ვახუშტის საისტორიო ნაშრომში "აღწერა სამეფოსა საქართველოსა" ვკითხულობთ: "ხოლო ბაიბურდისა და ფორჩხის სამხრით, ჭანეთის მთას იქით, არს ჭანეთი, და ან უწოდებენ ლაზსავე. არს ესე შავის ზღვის კიდის წადევნებით, გონიიდამ ტრაპიზონის სამზღვრამდე" (ვახუშტი, აღწერა სამეფოსა საქართველოსა, გვ. 689).

ძველი კოლხეთის ბინადარი ორი მონათესავე ტომიდან ჭან-ლაზებს მთელი ჭოროხის ხეობა ეჭირათ ტრაპიზონამდე, მანლარ-მეგრელებს (ეგრისელებს) კი რიონის ხეობა.

კოლხეთში თავდაპირველად ჰეგემონია მანრალ-მეგრელებს ჰქონიათ, ძველი წელთააღრიცხვის პირველ საუკუნეში რომაელების შემოსევის შემდეგ ლაზები წამოწეულან წინა პლანზე. რომალებს კოლხეთისათვის სახელწოდებაც შეუცვლიათ და ლაზიკა ან ლაზიკი შეურქმევიათ.

ლაზებს მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავთ საქართველოს ისტორიაში. ლაზეთი ძველი საქართველოა, მისი მიწა შესაძლოა უფრო ქართულია, ვიდრე დანარჩენი საქართველო, რადგან ამ მიწიდან წამოვიდნენ ბაგრატიონები, აქ ჩაეყარა გრიგოლ ხანძთელის ეპოქაში საფუძველი საქართველოს გაერთიანებს, აქედან იყო შოთა რუსთაველი და პირველად ამ მიწაზე დაადგა ფეხი წმინდა ნინომ…

ასე რომ ტაო-კლარჯეთი და ლაზიკა მარტო ქართული მიწა კი არა, მისი გულია…

აი როგორ ახასიათებს ლაზებს ანტიკური ეპოქის მოაზროვნე აგათია სქოლასტიკოსი: "იმ ტომებს შორის, სხვა სახელმწიფოს რომ ემორჩილებიან, არ მეგულება არც ერთი სახელგანთქმული და დიდებული ტომი, რომელსაც შეეძლოს შეედაროს მას (ე.ი.  ლაზებს - გ. მ.) როგორც ბარაქა-სიმდიდრით, ისე ქვეშევრდომთა მრავალრიცხოვნობით, როგორც ვრცელი მიწებითა და უხვი მოსავლით, ისე ხასიათის სილამაზითა და სიცქვიტით..."

ლაზიკის სატახტო ქალაქი არქეოპოლისი (დღევანდელი ნაქალაქევი ცხაკაიას რაიონში) ყოფილა, ხილო ლაზთა ციხეებს შორის ისტორიულ წყაროებში უპირველესად ქალაქ პეტრას (პეტრას ციხე, დღევანდელი ციხისძირი) იხსენიებენ.

ლაზები წყაროებში პირველად ძვ. წ. I საუკუნეში იხსენიებიან. ძვ. წ. I საუკუნის ბოლო პერიოდიდან ლაზები მნიშვნელოვან ეთნიკურ და პოლიტიკურ ძალას წარმოადგენდნენ. ამ პერიოდში, როდესაც კოლხეთის სამეფოს რომაელები შემოესივნენ, კოლხებმა ნდობა დაკარგეს რომის წინაშე და სამეფოს ხელისუფლების ჰეგემონია კოლხების მონათესავე ტომის ლაზების ხელში გადავიდა, რომელნიც რომის ბატონობის პერიოდში დაწინაურდნენ და მეფეებსაც ამ ტომიდან ირჩევდნენ.

პოლიტიკური მესვეურობის კოლხებიდან ლაზების ხელში გადასვლას თვით სახელმწიფოებრივი სახელწოდების შეცვლაც მოჰყვა და ამიერიდან რომაელებმა მას, ნაცვლად კოლხეთისა, ლაზიკა ან ლაზიკე დაარქვეს. იოანე ლიდე (V-VI ს.) წერს: “კოლხიდას ამჟამად ლაზიკეს ეძახიან ჰეგემონისაგან”. აქედან გამომდინარე, “კოლხიდას” იმიტომ ჰქვია ამჟამად “ლაზიკე”, რომ ამ ქვეყანაში ჰეგემონობა ლაზებს მოუპოვებიათ.

ამგვარად, IV-V საუკუნეებში ჩამოაყალიბდა ლაზიკეს სამეფო, რომელიც დღევანდელ მთელ დასავლეთ საქართველოს და მის მიმდებარე ტერიტორიებსაც მოიცავდა.

