,
ესაუბრა სანდრო ბენინი
მარიო ვარგას ლიოსა ცხოვრობს მადრიდის საელჩოთა უბანში. ცოტაზე შეაღმართებულ, ხეებით დაბურულ ქუჩას მივუყვები. მანქანა იშვიათად თუ გაივლის. აი, მის სამფლობელოსაც მივადექი. მისი სახლის გვერდით, ჭიშკარზე გაკრულია აბრა: «República Bolivariana de Venezuela» ( ვენესუელის ბოლივარული რესპუბლიკა). ბედის ირონიით, მისი კარის მეზობელი ზუსტად იმ ქვეყნის დიპლომატიური წარმომადგენელია, რომლის პრეზიდენტსა და მთავრობასაც იგი ასე ცხარედ აკრიტიკებდა.
ზარის დარეკვაზე დისტანციურად იღება რკინის ჭიშკარი. ვიწრო, ორივე მხრიდან მცენარეებითა და ბუჩქებით შემოსაზღვრული ღია გასასვლელით შევდივარ სახლში, სადაც პერუელი მწერალი მას შემდეგ ცხოვრობს, რაც, – ლიტერატურული საზოგადოების გასაოცრად და ყვითელი პრესის გასახარად – , ცოლს გაშორდა, 50 წლიანი თანაცხოვრების შემდეგ.
ამჟამად ცხოვრების ახალი თანამგზავრი ყავს – საესტრადო მომღერალ ხულია ეგლესიასის ყოფილი ცოლი. მდიდრული და ელეგანტური სახლია, მაღალი ფანჯრებით, მარმარილოს კიბეებით… კიბესთან მსახური დგას, პალტოს მართმევს და დერეფნისკენ მიმითითებს, საიდაც მარიო ვარგას ლიოსას სამუშაო კაბინეტშე შევდივარ: დიდი საწერი მაგიდა, წიგნების კარადები, მუქი ხე, გაფორმება, ხარისხიანობა. ნობელის პრემიის ლაურეატი დივანზე ზის.
ვარგას ლიოსა წამოდგა. საკმაოდ მკვირცხლია 84 წლისათვის. შთაბეჭდილება მექმნება, რომ გაუხარდა სტუმარი და მას ხელს ართმევს და ხელს ისე ართმევს, თითქოს ეს იყოს სრულიად ჩვეულებრივი ქცევა ამ დროში. არადა 9 მარტია, მადრიდში ეს-ესაა იწყება კორონა-კრიზისი და უკვე მდგომარეობაც იძაბება. ახლა რომ არის, ჯერ ისეთი მძიმე სიტუაცია არაა, რითაც აიხსნება ალბათ ის გარკვეული უდარდელობა, რასაც ვარგას ლიოსა საუბრის დასაწყისში კრიზისზე საუბრისას ამჟღავნებს.
თავიდან ბოდიშს იხდის, რომ ინტერვიუს დრო დაწყებამდე ცოტა ხნით ადრე ერთი საათით გადასწია. სტუმარს შენობით მიმართავს, სრულიად გადაჭრით და უბოდიშოდ.
ნეტა ნობელის ლაურეატსაც ასე იოლად მიმართავ შენობით? ამ დროს, ლათინურ ამერიკაში ასეა მიღებული. ალბათ მწერალს უნდა ეს გლამურული ინტერიერი და ბატონკაცური იერსახე გარკვეული ბუნებრიობით გააბათილოს. ჩვენ, როგორც ყოველთვის, თქვენობით ფორმას ვირჩევთ და საუბარში ვარგას ლიოსაც თანდათანობით თქვენობითს უბრუნდება.
-არა, საერთოდ არა. დღეს მთელს მსოფლიოში კორონავირუსის პარანოიაა, რაც კიდევ უფრო ძლიერდება მედიების მხრიდან ინფორმაციის გაზვიადებით.
-თუმცა სხვაგან ასე ცუდად არაა საქმე, მაინც ვიმედოვნებ, რომ მეცნიერები მალე იპოვიან ვაქცინას. კორონავირუსის პანდემია ისევე ჩაივლის, როგორც ეს შიდსის, ებოლას და სხვა ვირუსებზე მოხდა. მალე ყველაფერი, რაც დღეს ასე დრამატულად მოჩანს, მკრთალ მოგონებად დარჩება.
