა და ქარვასლისაგან შედგენილი კომპლექსი. ლეკითის ტეტრაკონქის სტილით ნაგები ეკლესია ბანას ტიპის მრგვალი ტაძარი ყოფილა VIII-IX საუკუნეებისა, ე.ი. არჩილ მეფის დროინდელი. აღნიშნული ლეკითის მონასტერსაც ასევე ჰქონია მრგვალი ეკლესია, მათ შორის ორი დიდი გუმბათიანი და სამი მცირე დარბაზი (გ. მარჯანიშვილი, ჰერეთი, გვ. 28). ყველა ჩამოთვლილი ეკლესია  “ქართული ძეგლების ფართო წრეს განეკუთვნება” (იქვე, გვ. 29). წმიდა ნინოს სახელზე ნაგები ეკლესიის დასახელება მიუთითებს, რომ ამ მხარეებში უქადაგნია ქართველთა განმანათლებელ წმიდა ნინოს.

ზარი

ზარის წმ. გიორგის ეკლესია  მდებარეობს ზაქათალას რაიონში ს. ზარნას (ძვ. ზარი) მთის წვერზე, მრგვალი ნაგებობაა. ასეთივე სახელი აქვს შექის რაიონის სოფელ ორთა­ზეიზითის, ძველი ზედგზითის ეკლესიას, რომელიც მოხატული ყოფილა ქართულ წარწერებიანი ფრესკებით. “გასული საუკუნის 80-იან წლებში აქ გაირჩეოდა მთავრული (ასომთავ­რული) ასოები “ვხ” და “მხტოლ” (გ. მარჯანიშვილი, ჰერეთი, გვ. 36).

ამ სოფელს ს. კარაპეტიანი ზაიზიტს უწოდებს, მდებარეობდა ქ. შაქის სამხრეთ-აღმოსავლეთით 8-9 კმ დაშორებით (ამჟამინდელი ორთა ზაიზიტი აზერბაიჯანის შექის რაიონში). ამჟამადაც ამ ეკლესიას წმ. გიორგის უწოდებენ. მის მოსახლეობას ს. კარაპეტიანი და მისი წინამორბედები “გამუსულმანებულ სომხებს” უწოდებენ, რადგანაც მიიჩნევენ, რომ მთელი ამ მხარის მოსახლეობა ეთნიკური სომხები იყვნენ, რომელნიც გამუსულმანდნენ (ს. კარაპეტიანი, საკუთრივ ალბანეთის რეგიონები შაქსა და კაპალაკში” “Кавказ и Византия”, ტ. 6, გვ. 231). ეს მოსაზრება სრულიად უსაფუძვლოა, რადგანაც აქ სომხები ძირითადად პასკევიჩმა გადმოასახლა XIX ს-ში ყარაბაღიდან, რის შემდეგაც მათ ადგილობრივი ქართული ეკლესიები აითვისეს, რადგანაც გამუსულმანებულ მკვიდრ მოსახლეობას (ყოფილ ქართველებს) ეს ეკლესიები უპატრონოდ ჰქონდათ დატოვებული. ნ. კარაპეტიანის ზაიზიტის ეკლესიისა და გ. მარჯანიშვილის ზედგზითის ეკლესიების გეგმები იდენტურია. ზარის წმ. გიორგის ეკლესია კი, როგორც ითქვა, ზაქათალას რაიონში მდებარეობდა.

ვარდიანი

სოფელ ვარდიანში მდგარა წმ. აბოს ეკლესია. “ვარდ” ფუძე-ძირით ძველი, ისტორიული კახეთის ამ რეგიონში მრავალი პუნქტი მოიხსენიება, მათ შორის, ვარდაშენი (ვართაშენი) და მის სამხრეთით ამჟამინდელი “ვარდანლი”. მის მახლობლად გადიოდა გზები, რომელნიც ერთმანეთში აკავშირებდა შემახას განჯასთან, ასევე კაპალაკსა და შექს დერბენდ-ჩოლთან, საბოლოოდ, ყველა ეს გზა თბილის-მცხეთას უკავშირდებოდა.

აღსანიშნავია, რომ მაღალაშვილის სახარების მინაწერში არ იხსენიება სიტყვა “ჰერეთი”, თუმცა კი ამჟამად კატეგორიულად აცხადებენ, რომ ეს მინაწერი ჰერეთის ეკლესიებს შეეხება. საქმე ისაა, რომ სინამდვილეში ჰერეთი მდებარეობდა არა აქ, არამედ ჩამოთვლილი ეკლესიების აღმოსავლეთით კაპალაკსა (ყაბალასა) და მტკვარ-არაქსის შესართავს შორის. ეს იყო ალბანეთის ნაწილი. ამჟამად არასწორად მიიჩნევა, თითქოსდა ჰერეთი ერქვა ტერიტორიას შექიდან გურჯაან-ბოდბის ჩათვლით, ანუ იმ მიწა-წყალს, რომელსაც ქართულ წყაროებში კახეთი ეწოდება, ხაზგასმითაა აღსანიშნავი, რომ ამ წყაროში (მაღალაშვილის სახარების მინაწერში) ეს რეგიონი კახეთად მოიხსენიება და არა ჰერეთად. ჩამოთვლილი ეკლესიების სახელებიც მიუთითებს, რომ მათ არაფერი აკავშირებდათ ალბანეთის ეკლესიასთან. მათი სახელები : წმიდა ნინო, წმიდა არჩილი, წმიდა აბო, წმიდა გიორგი მიუთითებს, რომ ისინი ქართული სამყაროს ეკლესიებია, ქართველ განმანათლებელთა, წმიდანთა და მეფეთა სახელობისა და არა ალბანელებისა. თუმცა ს. კარაპეტიანი აყალბებს რა მაღალაშვილის მინაწერს, არწმუნებს მკითხველს, თითქოსდა ეს ეკლესიები ალბანელთა განმანათლებელ ელიშესთან იყო დაკავშირებული. მაღალაშვილის მინაწერში კი, როგორც ითქვა, არ იხსენება არც სიტყვა “ჰერეთი” და არც სიტყვა “ელიშე”.

ს. კარაპეტიანი იმასაც კი წერს, თითქოსდა ამ მინაწერში “წმიდა ელიშეს 12 მოწაფე იხსენიება” მაშინ, როცა მინაწერში იხსენიება არა I საუკუნის წმინდანის, არამედ XIV საუკუნის მღვდლის იასე ქიტიაშვილის სახელი, რომელსაც ქალაქ კაკში ჰყოლია 12 მოწაფე, რომელთაც გადაუწერიათ სახარების წიგნები ჩამოთვლილ ეკლესიებში დასარიგებლად.

ს. კარაპეტიანი უხეშად, განუკითხავად აყალბებს წყაროებს.

ასეთი გაყალბება კი, ამ მინაწერის სიტყვებით, ძველადაც ერთ-ერთი ჩვეულება ყოფილა ს. კარაპეტიანის წინამორბედებისა. მასში ნათქვამია: “ცხოვრება ალვანიისა, ესე იგი არს სავანიისა, რომელ დაწერა პეტრე ლაგაძემან, ვინმე სომეხმან გა(რყვნა) იგი და საკუთრივ დაწერილად გამოაცხადა და სომეხთაც ადვილად იწამეს ჩვეულებისამებრ”.

ალვანია  აღნიშნული ეკლესიების რეგიონის უშუალო მეზობლად, მის აღმოსავლეთით მდებარეობდა და ამიტომ მისი ისტორიის შესწავლაც საჭიროდ იყო ცნობილი.

ალიბეგლოს წმინდა ნინოს ეკლესია

ვარდიანში ყოფილა წმიდა აბოს ეკლესია.

წმიდა აბო  ქართული ეკლესიის წმინდანი იყო, რომელსაც იცნობდა მთელი ქართული სამყარო VIII ს-სა, ანუ წმ. არჩილის ეპოქისა. ეს ეკლესიაც არჩილს უნდა დაუკავშირდეს.

განუხი

განუხის წმ. არჩილის ეკლესია უნდა მდებარეობდეს შაქსა და ვართაშენს შორის. პუნქტი ღანუხი ქურმუხთან ახლოსაა შაქის მხარეს.

მისი ეკლესიის სახელიდან (წმ. არჩილი) ჩანს, რომ ის კახეთში წმ. არჩილის მოღვაწეობასთან არის დაკავშირებული და არა ალბანეთის ეკლესიასთან.

ცნობილია, რომ წმ. არჩილი თავის საბრძანებელში გადავიდა კახეთში არაბთა მპყრობელობისას და იქ მრავალი ქალაქი და ეკლესია ააშენა. მათ შორის, ჩანს, განუხის ეკლესიაც.

 VII. ქიშ-ნუხი

ქიშნუხშია ღვთისმშობლის ეკლესია. კიში – იგივე ქიში, ნაჩვენებია შაქთან ახლოს მდინარე ქიშისწყლის მარჯვენა სანაპი­როზე. იქ მდებარე ეკლესიას მიიჩნევენ “გიშის საეპისკოპოსოდ”.

გიშის ეკლესია შაქის მახლობლად  მცირე ნაგებობაა. XI ს-ში განუახლებიათ. გ. ჩუბინიშვილი წერდა: “შეუძლებელია მისი მიჩნევა უკვე VI ს-ში არსებულ საეპისკოპოსო კათედრად. საფიქრებელია, რომ გიშის კათედრა X-XII სს-ში გადატანილი იქნა იქვე, 5 კმ-ით, დაშორებულ ქალაქ ნუხაში. ეკლესია ხელმეორედ გამოყენებული იქნა პასკევიჩის ბრძანებით XIX ს. 50-60-იან წლებში გადმოსახლებული სომხების მიერ” (გ. მარჯანიშვილი, ჰერეთი, გვ. 26).