VII-VIII საუკუნის მიჯნაზე ლაზეთმა დაკარგა პოლიტიკური ძალაუფლება და აფხაზთა ერისთავების ხელში გადავიდა. ამასთან ერთად, ლაზიკამ ტერიტორიული მთლიანობაც დაკარგა, ორ ნაწილად გაიყო: სამხრეთ-დასავლეთით მოექცნენ დასავლეთის ქართული მოდგმის ტომები - ჭან-ლაზები, ჩრდილო-დასავლეთით - ჩრდილოეთის ქართული მოდგმის ტომები - მეგრელები.

არაბების მიერ შევიწროებულმა და დევნილმა ქართულ ენაზე მოლაპარაკე ტომებმა ქართლიდან თავშესაფარი ლაზიკაში პოვეს. მათ დაუკავებიათ ლაზიკის ტერიტორიის შუა ნაწილი, ჭოროხისა და რიონის ხეობა.

სამართლიანად აღნიშნავს აკად. ნ. ბერძენიშვილი: “VI საუკუნის ლაზიკაში აღარ ჩანდა აგრე რიგად ტომობრივი გამოკვეთილობა (არც პოლიტიკური და არც ეთნიკური) რომ ლაზიკა ერთი მთლიანი ხალხი იყო და ძველი ტომობრივობის კვალი გაქრობის გზაზედ იდგა. თორემ ძველად რომ ეს ტომობრივობა აშკარად ჩანდა, ამას ხომ ძველი ბერძნული წყაროები მოწმობენ (ეკრიკტიკე, მონრალოი) ჩანს, ამ ხნის განმავლობაში ეს უახლოესი მონათესავე ტომები (ლაზები, ეგრები და სხვ.) ერთიმეორეს ისე დაახლოებიან, ერთიმეორეს ისე შერწყმიან, რომ მათი სხვადასხვაობა ჩვეულებრივი მიმომხილველისათვის შეუმჩნეველია. ამასვე მოწმობს ის გარემოება, რომ პროკოპი მათ ყველას ერთი სახელით იცნობს – ლაზი – და ისიც, რომ ეს “ლაზები”, თავისი ძველი ტომობრივი წარმომავლობის მიუხედავად, ყველანი თავიანთ თავს კოლხთა ჩამომავლად სთვლიან”

ლაზეთი შავი ზღვის სანაპიროს საკმაოდ ვრცელ ტერიტორიაზე იყო გადაჭიმული - ჭოროხის ხეობიდან ტრაპიზონამდე, მაგრამ მისი მხოლოდ მცირე ნაწილი (ვიწე-ხოფა-გონიოს ფარგლებში) სამცხის საერისთავოს შემადგენლობაში შერჩა საქართველოს, ხოლო ლაზეთის უდიდესი ნაწილი, ტრაპიზონის ჩათვლით, ბიზანტიის მფლობელობაში მოექცა. (ქალაქის სახელწოდებასთან დაკავშირებით საინტერესო განმარტება აქვს მოცემული ინგლისელ დენის სესილ ჰილზს, რომელმაც ჩვენი საუკუნის 60-იან წლებში (1959 და 1962 წლებში) ორჯერ იმოგზაურა ლაზეთში: "ძველი ქალაქი (ტრაპიზონი, - გ. მ.) აშენებულია პლატოს კონუსისებურად წაგრძელებულ ენაზე, რომელიც ციცაბოდ ეშვება ზღვაში (აქედან მისი სახელწოდება ტრაპეზუს - სასადილო მაგიდა)".

ლაზეთს უხდებოდა თავგანწირული ბრძოლა რომის, ბიზანტიისა და ირანის წინააღმდეგ. მტრებს აინტერესებდათ თავისი პოლიტიკური გავლენის სფეროში მოექციათ ლაზიკა. პოლიტიკურ ბრძოლას თან სდევდა რელიგიური დაპირისპირება. პირველსავე საუკუნეში ლაზეთში დამკვიდრებულ ქრისტიანობას რომი ებრძოდა თავისი წარმართული რწმენით. იმავდროულად სპარსეთი მაზდეანობის (ცეცხლთაყვანისმცემლობის) დამკვიდრებას უშედეგოდ ცდილობდა.

დამპყრობლებთან ბრძოლაში, ბრძნული, მომგებიანი პოლიტიკის გატარებაში თავი ისახელეს ლაზთა მეფეებმა: წათე I, წათე II, გუბაზი, ოფსიტე…

ბიზანტიის ძლიერების ხანაში ლაზიკის მეფეს ამტკიცებდა ბიზანტიის კეისარი, მაგრამ ლაზიკა ბიზანტიას არც ხარკს უხდიდა და არც ჯარს უგზავნიდა. ლაზეთის მეფე ვალდებული იყო მხოლოდ ჩრდილოეთის საზღვრები გაემაგრებინა და მტრებისგან დაეცვა ბიზანტიის სამფლობელო.