- არა, რა თქმა უნდა. მე ყოველთვის ვამბობდი, რომ გლობალიზაცია არის ერთ-ერთი საუკეთესო რამ, რაც კი კაცობრიობას ოდესმე დამმართნია. და ეს მტკიცედ მჯერა. ბოლო-ბოლო გლობალიზაციას უნდა ვუმადლოდეთ, რომ ქვეყანას შეუძლია თავად გადაწყვიტოს ღარიბი უნდა რომ იყოს თუ მდიდარი. წარსულში ეს შეუძლებელი იყო. როცა მთავრობა სწორად იქცევა, მას შეუძლია თავისი ქვეყნიდან მეორე სინგაპური შექმნას. როცა მთავრობა უპირატესობას კოლექტივიზმს და პოპულისტურ უმეცრებას მიანიჭებს, ეს გამოიწვევს ისეთივე სიღატაკეს და ბარბაროსობას, როგორც ეს ვენესუელაში მოხდა. ამ ფაქტს ვერ შეცვლის ეს ხანმოკლე ჯანმრთელობის კრიზისი.
- პოპულიზმი დემოკრატიის ავადმყოფობაა, რომლის ყველაზე სახიფათო სიმპტომიც ნაციონალიზმია. ნაციონალისტები ამკვიდრებენ ტომობრივ აზროვნებას, ხოტბას ასხამენ რეაქციულ კულტურულ იდენტობას, რომელიც არასდროს არსებულა. მაგრამ იმის გამო, რომ მათ ამ მომენტისათვის რამდენიმე ქვეყანაში უპირატესობა აქვთ, ამიტომ ლიბერალური საბაზრო ეკონომიკის მიღწევები არ უნდა დავთმოთ. ჩვენ არ უნდა შეგვაცდინოს ვინმემ და კითხვის ქვეშ არ უნდა დავაყენოთ სისტემა, როგორც მთლიანობა.
-ჭეშმარიტად ლიბერალურ სისტემაში ყველანი კარგად არიან. ყველაზე შთამბეჭდავი მაგალითი ლათინურ ამერიკაში არის ჩილე, სადაც აბსოლუტური სიღატაკე გამქრალია.
-მეორე შეხედვით კი ისეა, რომ საშუალო კლასი ჩილეშიც და სხვა ქვეყნებშიც საზოგადოებრივი და ეკონომიკური ზრდის საფრთხეს ხედავს და ამიტომ ქუჩაში გადის. ეს იგივე ფენომენია, რაც ყვითელჟილეტიანთა ამბოხია საფრანგეთში. ამას არაფერი აქვს საერთო რეალური ღარიბი ქვეყნების სოციალურ პროტესტებთან.
- თავისუფალ სისტემაში ადამიანებისთვის ნებადართულია არასწორი არჩევანი. მანდ ეგ ამბავია. ვინ იფიქრებდა ოდესმე, რომ ამერიკის პრეზიდენტი გახდებოდა ისეთი კატასტროფული ფიგურა, როგორიც დონალდ ტრამპია? არადა სრულიად ლეგიტიმური, დემოკრატიული გზით აიჩიეს. ვინც დემოკრატიის მხარეზეა, იმან მისი რისკებიც უნდა ცნოს. გარდაუვალია, რომ ისეთი ღრმა რევოლუციური გადატრიალება, როგორიც გლობალიზაციაა, საპასუხო რეაქციებს აუცილებლად გამოიწვევს. მაგრამ, საბოლოო ჯამში, საქმე ეხება დაქვემდებარებულ საპასუხო მოძრაობებს. სიტუაცია, რომელშიც ახლა ვართ, მაგონებს იმას, რაც კარლ პოპერმა 1994 წელს განმარტა.
- მან თქვა ასეთი რამ, არა სიტყვასიტყვით: დიახ, ბევრი რამ არაა ისე, როგორც უნდა იყოს, თუმცა კაცობრიობა არასდროს ყოფილა ისე კარგად, როგორც სწორედ ახლაა. ამაზე უნდა ვიფიქროთ, როცა დეპრესია შემოგვეძალება. არაფერია მარტივი, არაფრის წინასწარმეტყველება არ შეიძლება და რეალობა უფრო კომპლექსურია, ვიდრე ყველა იდეოლოგია.
- თუკი დიდ ისტორიულ ხაზებს დააკვირდები, მაშინ გამართლებულია. ლათინურ ამერიკაში, – კუბის, ნიკარაგუასა და ვენესუელას გარდა, – დიქტატურა აღარ დარჩა. საბჭოთა კავშირი გაქრა, კომუნიზმი, რომელმაც იდეალისტური ახალგაზრდობის ამდენი წარმომადგენელი ეტაპობრივად აცდუნა, დამარცხებულია. ეს ფანტასტიკურია და ამან მისცა ლიბერალურ დემოკრატიას საშუალება ისე გავრცელებულიყო, როგორც ამას რამდენიმე ათწლეულის წინ ვერავინ წარმოიდგენდა.