 საერთოდ, სხვაა ქართული წყაროების გიშის ქართული საეპისკოპოსო და სხვაა სომხურ-ალბანური გისის საეპისკოპოსო.

გისის ცნობილი ალბანურ–სომხური სასულიერო კერის მდებარეობა ივარაუდება მტკვრის მარჯვენა სანაპიროზე უტიკის რეგიონში, კერძოდ, კი პარტავთან ახლოს, მის ჩრდილოეთით (იხ. ბ. არუთინიანის სომხეთის რუკა), ხოლო ქართული გიშის საეპისკოპოსო სულ სხვა რეგიონში – შექთან მდებარეობდა.

შაკიხი ერქვა შექსა და მის რაიონს. სომხური წყაროების “გარდმანი” (გარდაბანი) და ქართული შაკიხი  ერთმანეთის მეზობლები იყვნენ. ერთი მტკვრის მარჯვენა, ხოლო მეორე მარცხენა სანაპიროზე მდებარეობდა. ეს საინტერესოა ჩელეთის ადგილმდებარეობის განსაზღვრისათვის.

კახეთის ქალაქი ჩელეთი უნდა ვეძიოთ შექის რაიონში, რადგანაც მის მშენებლობაში გარდაბნელები მონაწილეობდნენ.

მართლაც, სოფელი “ჩალეთი“ ს. კარაპეტიანის რუკაზე მდებარეობს ვართაშენ-ვარდაშენთან ახლოს, მის დასავლეთით. ამ ჩალეთის გასწვრივ – მტკვრის მარჯვენა სანაპიროზე, როგორც აღვნიშნეთ, ისტორიული გარდმანის პროვინცია მდებარეობს.

ქართლის ცხოვრება წერს – “კახოსს მისცა კავკასიასა და კახეთის მთასა შორის, არაგვთგან ვიდრე ტყეტბადმდე, რომელ არს საზღვარი ჰერეთისა და ამან კახოს აღაშენა ჩელეთი, კუხოს შეეწია შენებასა ჩელეთისასა, რამეთუ დედა ციხე კახოსის ხვედრი იყო და მისცა კახოსს შეწევნისათვის და შეეწია შენებასა ჩელეთისასა, რომელსა ბერ ერქვა პირველშენებელსა კახეთისასა” (ქ.ც., ტ. I, გვ. 9).

ჩელეთის საეპისკოპოსო ვახტანგ გორგასალის დროს იხსენიება ხორნაბუჯსა და აგარაკს შორის. ეს აგარაკი მდებარეობდა “ხუნანის გამართებით” (იქვე, გვ. 199).

ამ განლაგებიდან ჩანს, რომ ჩელეთის საეპისკოპოსო მდებარეობდა ხორნაბუჯ-ხუნანის რეგიონში, ანუ იქ, სადაც ჩვენ ვვარაუდობთ ქალაქ ჩელეთის მდებარეობას. შაქსა და ვართაშენს შორის, როგორც აღვნიშნეთ, აქ მართლაც მდებარეობს პუნქტი ჩალეთი თავისი ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ეკლესიით (ს. კარაპეტიანი, 2005, რუკა, გვ. 252).

ამ რეგიონში უნდა ყოფილიყო ტყეტბა – საზღვარი ჰერეთთან, კერძოდ კაბალა-ყაბალსა და ვართაშენს შორის, აქ გამავალ მთას “გურჯი დაღის” იქაურები საქართველოს საზღვრად მიიჩნევდნენ.

 ამ მთის დასავლეთით ზაქათალა, კახისა და ბელაქანის რაიონებში ისტორიულად მდებარეობდნენ კახეთის სამეფოს დედაქალაქები ბაზარქალაქ-ზაგემი და სხვა სამეფო რეზიდენციები. აქ იყო კახეთის ყველაზე ნაყოფიერი მიწა-წყლი, სხვა ტერიტორიები კახეთისა _ ძირითადად ნაკლებდასახლებული იყო.

ჩვენი კვლევით, “კახეთის მთას” უწოდებდნენ გომბორის ქედს. ის კახეთსა და კუხეთს ერთმანეთისაგან ჰყოფდა.

მიწები არაგვიდან გულგულა-ტყეტბამდე, ანუ კაბალა-ხილხა­ლამდე -კახეთს ეკუთვნოდა. მართლაც, მოვსეს კალანკატუაცის ცნობით, ხილხალა – საქართველო-ალბანეთის საზღვრად მიიჩნეოდა.

ყაბალაზე გადიოდა ჩორსა და განძა-ალბანეთს დაკავშირებული გზა. ამ გზით შემოდიოდნენ ჩორ-დერბენდიდან ალბანეთის ეკლესიების დასანგრევად ჩრდილოკავკასიელები.

როგორც ითქვა, ეს რეგიონი, ანუ ზაქათალა-კახი-ბელაქანის მომცველი მიწა-წყალი სპარსეთმა მიიტაცა, სადაც მისი ქართველი მოსახლეობა ძირითადად ასიმილირდა ჩრდილო­კავკასიიდან ჩამოსახლებულ ლეკებში, რომელთაც სამართავად გადაეცათ კიდევაც ეს ტერიტორიები.

ბელაქნის რაიონში განსაკუთრებულად, და საერთოდ საინგილოში, ბევრი ლეკი მიუთითებდა თავის ქართულ წარმოშობას. მაგალითად, გალაჯოევების წინაპრები ვაჩნაძეები ყოფილან, ნასტაგალოვებისა – ერისთავები. ბევრ ლეკს სცოდნია, რომ მათი წინაპრები ქართველები იყვნენ და ცოდნიათ კიდეც თავიანთი ქართული გვარები.

ქიშ-ნუხამდე, ანუ გიშისწყლამდე მიწა-წყალი კახეთად ითვლებოდა. გიშის ტაძარი, როგორც აღინიშნა, ქ. ნუსხალის (შექის) ჩრდილოეთით 6 კმ მოშორებით მდებარეობდა. გიშის საეპისკოპოსო  ვახტანგ გორგასლის დაარსებულად ითვლება. ისტორიულად გიში ასამ და ასათ გრიგოლისძეებს ეკუთვნოდათ.

ასათ გრიგოლისძეს საღირ კოლონკელისძისგან მძლავრობით მიუტაცნია ჰერეთის ერისთავობა და ასევე მას მიუტაცნია არიშიანისაგან ადგილი საქართველოს სახელმწიფო დარბაზში (პარლამენტში), კერძოდ, ის “დაჯდა სასთაულით” არიშიანის ადგილზე დარბაზობის დროს.

ასათ გრიგოლისძემ ჰერეთის ერისთავობა გადასცა თავის შვილს გრიგოლს.

ოქროს ხანის პერიოდში ასათ გრიგოლის ძის მოწოდებით, ანუ “წვევით” საქართველოს ჯარმა დალაშქრა ქვეყანა “განძას ქვემოთ ბელაყნამდის, რახსის პირი მასისამდე” (ქ.ც., II, გვ. 40).

“განძის პირის” ქვეყანა, ჰერეთის მოპირდაპირე მხარეს, მტკვრის მეორე, მარჯვენა სანაპიროზე მდებარეობდა. ჰერეთში შედიოდა არეში, ანუ არიში. ყვარყვარე ათაბაგმა 500 კაცით ილაშქრა არეშში იქაური ვაჭრის დასასჯელად. მან გაიარა ფარავნის ტბა, დმანისი, ხუნანი, “განვიდა მტკვარს და მივიდა არეშს”.

ხუნანიდან გზა მიემართებოდა მტკვრის მარჯვენა სანაპიროს მხარეს და თანამედროვე მინგეჩაურის ტბის ოდნავ ქვემოთ კვეთდა მტკვარს. ამ მხარეს მტკვრის მარცხენა სანაპიროზე ყოფილა არეში.

 მაშასადამე, ქართველთა წინაპრების ქართლოსისა და კახოსის დროიდან ეს მიწა-წყალი ქართულ სახელმწიფოებრივ სფეროში შედიოდა, ხოლო შემდგომ ვახტანგ გორგასლის, წმ. არჩილ მეფის თუ ათაბაგების ეპოქაში – ქართულ საეკლესიო იურისდიქციაში, ამას მიუთითებს გიშის ქართული საეპისკოპოსოს, ქიშნუხის ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის, ვარდიანის წმიდა აბოს და განუხის წმიდა არჩილ მეფის ქართული ეკლესიების არსებობა.

ამ მხარეში, როგორც აღინიშნა, მდებარეობდა კახეთის ძველი ქალაქი ჩელეთი (და არა ერწო-თიანეთში, ამჟამინდელ სიონის წყალსაცავთან, როგორც ამჟამად მიიჩნევა).

ქართლის ცხოვრებით ჩელეთი – მნიშვნელოვანი ნაგებობა ყოფილა. მართლაც, ამ ნაგებობათა ნაშთი დღემდეა შემორჩენილი შაქის რაიონის სოფელ ჩელეთში, რომელსაც გ. მარჯანიშვილი “ჯალეთს” უწოდებს. კერძოდ, აქ შემორჩენილია დიდი სასახლის ნანგრევები, მისი სიგრძე 16-17 მეტრია. აქვეა ჩელეთის, ანუ ჩალეთის, ჯალეთის ეკლესია.

VIII. ვართაშენი

ვართაშენის ეკლესია – წმ. ელიას სახელობისა.

სოფელი ვართაშენი მდებარეობს შაქის აღმოსავლეთით, ყაბალა, კაპალაკის მარცხნივ. XVIII ს-ში ვართაშენში მცხოვრები უდები თავიანთ თავს უწოდებდნენ ასე _ “ვართ ალბანელები და ეროვნებით უტიელები” (გ. მარჯანიშვილი, გვ. 51).