საჭირო ოყო მომენტის შერჩევა და ასეთი მომენტიც დაუდგა XIII საუკუნის დასაწყისშივე: როცა ჯვაროსნებმა 1204 წელს კონსტანტინოპოლს ალყა შემოარტყეს, თამარ მეფემ შეურაცხმყოფელი საქციელი საბაბად გამოიყენა (ბერძენთა მეფემ ქართველ ბერებს თამარ მეფის ნაჩუქარი ოქრო ჩამოართვა), გაათავისუფლა ლაზეთი, ცალკე სამეფო - ტრაპიზონის სამეფო შექმნა და მეფედ თავისი ახლობელი ნათესავი, საქართველოში გაზრდილი ბერძენი უფლისწული, ალექსი კომნენოსი დასვა.

თამარის მეფის გაერთიანებულ საქართველოში ლაზეთი ტრაპიზონის იმპერიის სახით ერთიანი ქართული სახელმწიფოს შემადგენელ ნაწილად მოიაზრებოდა. ცხადია, ტრაპიზონის სამეფოს მოსახლეობის უძირითადეს ნაწილს ლაზები შეადგენდნენ. ისინი ასევე დიდ როლს თამაშობდნენ თამარის დროს ქვეყანაში. ცნობილია, რომ თამარის მიერ დაარსებულ ტრაპიზონის იმპერიაში წამყვანი ადგილი ლაზებს იჭირათ.

ასე გრძელდებოდა 1461 წლამდე, ვინაიდან ამ წელს ოსმალებმა ტრაპიზონის სამეფო დაიკავეს; იქ მეფის ინსტიტუტი გააუქმეს და ამ დროიდან ლაზეთში თავიანთი ბატონობის განმტკიცებას შეუდგნენ.

ლაზური გადმოცემით, ოსმალებთან უთანასწორო ბრძოლაში სახელი გაითქვა ლაზეთის მმართველმა კახაბერმა, რომელმაც არაერთხელ განდევნა შემოჭრილი დამპყრობელი. ბოლოს ოსმალები დიდი ჯარით ხელახლა შემოესივნენ ქვეყანას, მათ მოახერხეს კახაბერის მოკვლა და სამეფოს დაპყრობა. ლაზი ხალხი გმირ კახაბერს დღესაც დიდი პატივით იგონებს და ამაყად ამბობს: “ყველა კაცი კაცია, ხოლო კახაბერი სულ სხვა კაციაო”. ამიტომაც ლაზეთის ერთ სოფელს კახაბერი დაერქვა.

წინააღმდეგობის ფრონტი ლაზეთში 1820-იან წლებამდე გაგრძელდა, მაგრამ ამ დროისთვის ოსმალეთის მთავრობამ ლაზი მთავრების მედგარი წინააღმდეგობა გასტეხა და იავარჰყო მათი თავისუფლება.

1801 წელს ქართლ-კახეთი რუსეთს შეუერთდა. დაიწყო შავი ზღვის სანაპიროდან ოსმალების განდევნა - 1809 წლის ბოლოს რუსეთის ჯარმა ფოთის ციხე აიღო, 1810 წელს კი იმერეთის სამეფოც შემოიერთა.

1828 წლის აგვისტოში რუსთა ჯარმა გენერალ პასკევიჩის სარდლობით, ახალციხის მახლობლად, სოფელ კლდესთან დაამარცხა ოსმალები და სამცხე-საათაბაგოს ტერიტორიის (ახალციხის საფაშო) განთავისუფლების ჯერიც დადგა - 1829 წელს ადრიანოპოლის ხელშეკრულებით ოსმალეთმა ახალციხისა და ახალქალაქის მაზრა რუსეთს დაუთმო.

უფრო მოგვიანებით მსგავსი ენთუზიაზმით იბრძოდნენ ლაზეთის პატრიოტები რუსი ოკუპანტების წინააღმდეგაც, რამაც რუსის მეთაურს საანგარიშო მოხსენებაში ათქმევინა: ლაზები გულადი ხალხია, მათი შიშით ოსმალთა ლაშქარიც კი ვერ ბედავს ლაზურ სოფლებში შესვლას და იქ გაჩერებას.

1877 წელს ახალი ძალით იფეთქა სამხედრო კონფლიქტმა რუსეთსა და ოსმალეთს შორის. სამშობლოს განთავისუფლებისათვის გაჩაღებულ ცხარე ბრძოლებში ქართველთა ლაშქარიც მონაწილეობდა.