- ეს ასე არ არის. სწორედ კორონავირუსით გამოწვეული კრიზისი ამტკიცებს, რომ პროგრესი და დიქტატურა ერთმანეთთან შეუთავსებელია. ჩინელი ექიმები, რომლებიც მოსალოდნელი ეპიდემიის შესახებ გვაფრთხილებდნენ, დააპატიმრეს და გააჩუმეს. ამის გამო ინფექცია ჩინეთში კვირეთა მანძილზე დაუბრკოლებლად ვრცელდებოდა. თავისუფლება ერთიანია, და ჭეშმარიტი პროგრესი მხოლოდ მაშინაა, როცა ერთი სისტემის შიგნით ყველა სფერო – მეცნიერება, კულტურა, პოლიტიკა და არა მხოლოდ ეკონომიკა – თავისუფალია. თუკი კორონავირუსს რამე კარგი აქვს, ეს არის მისი უნარი, რომ ეს ფაქტი ჩვენი მეხსიერებიდან გამოიხმოს და ე.წ.ჩინურ მოდელს ჯადო ჩამოხსნას.
- კი, ბატონო.
- არბენცის ძალადობრივ ჩამოგდებას მთელი ლათინური ამერიკისათვის ჰქონდა კატასტროფული მნიშვნელობა. მე ვიყავი მაშინ სტუდენტი პერუში და მახსოვს, თუ რა დაძაბულად ვადევნებდით თვალყურს გვატემალას დრამას. არბენცმა, დემოკრატიულად არჩეულმა სამხრეთამერიკელმა პრეზიდენტმა სცადა რადიკალური რეფორმების განხორციელება. გამოუყენებელი მიწები უნდა დარიგებოდა ღარიბ გლეხებს, საწარმოებს უნდა გადაეხადათ გადასახადები. სრულიად კანონიერი ღონისძიებები იყო, რასაც დემოკრატიულად არჩეული კონგრესი და საზოგადოება ფართოდ და თანმიმდევრულად განიხილავდა. არბენცის მოწინააღმდეგეებმა და აშშ-ს მთავრობამ ძალადობრივად დაამუხრუჭეს ეს პროცესი, იმ საბაბით, თითქოს პრეზიდენტი საბჭოთა კავშირის მარიონეტი ყოფილიყო.
- ეს იყო სრული აბსურდი. დღეს ამას Fake News ქვია. მაშინდელ გვატემალაში ერთი რუსიც კი არ იყო, ქვეყანას დიპლომატიური ურთიერთობებიც კი არ ქონდა რუსეთთან. არბენცი იყო ანტიკომუნისტი სოციალ-დემოკრატი.
- მათ დაინახეს, როგორ დაიმსხვრა მათი ილუზიები, რომ ლათინური ამერიკის რეალობა ზომიერი დემოკრატიული რეფორმების მეშვეობით შეიძლება შეიცვალოს. შედეგები არა მარტო გვატემალისათვის იყო კატასტროფული, არამედ მთელი ლათინური ამერიკისათვის.
- მემარცხენეთა დიდ რაოდენობაში დამკვიდრდა რწმენა, რომ სამართლიანობას რეფორმები კი არ ქმნიან, არამედ რევოლუციები. დაიწყო ორმოცდაათწლიანი ეპოქა, როცა ვრცელდებოდა აგრესიული ანტიამერიკანიზმი და ყველგან იქმნებოდა კომუნისტური პარტიზანული ორგანიზაციები. მაგალითად, გმირად არბენცი კი არ ითვლებოდა, არამედ ფიდელ კასტრო. კასტროს გამარჯვებაზე და კუბის დიქტატურაზე პასუხისმგებლები არიან ამერიკელები.
- ალბათ… მაგრამ როცა კასტრო 1953 წელს, მონკადას ყაზარმაზე თავდასხმის შემდეგ, სასამართლოს წინაშე თავს იცავდა, ზუსტად ისეთივე სოციალ-დემოკრატიული და რეფორმისტული პროგრამა წამოაყენა, როგორც არბენცმა. ეგ მერე გარადიკალურდა, სხვათა შორის, ჩე გევარას გავლენაც იყო, რომელიც სახელმწიფო გადატრიალებისა და ტერიტორიაზე უკანონოდ შეჭრის დროს არბენცის წინააღმდეგი იყო.