არცახი და უტი ერქვა არმენიზებულ ალბანურ პროვინციებს ვართაშენის გასწვრივ მტკვრის მარჯვენა სანაპიროზე. არცახელებმა და უტიელებმა შეძლეს გმირულად შეენარჩუნებინათ ქრისტიანობა ალბანეთის ისლამიზაციის საუკუნეებში, მაგრამ საბოლოოდ უტიელები იძულებულნი გახდნენ დაეტოვებინათ უტის რეგიონი და თავი მახლობლად, ჯერ კიდევ ძლიერ საქართველოში, ვართაშენისათვის, შეეფარებინათ. საქართველოს სახელმწიფოებრივი სიძლიერის დროს უტიელები თავდაცვის მიზნით გადასახლდნენ ისტორიული ალბანეთიდან, ანუ მტკვრის მარჯვენა სანაპირო ქვეყნიდან, იქვე მახლობლად – მარცხენა სანაპიროზე, ანუ საქართველოს სახელმწიფოს ტერიტორიაზე.

უტი ერქვა ალბანურ პროვინციას სწორედ ვართაშენის მოპირდაპირე მხარეს მტკვრის მარჯვენა სანაპიროზე. ამ პროვინციას ასევე ერქვა მეორე სახელი “არანძაკი” (არანის ქვეყანა) _ მის ხალხს უტიელები ერქვა პროვინციის სახელის მიხედვით.

სოფელ ვართაშენში, რომელიც ახლა ქალაქი და რაიონული ცენტრია, რამდენიმე ეკლესია არის.

ვართაშენი იხსენიება 1310 წლის განსახილველ დოკუმენტში.

XIX საუკუნეში სოფელში ყოფილა სამასი კომლი მოსახლე. მათ შორის ასი კომლი ყოფილა ქართველი მართლმადიდებლების ოჯახი და, მათ გარდა, ცხოვრობდნენ უტიელებიც (უდინები).

ეს აღწერა იმით არის საინტერესო, რომ ს. კარაპეტიანის სიტყვით, ის ჩაუტარებია თვით სომეხ სამღვდელოებას XIX საუკუნის მეორე ნახევარში. სომეხი სამღვდელოება კი ტენდენციურად იყო განწყობილი, რაც გამოიხატებოდა იმით, რომ ყოველი ხერხით ცდილობდნენ დოკუმენტებში გაეზარდათ მოსახლეობაში სომეხთა, ანუ მონოფიზიტთა რიცხობრივი რაოდენობა.

მიუხედავად ამ მდგომარეობისა, მათი აღწერით, სოფელ ვართაშენის მოსახლეობის ერთი მესამედი ქართველი მართლმადიდებელი ყოფილა. არა ზოგადად მართლმადიდებლების რიცხვი ყოფილა ასეთი, არამედ ეთნიკური ქართველებისა.

ამ სოფელში ასევე ცხოვრობდნენ ეგრეთწოდებული უდინები (უტიელები), სომხები, ებრაელები და სუნიტი მუსულმანები.

1890 წლისათვის მოსახლეობის წილობრივ რაოდენობაში ქართველი მართლმადიდებლების რიცხვი შემცირებულა. კერძოდ, ამ წელს ვართაშენში მოსახლეობდა 680 ოჯახი (კომლი). მათგან 450 ყოფილა მონოფიზიტური აღმსარებლობისა (მონოფიზიტთა შორის ჩამოთვლილები არიან ეთნიკური სომხები და ეთნიკური უდინები), 150 ყოფილა მართლმადიდებლური ქართული ოჯახი, 200 ებრაული და 30 მუსულმანური. სომეხთა და მონოფიზიტ უდინთა საერთო რაოდენობა ყოფილა 1463 კაცი. აღწერის მასალებიდან ჩანს, რომ ოჯახი შედგებოდა 3-4 კაცისაგან, ამიტომაც უნდა ვივარაუდოთ, ვართაშენის 150 ქართული ოჯახი შედგებოდა 450-600 კაცისაგან.

კიდევ ერთი აღწერა ჩაუტარებიათ 1913 წელს და ამ დროს ვართაშენში ცხოვრობდა 2914 კაცი (ს. კარაპეტიანი, შუა საუკუნეთა არქიტექტურის ძეგლები საკუთრივ ალბანეთში, შაქისა და კაპალაკის გავარებში, წიგნში “Кавказ и Византия”, N6, 1988, გვ. 246).

ამ აღწერათა შემდგომ დაიწყო პირველი მსოფლიო ომი, რასაც მოჰყვა რევოლუციები და საქართველო-აზერბაიჯანის კონფლიქტი საინგილოსათვის, გასაბჭოება, საინგილოს დაუფლება აზერბაიჯანის მიერ. ქართველთა მიზანმიმართული დევნა ამ რეგიონში. ამ მიზეზის გამო ვართაშენის ქართველობა იძულებული გახდა გადმოსახლებულიყო საქართველოში, კერძოდ, კახეთში. საქართველოში დასახლების შემდგომ ისინი მუდმივად აცხადებდნენ, რომ ისინი იყვნენ ეთნიკური ქართველები და აღწერებშიც ქართველებად ეწერებოდნენ, მაგრამ მათ ეთნიკურ ვინაობაში ეჭვი შეიტანეს თბილისის სამეცნიერო წრეებმა. ქართიზაციის თეორიის გავლენით ისინი აცხადებდნენ, რომ კახეთში ჩასახლებული ვართაშენელები იყვნენ არა ეთნიკური ქართველები, არამედ უდინები, რადგანაც ვერ წარმოედგინათ აზერბაიჯანის შორეულ სოფელში ქართული მოსახლეობის ცხოვრება. თბილისელი მეცნიერები მრავალ სამეცნიერო ექსპედიციას აწყობდნენ კახელ ვართაშენელებთან, უმტკიცებდნენ მათ, რომ ისინი იყვნენ არა ქართველები, არამედ ეთნიკური ალბანელების ბოლო, გადარჩენილი მცირე რაოდენობა, უდინები. მოუწოდებდნენ,შეესწავლათ და აღედგინათ თავიანთ მეტყველებაში უდინური ენა. ეს მაშინ, როცა XIX საუკუნის სომხური აღწერებითაც კი აზერბაიჯანის  ვართაშენში ცალ-ცალკე ცხოვრობდნენ ქართული და უდინური ოჯახები და მათ კარგად იცოდნენ თავიანთი ეთნიკური ვინაობა.

წმინდა გიორგის ეკლესია ქ.გახაში

ვართაშენში ქართველებს თავიანთი ქართული მართლმადიდებლური ეკლესიაც ჰქონიათ და ასევე იქვე ყოფილა მონოფიზიტური ეკლესიაც, ხოლო ვართაშენის გარეუბნებსა და სასაფლაოებზე სხვა ეკლესიებიც მდგარან. ქართული 1310 წლის საბუთის მიხედვით, ვართაშენში მდგარა წმიდა ილია წინასწარმეტყველის (“ელიას”) სახელობის ეკლესია. ეს ეკლესია პასკევიჩის შემდგომ XIX საუკუნეში ჩასახლებულ ყარაბახელ სომხებს თავისებურად, მონოფიზიტურად, გადაუკეთებიათ და მისთვის უწოდებიათ ალბანეთის განმანათლებელ მოციქულ ელიშეს სახელი. შეუთხზიათ ლეგენდაც, რომ თითქოს იქ არის დაკრძალული ამ მოციქულის ორი მოწაფე, რომელზეც აღმართული არის სამლოცველო. ამ ლეგენდას ს. კარაპეტიანი ამატებს კიდევ ერთ სიახლეს, რომელიც შეიძლება ითქვას არის სრული უზუსტობა და არასწორი ინფორმაცია, თითქოსდა მოციქულ ელიშეს მოწაფეთა საფლავებზე აღმართული სამლოცველოები მოხსენიებულია 1310 წლის ჩვენს მიერ განსახილველ ქართულ დოკუმენტში. სინამდვილეში ამ დოკუმენტში ნახსენებია ვართაშენის წმიდა ილია წინასწარ­მეტყველის სახელობის ეკლესია და მასში საერთოდ არ იხსენიება არც მოციქული ელიშე და არც მისი მოწაფეები. ჩვენი თვალსაზრისით, ვართაშენში შესაძლოა არც იყო ძველი სომხური ეკლესიები, რადგანაც ს. კარაპეტიანის მიერ გამოქვეყნებული სომხური წარწერები XIX საუკუნეს განეკუთვნება.

როგორც აღინიშნა, ვართაშენის რაიონშია სოფელი ჩალეთი (ჭალეთი), ანუ ჩელეთი, ჩანს, უძველესი კახური ქალაქი. მას ჯალეთსაც უწოდებენ.

ამ მიდამოებში, გ. მარჯანიშვილის სიტყვით, “ძველი შაქისა და ხაჩმაზის გამყოფ ქედზე, საქართველოსთან დაკავშირებული კიდევ ერთი სახელი  “გიურჯი დაღი” (ქართველთა მთა) არის დაფიქსირებული. გამოთქმული იყო მოსაზრება, რომ ვართაშენისა და ჭალეთის სიახლოვეს გადიოდა საქართველოს საზღვარი” (გ. მარჯანიშვილი, ჰერეთი, 2005, გვ. 40).

როგორც აღინიშნა, სოფელ ჩელეთ-ჭალეთში არსებობს სასახლის ნაშთი, რომელსაც გ. მარჯანიშვილი “ტიპიური კახური სასახლეების მსგავსს” უწოდებს.