ომის დამთავრებას, 1878 წელს, ბერლინის ტრაქტატი მოჰყვა, რომლის ძალითაც რუსეთს გადაეცა ყარსი, არტაანი და ბათუმი. ამგვარად, სამაჰმადიანო საქართველოს დიდი ნაწილი, კერძოდ აჭარა, საქართველოს შემოუერთდა.

1878 წლის ბერლინის ხელშეკრულებეით რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში მოექცა ლაზეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთი ნაწილი, 16 სოფელი დღევანდელი გონიოდან ქ. ხოფამდე. ცარიზმმა აქ მშობლიური ქართულის ნაცვლად რუსული ენის დაკანონება სცადა, ამავდროულად ლაზეთის მედრესეებში სწავლება ჩვეულებრივ, თურქულად მიმდინარეობდა.

1910 წელს ამის საპასუხოდ ლაზებმა აბდულაჰ აშიქ ჰასანოღლუს ხელმძღვანელობითა და ინიციატივით შეადგინეს წერილი სწავლა-განათლების ქართულ ენაზე შემოღების მოთხოვნით, რასაც ქართული საზოგადოება დიდი მხარდაჭერით შეხვდა, მასწავლებლებიც მზად იყვნენ ლაზეთში სამუშაოდ, მაგრამ ლაზთა ამ სამომავლო წამოწყებას 1914 წელს დაწყებულმა პირველმა მსოფლიო ომმა შეუშალა ხელი. ბრესტის ზავის შედეგად ლაზეთი თანამედროვე თურქეთის რესპუბლიკის შემადგენლობაში აღმოჩნდა.

1921 წელს ერთა ლიგამ ქართული მხარისგან მიიღო მოთხოვნა, სადაც ლაზისტანი საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ნაწილად აღიარებას ითხოვდა, მაგრამ ეს მოთხოვნა მხოლოდ ქაღალდზე დარჩა და საქართველოს გავლენა რეგიონზე ნულოვანი აღმოჩნდა. 1921 წლიდან რეგიონის უმეტესი ნაწილი თურქეთის შემადგენლობაში მოექცა, მცირე ნაწილი (სოფელი სარფი) საქართველოს შემადგენლობაში დარჩა.

ლაზეთის ტერიტორიას მდ. ჭოროხიდან ქ. ტრაპიზონის ჩათვლით 1925 წლამდე თურქეთის რუკაზე ლაზისტანად წერდნენ. ტერიტორიულად ემორჩილებოდა ტრაპიზონის ფაშას (გუბერნატორს). ტრაპიზონი საგუბერნიო ქალაქი იყო. თურქეთის მფლობელობაში მყოფი ლაზური მოსახლეობა, იმ დროისთვის არაღემატებოდა 240 000 სულს. მათ შორის ლაზურ ენაზე მეტყველებდა არა უმეტეს 160 000 სულისა.

მოსახლეობის 1960 წლის აღწერის, ან უფრო ზუსტად - დაყოფის  მიხედვით, 42 ათასი ლაზი აღირიცხება, რაც ისევე არასრული და არაზუსტია, როგორც ქართველთა (ლაზთა ჩათვლით) რიცხვი - 104 ათასი. აკად. პ. გუგუშვილი წერს, რომ პირველი მსოფლიო ომისდროინდელ მონაცემების მიხედვით, თურქეთის სამფლობელოებში მცხოვრებ ქართველთა საერთო რიცხვი 700 ათასს შეადგენდა. მასვე მოჰყავს ბ. დანციგის მიერ შესწავლილი ცნობები იმის შესახებ, რომ 1945 წელს თურქეთში ცხოვრობდა არანაკლებ 200 000 ლაზისა.

1931 წლიდან თურქეთის ხელისუფლებამ, როგორც სხვა ხალხებს, ასევე ლაზებსაც ლაზური გვარების ტარება აუკრძალა. ისინი დღეს თავიანთ ტერიტორიაზე, საკუთარ ქალაქებსა და სოფლებში ვერ იღებენ მშობლიურ ენაზე განათლებას. ის ფაქტი, რომ თურქეთის რესპუბლიკაში საშუალო განათლების მიღება მხოლოდ თურქულ ენაზეა შესაძლებელი, ლაზურს უპირატესად სოფლის ენად აქცევს. 2014 წლიდან თურქეთის რესპუბლიკაში მიღებულმა კანონმა ლაზურ ენას მიანიჭა სახელმწიფო სკოლებში შესასწავლი უცხო ენის სტატუსი, შედეგად ტრაპიზონში, ათინასა და რიზეში ლაზ ბავშვებს სკოლებში მშობლიური ენის შესწავლის საშუალება მიეცათ.