- ორივე შემთხვევა სხვადასხვანაირია, რადგან ალიენდეს ხალხისგან ბევრად ნაკლები მხარდაჭერა ქონდა, ვიდრე არბენცს. ალიენდე სოციალისტური რევოლუციისკენ მიისწრაფოდა და არა სოციალურ-დემოკრატიული რეფორმებისაკენ. თუმცა ამით არ იცვლება ის, რომ მე ყოველთვის ვგმობდი ავგუსტო პინოჩეტის სამხედრო დიქტატურას.
- არა, ამის უკან იმალება დიდი სიყვარული ისტორიისა და ისტორიული ფიგურებისადმი. სწავლის დროს არ ვიყავი დარწმუნებული, ისტორიკოსი უნდა გამოვსულიყავი თუ მწერალი. მწერალს უპირატესობა აქვს ისტორიკოსთან შედარებით: მას თავისუფლად შეუძლია გადაუხვიოს უკვე დამკვიდრებულ ფაქტებს, თუკი თხრობისთვის სასარგებლოდ ჩათვლის.
- არა. მე ძალიან მიყვარს ისეთი ავტორების კითხვა, როგორებიცაა გაბრიელ გარსია მარკესი ან ხორხე ლუის ბორხესი, მაგრამ თუკი აუცილებლად იარლიყი უნდა მივიწებო, მაშინ ეს იქნება რეალიზმი. წერისას ვცდილობ ხოლმე რეალობა ავსახო და არ გამოვიგონო. ჩემს სამწერლო სამუშაოს განეკუთვნება აგრეთვე ჟურნალისტური კვლევები. არბენცის შესახებ რომანს რომ ვწერდი, მთელი გვატემალა შემოვიარე, არქივებში კონსულტაცია გავიარე, ისტორიკოსებს ველაპარაკე.
- დიახ. ლიტერატურის უზარმაზარი სოციალური და პოლიტიკური ფუნქცია მდგომარეობს იმაში, რომ გაამკვეთროს მკითხველთა კრიტიკული სულისკვეთება რეალობის მიმართ. კარგი ლიტერატურა აღძრავს უკმაყოფილებას სამყაროს წინააღმდეგ, სულ ერთია, როგორიც არ უნდა იყოს. ის გვიჩვენებს, თუ რამდენად შორს არის რეალობა იმისაგან, რისი წარმოდგენაც შეგვიძლია, რამდენად საინტერესო და ამაღელვებელი შეიძლება იყოს რეალობა, თუ იგი იქნებოდა სხვაგვარი, ვიდრე არის.
- (ფიქრობს) ეს, ჩემი აზრით, არ არის საკმარისი არგუმენტი იმ თეზისის საწინააღმდეგოდ, რომლის მიხედვითაც ლიტერატურას შეუძლია კრიტიკული მოქალაქეების შექმნა. რას აკეთებს დიქტატურა პირველ რიგში? იგი ცდილობს ლიტერატურის არტახებში მომწყვდევას და ამისთვის ცენზურას იყენებს. თავისუფალი აზროვნება და ფანტაზია შეუთავსებელია დიქტატურასთან.
- დიახ, რადგან იგი მოქცეულია ეკრანთან კონკურენციის რეჟიმში. ახალგაზრდები უყურებენ ფილმებს და თამაშობენ კომპიუტერულ თამაშებს ნაცვლად იმისა, რომ ლიტერატურული ნაწარმოებები განიხილონ. ეკრანი ხომ მხოლოდ გართობას გთავაზობს, მას აკლია კრიტიკული და განმანათლებლური ელემენტი დაწერილი სიტყვისა.
- დიახ. ფილმი შედგება სურათებისაგან, ლიტერატურა – იდეებისგან და იდეებისგან მიღებული ზემოქმედება, საშუალო და ხანგრძლივ პერსპექტივაში, უფრო ყოვლისმომცველი და სინამდვილისადმი უფრო მეტად კრიტიკულია, ვიდრე ეს სურათების შემთხვევაშია. გარდა ამისა, კითხვისას ინტელექტუალური საქმიანობა ბევრად უფრო კომპლექსური და დაძაბულია, ვიდრე ფილმის პასიური მოხმარებისას.
- დიახ, სამწუხაროდ ასეა. სასეირნოდ ვეღარ გავსულვარ და კაფეში ვერ დავმჯდარვარ. საშინელებაა.
- იმედია, ასე არ მოხდება. თუმცა ცხოვრებაში ყველაფერს თავისი ფასი აქვს, ხოლო ჭორის გავრცელება თანამედროვე კულტურის ცენტრალური ელემენტია.
- არა. სიკვდილის გარეშე სიცოცხლე ვერ იქნებოდა ასეთი ქმედითი. არ იქნებოდა ინტრიგა. დიდი იმედი მაქვს, რომ სიკვდილი წერის დროს მომცელავს.
02.05.2020