ასევე აღინიშნა, რომ სოფელ ნიჯისა და ვართაშენის მცხოვრებ უდებს პეტრე I-ისათვის XVIII ს-ში გაუგზავნიათ წერილი. უდების თქმით, ისინი “ალბანელები და ეროვნებით უტიელები” არიან. ამ განსაზღვრებაში, ალბანელებისა და უდების ცნება არ ფარავს ერთმანეთს” (იქვე, გვ, 51). მტკვრის მარჯვენა მხარეს მდებარე რეგიონს სომხურად “უტი” და ასევე “არანძაკი” ერქვა (იხ. არუტუნიანის რუკა).

ძველი “უტიკის”, ანუ უტის პროვინციაში მდებარეობდა ალბანეთის დედაქალაქი პარტავი (ბარდა) . “უტიდან ვართაშენში გადასახლებულ უტიელებს XVIII ს-ში ჯერ კიდევ ახსოვდათ თავიანთი ეთნიკური ვინაობა. ისინი იყვნენ ძველი ალბანეთიდან, ამავე დროს კი იყვნენ უტიელები, ანუ ძველი უტიკის მცხოვრები, ტომობრივად უტები, ანუ უდები.

XV-XVI საუკუნეებში, ძველ რეგიონში, როცა ქრისტიანთათვის იქ ცხოვრება გაძნელდა, როგორც ითქვა, მათ თავი შეაფარეს ჯერ კიდევ საქართველოს სახელმწიფოში შემავალ შაქი-ვართაშენის რეგიონს, რომელიც, მართალია, უკვე იწყებდა გამაჰმადიანებასა და სეპარატიზმის გზას ადგა, მაგრამ ვართაშენსა და მის შემოგარენში გაცილებით უკეთესი მდგომარეობა იყო ქრისტიანთათვის.

ვართაშენში უტიელებს, ცხადია, დახვდათ ადგილობრივი ქართული მოსახლეობა და ეკლესია. აქვე, ჩანს, ეთნიკური სომხური მოსახლეობაც გაჩნდა. ამის შედეგად ვართაშენში აღმოჩნდა ქართული, უტიური, სომხური, ებრაული და მაჰმადიანური მოსახლეობა.

XVIII ს-ში, როგორც პეტრე I-სადმი მიმართვიდან ჩანს, ამ უდინებს (უდებს) კიდევ ახსოვდათ, რომ ისინი ალბანელები და ამავე დროს უტები იყვნენ.

შემდეგში ვართაშენის ქართულ მოსახლეობას უფრო და უფრო გაუჭირდა ამ რეგიონში ცხოვრება, რადგანაც შაქში მაჰმადიანური ხელისუფლება გაძლიერდა, კახეთის დიდი ნაწილი კი შაჰ-აბასმა კახეთის სამეფოს ჩამოაცილა, ამავე დროს სპარსელთა ნებით შეიქმნა კაკ-ელისენის განდგომილი რეგიონი, რომლის მკვიდრი ქართველი მოსახლეობა აღმოჩნდა ლეკური მმართველობის ქვეშ. ამ რეგიონის ქართველები შესაბამისად ლეკდებოდნენ და მაჰმადიანდებოდნენ.

ამგვარ პირობებში მით უმეტეს გაუჭირდებოდა ვართაშენის ქართველებს, ისინი, ჩანს, ასიმილირდნენ უტიელებსა, სომხებსა და მაჰმადიანებში. თუმცა, მაინც, XIX ს-ში მათი რაოდენობა 600 ყოფილა. ისინი XX ს-ში ზინობიანში გადასახლდნენ და უკვე ნაწილობრივ დაკარგული ჰქონდათ თვითშემეცნება, მაგრამ მაინც სჯეროდათ, რომ გადარჩენა მხოლოდ საქართველოში შეეძლოთ და ამიტომაც მისკენ ისწრაფვოდნენ საბოლოოდ დასაფუძნებლად.

ქართლის კათალიკოსის სამწყსო შაქსა, ჰერეთსა  და შირვანში ქართლის ცხოვრების ჩანართის მიხედვით

აღნიშნულ პუნქტთაგან ზოგიერთი ცნობილი არის “ქართლის ცხოვრების” იმ ჩანართიდან, რომელიც შეეხება VI მსოფლიო კრების მიერ VII საუკუნეში საქართველოს ეკლესიის საპატრიარქო ეკლესიად გამოცხადებას, კერძოდ იქ ნათქვამია:

“იყოს კათალიკოსი ქართლისა სწორი პატრიარქთა თანა და აკურთხევდეს (საწმყსოსა) სამწყსოსა თვისსა ქართლსა: გამოღმა გაღმა კახეთსა, შაქსა, შირვანსა და მიდგმით წარმოვლით მთისა ადგილისათა, სვანეთისა და ჩერქეზის საზღვრამდის, სრულიად ოსეთსა და ყოველსა ზემო ქართლსა სამცხე საათაბაგოსა…” (ქართლის ცხოვრება, ტ. I, გვ. 232).

ამ დოკუმენტში ჩამოთვლილია ქართლის ქვეყანაში შემდეგი პუნქტები: გამოღმა კახეთი, გაღმა კახეთი, შაქი, შირვანი, ასევე კახეთის, შაქისა და შირვანის მიმდგომი მთის ადგილები, ანუ დაღესტანი და ჩეჩნეთი, მათთან ერთად სვანეთი, ჩერქეზეთი, ოვსეთი და ზემო ქართლში სამცხე საათაბაგო.

შეიძლება ითქვას, რომ თითქმის იგივე პუნქტები არის დასახელებული 1310 წლის მაღალაშვილის სახარების მინაწერში. როგორც აღინიშნა, მასში ჩამოთვლილია შემდეგი სახელები  – კახეთში ანწუხის საეპისკოპოსო, წახური, კაკ-ელისენი, კასრი, ყუმი, ლექართი, ზარი, ვარდიანი, განუხი, ქიშნუხი, ვარდთაშენი, თაბასარანი, ხუნძები, ნახჩები, თოშეთი, ნეკრესი, ლაგოეთი, ბელაქანი, მაჯ-ფიფინეთი, ფერიჯან-მუხახ-მამრეხი, ყოველი ვაკე, ანუ მოვაკანი, ელისენი, ვერხვიანთ ზეგანი, ივრისა და ალაზნის შესართავი, ქურმუხი, ყოველი მთიულეთი, კაკი, ალვანი, ანუ სავანია და სხვა.

შირვანი

ყველაზე შორეული პუნქტი, სადაც ამ დოკუმენტების მიხედვით, თავის იურისდიქციას ახორციელებდა საქართველოს ეკლესია, იყო შირვანის პროვინცია. ის ამჟამად შედის აზერბაიჯანში და მოიცავს შამახის რაიონს. აქ განვითარებული არის მევენახეობა და ერთ-ერთ ტურისტულ ცენტრად ითვლება. მიიჩნევა, რომ შირვან-შაჰების სახელმწიფო ჩამოყალიბდა VIII საუკუნეში, აბასიდების დინასტიის დასუსტების შემდეგ, შირვან-შაჰების სახელმწიფო შეუერთდა საქართველოს დავით აღმაშენებლის დროს. დავით აღმაშენებლის ერთ-ერთი ტიტული იყო შირვანშაჰი. აქ ცხოვრობდა ქრისტიანული მნიშვნელოვანი სამრევლო საქართელოს ეკლესიისა.

ჰერეთი

შირვანს მტკვრის მარცხენა სანაპიროს მხრიდან ჰერეთი ესაზღვრებოდა. მართალია, არცერთ აღნიშნულ დოკუმენტში სახელი ჰერეთი ნახსენები არ არის, რადგან არამდგრადი პოლიტიკური ერთეული იყო I ათასწლეულშივე (მისი ძლიერების პერიოდში). ამიტომ II ათასწლეულში მისი ხსენებაც კი გაქრა და დოკუმენტებშიც არ მოიხსენებოდა, მაგრამ ჰერეთის სახელი XX საუკუნეში გააცოცხლეს სამეცნიერო წრეებმა და მას მისთვის იქამდე უჩვეულო ეთნოპოლიტიკური დატვირთვაც მიანიჭეს. კერძოდ, XX ს. მეცნიერებმა ეთნიკურ ჰერებად გამოაცხადეს კახეთის ძირძველი ისტორიული რაიონების – კახის, ბელაქნისა და ზაქათალას მოსახლეობა მაშინ, როცა თვით ძველი, თავდაპირველი, I ათასწლეულის ჰერეთი ეთნოსის სახით არც კი ჩამოყალიბებულა. ჰერეთი იყო ქართულენოვანი მოსახლეობით დასახლებული რეგიონი სადავო ალბანეთსა და ქართლს შორის, თანაც ისტორიული ჰერეთი არ მოიცავდა ამ (კახის, ბელაქანისა და ზაქათალას) რაიონებს, რომელნიც მუდამ კახეთის რეგიონში შედიოდნენ. კახეთს ჰერეთისაგან, როგორც მიიჩნევა, გულგულა ჰყოფდა. სავარუდოდ, არსებობდა ორი პუნქტი ასეთი სახელით, ერთი თელავთან, მეორე კი – ვართაშენთან, პუნქტ ხალხალასთან ახლოს, რომელსაც, მოვსეს კალანკატუაცი და ეღიშე  ასახელებენ ვითარცა სასაზღვრო პუნქტს იბერიასა და ალბანიას შორის.

ისტორიული ჰერეთი იწყებოდა არა თელავის სოფელ გულგულადან, არამედ ვართაშენის სოფელ ფილფილადან (ხალხალადან). სწორედ ამ თანამედროვე პუნქტ ფილფილას ეწოდებოდა ქართულ წყაროში ნახსენები სახელი “ტყეტბა-გოლგოლა”, იგივე გულგულა. ე.ი. იყო ორი გულგულა, ერთი თელავთან, მეორე კი ვართაშენთან. როგორც ითქვა, ისტორიული ჰერეთი იწყებოდა ვართაშენის ფილფილა-გულგულასთან და გრძელდებოდა შამახასთან მდებარე მდინარე აღსუმდე. ასე ერქვა მდინარეს, რომელიც მტკვარს უერთდებოდა მარცხენა სანაპიროს მხრიდან იქ, სადაც მტკვარს მარჯვენა სანაპიროს მხრიდან უერთდება არაქსი.

აღსუს ქართველები თეთრ წყალს უწოდებდნენ. აქ საუკუნეთა მანძილზე გადიოდა საქართველოს სახელმწიფო საზღვარი. რაც შეეხება უშუალოდ კახეთსა და ჰერეთს შორის  საზღვარს, კიდევ ერთხელ გავიმეორებთ, რომ კახეთ-ჰერეთის  საზღვარი გადიოდა აღნიშნულ ფილფილა-გულგულასთან. საქართველოს სახელმწიფოში შემავალი ჰერეთის აღმოსავლეთი საზღვარი უკვე საქართველოს სახელმწიფოს საზღვარს წარმოადგენდა აღნიშნულ აღსუ-თეთრწყალზე.

დიდხანს, მონღოლთა ბატონობის დამთავრების შემდეგაც, აქამდე აღწევდა საქართველოს ეკლესიის იურისდიქცია შირვანის ქვეყანაში.

როგორც აღვნიშნეთ, აქვე შირვანთან მთავრდებოდა ჰერეთის საზღვარი.

პლინიუს უფროსიც წერს, რომ ალბანია და იბერია ერთმანეთისაგან განყოფილი იყვნენ მდინარე ოკაზანით, რომელიც ჩაედინებოდა მტკვარში (პლინიუსის ცნობით, ეს მდინარე ოკაზანი გამოედინებოდა კავკასიის მთებიდან და ჩაედინებოდა მტკვარში, ამჟამად მიჩნეულია, რომ ოკაზანი იყო მდ. ალაზანი, სახელების ჟღერადობის მსგავსების გამო, მაგრამ კახეთის რეგიონში მრავალ მდინარეს ეწოდებოდა ალაზანი (პირიქითა ალაზნები და სხვა), ამიტომაც ოკაზანის გამოცხადებას ალაზნად, არ გააჩნია საფუძველი, მაგრამ ეს მდინარე (ოკაზანი) ამ რეგიონშია საძებნი. ეს მდინარე არის ან ამჟამინდელი მდ. გოიჩაი (გიშისწყალი, შექთან), რომელიც ალაზანს უერთდება, ამიტომაც ისიც შეიძლება ალაზნად იწოდებოდეს, ანდა იქვე, სოფელ ფილფილასთან ჩამდინარე მდინარე აგრიჩაი, რომელიც მტკვარს უერთდება, ანდა აღნიშნული აღსუ. ოკაზანი უფრო არის აგრიჩაი, ის გამოედინება კავკასიის მთებიდან და უერთდება მტკვარს, მაშასადამე, ჩვენი ვარააუდით პლინიუსის მდ.ოკაზანი არის ამჟამინდელი მდინარე აგრიჩაი, მის სანაპიროზეა სოფ. ფილფილა, რომელის უნდა იყოს წყაროებში ნახსენები ტყეტბა-გულგულა, საზღვარი ალბანეთსა და იბერიას შორის ანუ საზღვარი კახეთსა და ჰერეთს შორის.

პლინიუს უფროსი ოკაზანის შესასახებ წერს – „Теперь будут перечислены жители пограничных с Арменией областей: всю равнину, начиная от реки Кура, заселяют племена албанов, а затем иберов, которые отделены от первых рекой Оказаном, текущей с Кавказских гор в реку Кир“ … » (Плиний Старший, «Естественная история», кн. VI, 28-29)

ჰერეთი, როგორც აღვნიშნეთ, იწყებოდა ფილფილასთან, რომელიც ერთ დროს მნიშვნელოვანი პუნქტი ყოფილა (მას ძველ წყაროებში ეწოდებოდა ტყე-ტბა – გოლგოლა). 1923 წელს ჯავახიშვილის რედაქტორობით დაბეჭდილ რუკაზე ამ ადგილას პუნქტი ხალხალაა ნაჩვენები. როგორც აღინიშნა, ის მდებარეობს ვართაშენის რაიონში. ქალაქ ვართაშენს XX საუკუნის ბოლოს შეუცვალეს სახელი და ოგუზი უწოდეს.

ვართაშენის, ანუ აზერბაიჯანის ოგუზის რაიონი გამოირჩევა თავისი ლამაზი და ხშირი ტყეებით, რადგანაც ამ რაიონის ნახევარი ტყით არის დაფარული. აქ არის ბევრი ჩანჩქერი, წყაროები, თერმული წყლები, ფაუნა ძალზე მდიდარია, მათ შორის, ხოხბით და კალმახით, ხარობს ყოველგვარი ხილი. სოფ. ფილფილა სახელგანთქმული არის ხალიჩების მქსოველი ოსტატებით. ამავე სოფელში ცნობილი არის ასევე რიყის ქვით ნაგები კოშკი XVIII საუკუნისა, რომელსაც სულხაიხანის კოშკს უწოდებენ. ეს კოშკი არის მდინარე გალაჩაის ნაპირზე ფილფილასთან ახლოს.

ფილფილასთან გადის კავკასიის ამ რეგიონისათვის მნიშვნელოვანი გზა, რომელიც უღელტეხილით გადადის ჩრდილო კავკასიაში, სამურის ხეობაში. იქიდან ეს გზა მიემართებოდა დერბენდისაკენ. ეს მომენტი იმითაა მნიშვნელოვანი, რომ ეთანადება მოვსეს კალანკატუაცის ცნობას და ბადებს თვალსაზრისს, რომ ფილფილა და მოვსეს მიერ დასახელებული ხალხალა–ხილხილა ერთიდაიგივე პუნქტია.

მოსეს კალანკატუაცის ცნობით, დერბენდის „ჩორის ქვეყნიდან“ ამ გზით ხალხილას გავლით მტრები ალბანეთის ეკლესიების დასანგრევად მოემართებოდნენ, ე.ი. ისინი გაივლიდნენ ჩორიდან სამხრეთ დაღესტანს, გზით შეივლიდნენ  სამურის ხეობაში, იქედან კი იქვე მდებარე ფილფილა-ხალხილას გავლით გაემართებოდნენ მტკვრის მარჯვენა სანაპიროსაკენ, ანუ ალბანეთისაკენ. ფილფილას მხარე ჩვენთვის მნიშვნელოვანია იმითაც, რომ, როგორც აღინიშნა, აქ ერთ-ერთ ქედს “გურჯი დაღი”, ქართველთა მთა, ეწოდება. გ. მარჯანიშვილი წერს: “გამოთქმული იყო მოსაზრება რომ სწორედ აღნიშნული ქედის არეში ვართაშენისა და ჭალეთის სიახლოვეს გადიოდა საქართველოს საზღვარი” (გ. მარჯანიშვილი, ჰერეთი, 2005, გვ. 40).

ჩვენი კვლევით, აქ, ვართაშენის ფილფილა–ხალხალასთან და „გურჯი დაღთან“ გადიოდა საზღვარი კახეთსა და ჰერეთს შორის, უფრო ადრე კი იბერიასა და ალბანიას შორის, აქ, ფილილასთან გამავალი მდინარე, რომელიც სათავეს იღებს მთებში და უერთდება მტკვარს უნდა იყო მდ. ოკაზანი, რომელსაც ახსენებს პლინიუს უფროსი. შესაძლოა, ხალხურმა მეხსიერებამ შემოინახა მოგონება სასაზღვრო  ქედის „გურჯი დაღის“ შესახებ. ამ ქედის  ერთ მხარეს კახეთი მდებარეობდა, აქვეა პუნქტი ჭალეთი, რომელიც, შესაძლოა, იყოს ისტორიული ჩელეთი.

ჭალეთი ამჟამად იწოდება ჩელეთად და არის ვართაშენის, ანუ ოგუზის რაიონის ერთ-ერთი სოფელი დასავლეთის მხარეს, ანუ საქართველოს მიმართულებით.

ჰერეთი, ამ კვლევით, განფენილი იყო ვრცელ მიწა–წყალზე აქედან ვიდრე მტკვარ არაქსის შესართავამდე.

მარტივად რომ ვთქვათ, გულგულამდე (ფილფილამდე)  იყო კახეთი, აქედან თეთრწყალ-აღსუმდე – ჰერეთი. ე.ი. ჰერეთში შედიოდა ამჟამინდელი ოგუზის, ანუ ვართაშენის რაიონი, გაბალა, იგივე კუტკაშენის რაიონი და ისმაილის რაიონი, მასში შედიოდა შემახას რაიონის ერთი ნაწილი, ხოლო კახეთში შედიოდნენ თანამედროვე შექის რაიონი, თანამედროვე გახის რაიონი, ანუ კახის რაიონი, თანამედროვე ზაქათალას რაიონი და თანამედროვე ბელაქანის რაიონი. მათ, როგორც ითქვა, ერთმანეთისგან ყოფდა ფილფილა – გურჯი დაღი, ანუ ძველი გულგულა (ვართაშენისა).

შექის რაიონის მთავარ ქალაქს ძველად ერქვა ნუხა, აქაურ სოფლებში, ისევე როგორც კახეთის ზემოჩამოთვლილ სხვა რაიონებში, ეკლესიები აღუმართავს წმ. მოწამე არჩილ მეფეს, რადგანაც ის იყო კახეთის რეგიონი.

კახეთის ეს ეკლესიები და ასევე ჰერეთის ზოგიერთი ეკლესია 1310 წელს მოუხილავს საქართველოს პატრიარქს.

ჰერეთის საზღვრები, როგორც აღინიშნა, მოქცეული იყო მტკვარ–არაქსის შესართავიდან ხალხაამდე, ანუ ვართაშენის სოფელ ფილფილამდე, იგივე გულგულამდე (ანუ ვართაშენის სოფელ ფილფილამდე). მის დასავლეთით მდებარე შექის, ანუ ნუხის რაიონი ისტორიული კახეთის ნაწილი იყო. ამიტომაც ნუხის, შექის, კახის, ზაქათალას და ბელაქნის რაიონებში მდებარე ეკლესიები არ იყვნენ ალბანური ეკლესიები. ისინი იმთავითვე მცხეთის იურისდიქციაში შედიოდნენ და მათ აშენებდნენ კიდეც ქართლის მეფეები.

ამჟამად ალბანურ ეკლესიებადაა მიჩნეული შექის, ანუ ნუხის რაიონის სოფლების ბიდეიზის, ბაშკიუნგიუცის, ორთაზეიზიცის და კიშის (გიშის) ეკლესიები. მიჩნეულია, რომ კიშის ეკლესია წმ. ელისემ (მოციქულმა ელიშამ) ააგო. ეს ეკლესიები, თავის მხრივ, ს. კარაპეტიანს სომხურ ეკლესიებად მიაჩნია მაშინ, როცა ამ ეკლესიათა წარსული ისტორიის ნამდვილ და უეჭველ წყაროში, 1310 წლის ქართულ დოკუმენტში, ისინი ქართულ იურისდიქციაში მოიხსენიებიან და მეორე ასეთივე წყაროში წმ. არჩილ მეფის ნაღვაწად მიიჩნევა.

რაც შეეხება აზერბაიჯანელ და სომეხ მეცნიერთა თვალსაზრისს, მათ არ გააჩნიათ არავითარი პირდაპირი წყარო და ისინი მხოლოდ ვარაუდებზეა დამყარებული. მაგალითად, ვარდთაშენის ეკლესია 1310 წლის წყაროში იწოდება ელიას სახელობის ეკლესიად, ელია  ყოველთვის ეწოდებოდა წმ. წინასწარმეტყველ ილიას, ხოლო ს. კარაპეტიანს მიაჩნია, რომ თითქოსდა წყარო უთითებს არა ელიას, არამედ, ელიშეს, ალბანეთის განმანათლებელს. იგივე გაიმეორა ბაქო–აზერბაიჯანის რუსული ეპარქიის ვებ–გვერდმა. შესაბამისად, მან ეს ვითომდა ელიშეს ეკლესია ალბანურ იურისდიქციაში მოაქცია. ეს წყაროს ცნობის განგებ დამახინჯებაა.

როგორც აღინიშნა, ოგუზის რაიონის ნახევარზე მეტი ტყითაა დაფარული და აქ არის ბევრი ჩანჩქერი. აქაა ტყეში ჩაფლული სოფელი ფილფილა, იგივე “ტყე-ტბა გულგულა”

“შექი მდებარეობს დიდი აბრეშუმის გზის ტრასაზე”.

სავარაუდოდ, შაქი არის სიტყვა შაკიხისაგან მიღებული, თავის მხრივ, “შაკიხი” არის იგივე “საკიხი”, ანუ საკახო. ნაწარმოებია ფუძიდან “კახ” (“კუხ”, “კიხ”) (აქედან სა-კახ-ო, შა-კიხ-ი, კუხ-ეთი).

ქიშ-ნუხი  სავარაუდოდ მდებარეობდა პუნქტ “გიშთან” (კიში).

ამ ოლქში ხშირია სახელები “ნუხ” ფუძე-ძირით, მაგ. განუხი და ნუხპატო. “ნოხო” – გამოქვაბულია ადრეული რკინის სადგამის არტეფაქტებით ბელაქნის რაიონში, ნუხი _ შექის რაიონი (ძველი ნუხა).

როგორც აღვნიშნეთ, 1310 წლის ცნობის მიხედვით, საქართველოს პატრიარქმა ექვთიმემ მოიხილა კახეთში ანწუხის საეპისკოპოსო. იქიდან გადავიდა წახურში, შემდეგ მოიხილა თავის იურისდიქციაში შემავალი კაკ-ელისენი და ამ პროვინციის ეკლესიები, კერძოდ, ქალაქ კასრში ყოვლადწმიდა სამების სახელობის ტაძარი, სოფელ ყუმში ღვთისმშობლის ეკლესია, სოფელ ლექართში წმ. მოციქულთა სწორ ნინოს სახელობის ეკლესია, სოფელ ზარში წმ. მთავარმოწამე გიორგის ეკლესია, სოფელ ვარდიანში წმ. აბოს სახელობის ეკლესია, სოფელ განუხში წმ. არჩილის სახელობის ეკლესია, სოფელ ქიშნუხში ღვთისმშობლის ეკლესია, სოფელ ბარდაშენში წმ. წინასწარმეტყველ ელიას სახელობის ეკლესია და მათ შემდეგ მიმოიხილა სხვა პროვინციები: კერძოდ, მოუვლია ხუნძეთი, ნახჩთა ქვეყანა, თუშეთი, იქიდან კვლავ გადმოსულა კახეთის მხარეს, მოულოცავს ნეკრესის, ლაგუთის, ბელაქანის, მაჯ-ფიფინეთის, ფერიჯან-მუხახ-მამრეთის და ძველი მოვაკანის, ანუ ვაკის და ელისენის ეკლესიები, რომლებიც მდებარეობდნენ ვერხვიანთ ზეგანიდან იორ-ალაზნის შესართავამდე. ამ დროს პატრიარქ ექვთიმეს მიუცია ბრძანება, ყოველი მთიულეთის წინამძღვარი ქურმუხელი მთავარეპისკოპოს კირილე დონაურისათვის თვითოეულ ამ ეკლესიაში გაეგზავნა სატრაპეზო-სახარების წიგნი. მართლაც, სოფელ კაკის წმიდა ბარბარეს ეკლესიის მღვდელს იასე ქიტიაშვილს, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ეს დავალება შეუსრულებია თავის თორმეტ მოწაფესთან ერთად.

ქიშ-ნუხის ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის ეკლესია ამ ჩამონათვალში მოთავსებულია ვარდიანსა, განუხსა და ვართაშენს შორის. უნდა ვიფიქროთ, რომ ქიშ-ნუხი ამ რეგიონში მდებარეობდა.

აღსანიშნავია, რომ ვარდაშენს  ბარდაშენი ერქვა და მისი სახელი დაკავშირებულია არა ვინმე პიროვნება ვარდანთან, როგორც ამჟამად მიიჩნევა იქაური გიდების მიერ, არამედ ქალაქ ბარდას სახელთან, რომელსაც ძველქართულად ბარდავი ერქვა. საფიქრებელია, რომ დიდი შემოსევების და ქრისტიანობის დევნის გამო ქალაქ ბარდას მართლმადიდებელი მოსახლეობა გადასახლდა მახლობელ რეგიონში, სადაც ამჟამად ვარდაშენი, იგივე ოგუზი მდებარეობს და დააფუძნა იქ ბარდაშენი. ამ გადასახლებას თითქოსდა ვარდაშენის მოსახლეობის ერთი ნაწილის ეთნოსახელი “უდიელებიც” (უდინი) მიუთითებს. ისინი ბარდის რეგიონის უტის ცნობილი პროვინციის მცხოვრებთა სახელი უნდა იყოს.

უდიელები იგივე უტიელები არიან, ალბანეთის პროვინცია უტის (უტიკის) მცხოვებნი. უტიელები გაასახლდნენ უტიდან ვართაშენში, ქართველებით დასახლებულ პუნქტში, რომელსაც ბარდაშენი, ანუ ვართაშენი ეწოდა. იქამდე, ალბანეთშივე, ეს უტიელები, ანუ უდები არმენიზებულები იყვნენ, თუმცა ენა ახსოვდათ.

მაშასადამე, უტიელები გადასახლდნენ უფრო ჩრდილოეთით და მათ თან გადაიტანეს ძველი პროვინციის – “უტისა” და მისი მთავარი ქალაქის – “ბარდას” სახელი – “უტი-უდინები”, “ბარდა-ვართაშენი”.

თუშეთიდან პატრიარქი ექვთიმე გადასულა და მოუხილავს ნეკრესის, ლაგოეთის (ლაგოდეხის) და ბელაქანის ეკლესიები.

შემდეგ წყაროში ნახსენებია მაჯ-ფიფინეთი და ფერიჯან-მუხახ-მამრეთი.

მუხახი მდებარეობს ზაქათალას რაიონში, ქ. ზაქათალას სამხრეთ-აღმოსავლეთით. მის სამხრეთით რამდენიმე კილომეტრში არის სოფელი ალიაბადი. წყაროდან ჩანს, რომ მაჯ-ფიფინეთი და ფერიჯან-მუხახ-მამრეთი მდებარეობდა თანამედროვე ბელაქანისა და ზაქათალას რაიონებში.

ამის შემდეგ წყაროში დასახელებულია “ყოველი ვაკე”. მას ამავე წყაროში ასევე ეწოდება ძველი მოვაკანი და ელისენი. ჩანს, ეს უკანასკნელი, ანუ ელისენი „ვერხვიანთ ზეგანიდან“ იორ-ალაზნის შესართავამდე მდებარეობდა (შესაძლოა აქ მდებარეობდა ელია წინასწარმეტყველის უპირველესი მოწაფის ელისეს სახელობის ეკლესია, თვითონ ელიას (ილიას ეკლესიაც მახლობელ პუნქტშია), ხოლო მოვაკანი ერქვა ძალზე ვრცელ ვაკეს მტკვრის ხეობაში აღნიშნული იორ–ალაზნის შესართავიდან ვიდრე თითქმის კასპიის ზღვამდე.

როგორც ითქვა, ზაქათალას მომდევნო კახის რაიონის სოფელ კაკში წმ. ბარბარეს სახელობის ტაძარი ყოფილა ერთ-ერთი უმთავრესი სამწიგნობრო ცენტრი აღნიშნული ვრცელი რეგიონისა, საიდანაც ქართული საღვთისმსახურო წიგნებით მარაგდებოდა მთიანეთის ყველა აღნიშნული ეკლესია-მონასტერი, ე.ი. თანამედროვე კაბალას (გაბალას) რაიონიდან ვიდრე ჩეჩნეთისა და დაღესტნის ჩათვლით (შეიძლება შევადაროთ ტოპონიმი კაბალა-გაბალა, “გაბური” – სახელი კახეთის მთავარისა და ასევე სახელი “გაბულოცი”).

შენიშვნა:

1) ლექართი – დღევანდელი “ლეკითია”.

2) ზარი – ზარნა.

3) ზაგემი, ბაზარქალაქი – აკსიბაზარი (ზაქათალასთან) – კახეთის მეფეთა რეზიდენცია – ალიაბადთან.

4) მაჭი (VIII ს.) – ლაგოდეხ-ბელაქანის გზაზე, მაჭისწყლთან (ლაგოდეხთან ახლოს) – კახეთის მეფეთა საზამთრო რეზიდენცია იყო.

5) ბოეთანი – კახეთის მეფეთა ერთ-ერთი დიდი რეზიდენცია – მდ. ბელაქანის და ალაზნის შესართავთან. აქ იღებდნენ კახეთის მეფეები ელჩებს.

6) “კავკასიის დიდი კედელი” (საინგილოს დიდი გალავანი – იწყებოდა ყვარლის რაიონის სოფელ საბუედან ვიდრე ნუხამდე (დღევანდელ შექამდე) – 1830 წლის „კავკაზსკიი ვედემოსტის“ ცნობით, ის აუგიათ „მტაცებელი ლეკებისაგან ­თავდაცვის მიზნით XVI-XVII სს-ში. აქ ქართველებს მუდამ ჰყოლიათ დარაჯები“ (“Тифлисские ведомости”, т. 82, 1830).

7) ქედი “გიურჯი დაღი” (ქართველთა მთა) – ვართაშენისა და ჭალეთის სიახლოვეს – იქაურ ხალხში დაცული გადმოცემით – “გიურჯი დაღის ქედის არეში გადიოდა საქართველოს საზღვარი” – (მარჯანიშვილი, გვ. 40).

8) “შარომატი” (სარმატი) – “ქართველთა ნათესავი ტომი ჩნდება კავკასიაში” (ივ. ჯავახიშვილი, “საქართველოს, კავკასიისა და მახლობელი აღმოსავლეთის ისტ. ეთნოლოგიური პრობლემები, 1950, გვ. 55).

9) “იბერია მდ. არაქსამდე ვრცელ­დებოდა” – აპოლოდორი (ძვ. წ. II ს.) [გ. მელიქიშვილი, ურარტუ, 1951, გვ. 138].

www.world-history.ru/countries_about/2253.html. Аполлодора, передаваемое Страбоном, что иберов от армян отделяет р. Аракс (Страбон, I, 3, 21).

Страбон сообшает, что «Армения, первоначально имевшая небольшие размеры, была увеличена Артаксием и Зариадрием, которые сначала были полководцами Антиоха Великого, а впоследствии, после его поражения, сделавшись царями — один в Софене, Акисене, Одомантиде и некоторых других (областях), а другой — в окрестностях Артаксат, — расширили (Армению), отрезав себе части (земель) у окрестных народов, а именно у иберов — склоны Париадра, Хордзену и Гогарену, лежащую по ту сторону Кира…» (XI, 14, 5)

10) “ხურიტული და მისი ერთ-ერთი დიალექტი _ ურარტული… ყველაზე ახლოს ქართულ-კავკასიურ ენათა ჯგუფთან დგას” (იქვე, გვ. 143).

11) ისტორიული კახეთის ცენტრი – ზაქათალადან კახის რაიონის ჩათვლით ვიდრე ვარდაშენამდე (შექამდე) შაჰ-აბასმა ჩამოართვა კახეთის მეფეებს და იქ გააბატონა მის მახლობლად მცხოვრები დაღესტნის ტომი წუქებისა. ამიტომაც ამ ტერიტორიას ეწოდა – წუქეთი XVII ს-ის შემდეგ.

12) XVII ს-მდე წუქეთი ერქვა დაღესტნის თემს მდ. სამურის სათავეში.

 13) ქართული წყაროების ცნობით, ძველი წუქეთი მოიცავდა ტერიტორიას თუშეთიდან ვიდრე სამურის სათავემდე დაღესტანში.

14) XVII ს-ის შემდეგ გაჩნდა ე.წ. ახალი წუქეთი (ყოფილ კახეთის ცენტრში ზაქათალას, ბელაქანის, კახის რაიონები), მოიცავდა ყოფილი მაჭის საერისთავოს მიწა-წყალს.

15) მაჭი (VII ს.) “მაჭის საერისთავო (XI ს.) მოიცავდა ტერიტორიას მაჭისწყლიდან შაკიხამდე (შექამდე). ალაზნიდან ხუნძახამდე, აქ შედიოდა პუნქტები  გიში, კახი, ლაკუასტი და სხვა, შაკიხამდე. საერისთავო გააუქმა 1471 წელს მეფე ლევანმა. ძველად, არაბთა შემოსევებისას,  ამ საერისთავოს ალაზნისპირა ნაწილს , “ალაზნის გაღმართი ჩაყოლება , გარდაბანიც” ერქვა, (მაჭისწყლიდან შაკიხამდე (შექამდე), მისი მოსახლეობა იყო ე.წ. კახნი-გარდაბნელნი. ამ სახელწოდების ქართველობა მიმდებარე ტერიტორიებზეც ცხოვრობდა). ის, არაბთა ნებით, ჰერეთმა დაიპყრო და  XI ს-სათვის განთავისუფლდა.

16) ბელაქანის, ზაქათალის, კახის, შექისა და, ნაწილობრივ, ვართაშენის რეგიონები, როგორც აღინიშნა, კახეთს ჩამოაჭრა შაჰ-აბასმა. აქ შექმნა ელისუს სასულთნო და შეიქმნა “ახალი წუქეთი”, იგივე “ალის-სულთანი”, იგივე მაჭის საერისთავო, სამწყსო გიშელი ეპისკოპოსისა (ისტორიულ კახეთში, მას არასწორედ ამჟამად ჰერეთს უწოდებენ).

17) ძველი წუქეთი იგივე წახეთი-წახური (დაღესტანში).

18) ელისენი  მოიცავდა ტერიტორიას ქურმუხიდან ვიდრე გიშისწყლამდე.

19) შაკიხი  შექია.

20) გიში – შექის მახლობლად (აქ შემდეგ გადაიტანეს კათედრა).

მაღალაშვილის სახარების მინაწერში დაცული ცნობის მიხედვით, კახეთის სოფელ განუხში მდებარე ეკლესია იყო წმიდა არჩილ მეფის სახელობისა, რაც საფუძველს გვაძლევს მოსაზრებისა, რომ ეს ეკლესია არჩილ მეფის მიერ იყო აგებული. მართლაც, ქართლის ცხოვრების ცნობით, კახეთი მთიულეთში არჩილს მრავალი ეკლესია აუგია.

ნუხა – ქართლის მეფის სატახტო (მე–8 ს.) ამჟამინდელ აზერბაიჯანში

მურვან ყრუს არაბული ლაშქრის შემოსევების გამო არჩილ მეფე იძულებული გახდა დაეტოვებინა დედაქალაქი და თავისი სამეფოს შედარებით დაცულ კუთხეში გადასულიყო. ასეთი იმჟამად ყოფილა კახეთის მთიულეთი.

კახეთის მთიულეთი ეწოდებოდა ამჟამინდელი დაღესტნის დასავლეთ ნაწილს-თუშეთს, ხუნძეთს, დიდოეთს,

კერძოდ კი, არჩილ მეფე თავდაპირველად დაფუძნებულა წუქეთში, მდინარე სამურის ხეობის სათავეში, აქ, წუქეთში, გადაუტანია მას ქართლის სამეფო ტახტი, ანუ ის “დაჯდა წუქეთს”, აქვე აუშენებია ახალი ქალაქი კასრი, იქვე აუშენებია ციხე-სიმაგრე მდინარე ლაკუასტისის ხეობაში. (“აღაშენა კასრი და ხევსა ლაკუასტისასა აღაშენა ციხე”), მაგრამ მალევე წუქეთში დაუნიშნავს თავისი ერისთავი აბუხუასრო (თუშთა და ხუნზთა ზედა და ყოველთა წარმართთა მის მთისათა) და თვითონ კი სატახტოდ და სამეფო კარის სამყოფელად წუქეთთან ახლოს, კახეთში, აუშენებია დიდი ციხე-ქალაქი ნუხპატი (აჟამინდელი ნუხა აზერბაიჟანში).

“ქართლის ცხოვრება” ამის შესახებ წერს:

 “ამის შემდგომად მოვიდა არჩილ კახეთად და ყოველთა ტაძრეულთა მისთა მიუბოძა კახეთი და აზნაურ ყვნა იგინი, აღაშენა ეკლესია საძმორს, შეირთო ცოლი ასული გურამ კურაპალატისა, რომელი იყო შვილთაგან ვახტანგ მეფისათა ბერძნის ცოლისა ნაშობთა და დაჯდა წუქეთს და აღაშენა კასრი და ხევსა ლაკუასტისასა აღაშენა ციხე და პოვნა წუქეთს მთავარნი, რომელთადა მიებოძა ვახტანგ მეფესა წუქეთი, და იყო მაშინ რომელი ერისთავობდა თუშთა და ხუნზთა ზედა და ყოველთა წარმართთა მის მთისათა, სახელით აბუხუასრო და არ ინება მისგან წაღებად წუქეთი და აღაშენა ციხე–ქალაქი ერთი ნუხპატს ორთა წყალთა შუა. ხოლო ნუხპატელნი უწინარეს იყვნენ კაცნი წარმართნი და მხეცისბუნებისანი, არამედ ყრუსა მოესრა სიმრავლე მათი და იძულებით მონათლნა არჩილ იგინი.

განძლიერებულ იყვნეს სარკინოზნი ქუეყანასა რანისასა; დაეპყრათ გაზირი და სომხეთი და ჰბრძოდა მასლამა ბერძენთა, ხოლო ძმისწულნი ადარნასე ბრმისანი, რომელთა დასწუნეს მამის ძმასა თვალნი, წარმოვიდეს ტარონით შაკიხად, სამნი ძმანი და დაემკვიდრნეს მუნ ბრძანებითა არჩილისათა, რამეთუ ყოველი პირი კავკასიისა, რანით კერძი უმკვიდრო ქმნილ იყო, ხოლო ჰერეთი და კახეთი ჭალაკთა და ტყეთაგან უკეთუ დარჩომილ იყო და დაემკვიდრნეს სამნივე იგი ძმანი ვიდრე გულგულამდის.

მასვე ჟამსა პიტიახშნი ვინმე არა შეეშუნეს კლარჯეთს, სხუად წარვიდეს ნახევარნი მათგანნი და შეიპყრეს კლდე ერთი ტაოს, რომელს ერქვა კალმახი და აღაშენნეს ციხედ. ხოლო ნახევარნი მოვიდეს კახეთს არჩილის თანა. ერთსა მათგანსა მისცა ცოლად ნათესავისაგან აბუხუასროსა, რამეთუ დაქურივებულ იყო იგი და არა ესუა ქმარი, და მიუბოძა წუქეთი ციხით და კასრითურთ. ჟამთა მათ დაეცადნეს სარკინოზნი შემოსვლად ქართლად ყრუსა წარსვლითგან წელიწადსა ორმოცდამეათესა. აქა ჟამამდე არღარა შემოვიდოდეს, არამედ მიიღებდეს ხარკსა ერისთავთაგან” (ქართლის ცხოვრება, ტ. I, გვ. 243).

ამ დოკუმენტში ნახსენებია: კახეთი, საძმორი, წუქეთი, კასრი, ლაკუასტი, თუშები, ხუნძები, მთის წარმართები, აბუხოსრო, ნუხპატი, რანი, გაზირი, სომხეთი, ტარონი, შაკიხი, ჰერეთი, კლარჯეთი, ტაო, კალმახი და სხვა. ზოგიერთი გეოგრაფიული პუნქტის ადგილსამყოფელი ცნობილია.

თქვენო უწმიდესობავ, დანართებიდან ჩანს, რომ ამჟამინდელი აზერბაიჯანის ჩრდილო-დასავლეთი ნაწილი, მთიან დაღესტანთან და ჩეჩნეთ-ინგუშეთთან ერთად, ერთ დროს, ქრისტიანი მართლმადიდებელი მრევლით იყო დასახლებული და ის საქართველოს ეკლესიიის იურისდიქციაში შედიოდა, ამიტომაც მოიხილა ეს მხარეები საქართველოს პატრიარქმა თემურ-ლენგის შემოსევამდე თითქმის ნახევარი საუკუნით ადერე მე-14 საუკუნეში, 1310 წელს. ქართული წყაროების თანახმად, იქამდეც,  საუკუნეებით ადრე, მე-6 მსოფლიო კრების გადაწყვეტილებით, ის, ჩრდილო კავკასიასთან ერთდ, საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში შედიოდა.  მოვსეს ხორენაცის ცნობით, წმიდა ნინომ მე-4 საკუნეში გააქრისტიანა იმჟამად ქართველებით დასახლებული ეს  მხარეეები, როგორც ის წერს „ ვიდრე მასქუთებამდე და და კასპიის კარამდე“, ანუ მტკვარ-არაქსის შესართავამდე ამჟამინდელ აზერბაიჯანში, მთელი ეს მხარეები შესაბამისად საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში იმყოფებოდა უკვე მე-4 საუკუნედან.

აქედან გამომდინარე დიდ  შეცდმას წარმოადგენს მე-20 საუკუნის ისტორიკოსთა გამოკვლევები ამ მხარეების იურიდიქციასთან დაკავშირებით. მათი მცდარი დასკვნით მიიჩნევა, რომ ბოდბე, გურჯააანი, დავით გარეჯა და მაჟამინდელი საინგილო, თითქოსდა შედიოდა ალბანეთის ეკლესიის იურისდიქციასი. შესაბამისი რუკა (ალბანეთისა) დევს ქართულ ვიკიპედიასა  და საინტერნეტო სივრცეში. სწორედ ასეთი არასწორი შეხედულების გამო აზერბაიჯანულ წრეებში მიიჩნევა, რომ არა მხოლოდ დავით-გარეჯა და საინგილო, არამედ ბოდბე, ყვარელი და გურჯაანიც კი ალბანეთში შედიოდა და შესაბამისად მათზე თავისი სუვერენული უფლება გააჩნია მათ მხარეს, რადგანაც მიაჩნიათ რომ აზერბაიჯანი არის ალბანეთი ისტორიისა და კულტურის სამართალმემკვიდრე.

თვით მოსკოვის საპატრიარქოც კი მიიჩნევს, რომ ბოდბე, გურჯაანი, დავით-გარეჯა და საინგილო ალბანეთში შედიოდა, რაც კარგად ჩანს მოსკოვის საპატრიარქოს ბაქო-აზერბაიჯანის ეპარქიის ვებ გვერდის რუკასა და ტექსტში, რომელი ზემოთაა მითითებული.

აზერბაიჯანის სახელმწიფოს მიერ ოფიციალურად მიიჩნევა, რომ  ბაქო-აზერბაიჯანის ეპარქიას უფლება აქვს თავის იურისდიქციაში  მოაქციოს აზერბიჯანის მართლმადიდებელი მოსახლეობა. ანუ ის თანდათანობიოთ  საინგილოს ქრისტიანებსაც ჩამოაშორებს საქართველოს საპატრიარქოს.

მოსკოვში დასტამბული ცნობილი  „პარავასლავნაია ენციკლოპედიაც“ ასევე მიიჩნევს, რომ ალბანეთის საკათალიკოსოსო მოიცავდა ბოდბე-გურჯააან-დავიტ-გარეჯა-საინგილოს, რაც უდიდესი შეცდომაა, რაც საფრთხეს შეუქმნის მრევლს სამომავლოდ.

აღნიშნულის გათვალისწინებით სასურველია –

დაარსდეს საქართველოს საპატრიარქოსში შემავალი აზრბაიჯანის ეპარქია, ცენტრით ბაქოში, რომელიც გააერთიანებს თავის სამრევლოში აზერბაიჯანში მცხოვრებ ქართველ ქრისტიანებს.

სასწრაფოდ, საისტორიო საზოგადოებამ ერთობლივად იფიქროს თუ როგორ გამოასწოროროს მე-20 საუკუნის ქართველ ისტორიკოსთა შეცდომა, როელთაც ბოდბე-გურჯაან-დავით-გარეჯა-საინგილოს რეგიონი მიაკუთვნეს ალბანეთს. ჩემი პირადი აზრით, შეცდომის სათავეა წყაროებში ნახსენები პუნქტის „ტყეტბა-გულგულას“ არასწორი ლოკალიზაცია, ეს პუნქტი ერთმანეთსაგან საზღვრავდა ქართლსა და ჰერეთს (ჰერეთი ალბანეთად მიიჩნევა). ივ. ჯავახიშვილი წერს, რომ ჰერეთის პუნქტების შესახებ, არა თუ ვახუშტი ბატონიშვილის, არამედ ლეონტი მროველის დროსაც კი, ცნობები დაკარგული და ერთმანეთში არეული ყოფილა. ჩვენი კვლევით, რაც ჩვენს მიერ შედგენილ რუკებშიცაა მოცემული, ტყეტბა-გულგულა მდებარეობდა აზერბაიჯანში ისტორიულ სოფელ ვართაშენთან ახლოს (ამჟამინდელი გაბალას რაიონი, გოიჩაის სათავეებთან, იქ სადაც ამჟამად მდებარეობს თითქმის ამავე სახელწოდების სოფელი „ფილფილა“. აქვე ახლოს უნდა ყოფილიყო კახეთის ისტორიული ქალაქი „ჩელეთი“, ამჟამინდელ აზერბაიჯანულ სოფელ ჩელიათთან ახლოს. აქედან ვიდრე მტკვარ არაქსის შესრთავამდე იყო განფენილი ქართული ჰერეთი, რომელიც ერთ დროს ალბანეთთში შედიოდა. მე-7 საუკუნემდე. შემდეგ ალბანეთის სახელმწიფო გაქრა, ხოლო ქართველებით დასხლებული ჰერეთი გაძლიერდა, და მას, მე-10 საუკუნისათვის, თავისი სამეფოც  გააჩნდა, იმდენად, რომ კახეთის სასაზღვრო პუნქტებიც კი მიიტაცა, მაგრამ მალევე კახეთ-ჰერეთი გაერთიანდა, ეს იყო ქართულენოვანი სახელმწიფო, ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში.

შესაბამისად, სასურველია აზერბაიჯანში ქართული ეპარქიის დაარსება და საისტორიო კვლევების გაგრძელება.

წყარო:https://meufeanania.info/azer/