ივანე ჯავახიშვილის 7 – ამ მისამართს თბილისის ერთ-ერთი სავიზიტო ბარათისაკენ – ილია ჭავჭავაძის ლიტერატურულ-მემორიალური მუზეუმისაკენ მიჰყავხართ. აქ ცოტა ხნის წინ დასრულდა სარეაბილიტაციო სამუშაოები და განახლებული მუზეუმი ყოველდღიურად უამრავ სტუმარს მასპინძლობს.

მისი დათვალიერების შემდეგ ყველა რწმუნდება იმაში, რომ ეს სივრცე მუზეუმზე მეტია. ის, ერთი მხრივ, ინარჩუნებს უნიკალურ ისტორიას და მეორე მხრივ, ამ ისტორიის ფონზე წარმოაჩენს უმთავრეს კონცეფციას – ესაა სახლი-სიმბოლო იმისა, თუ როგორია (როგორი უნდა იყოს) ქვეყნის მოწყობის ევროპული მოდელი.

ეს ლიტერატურულ-მემორიალური მუზეუმი მისივე დიდი მასპინძლის – ილია ჭავჭავაძის სიმბოლოცაა. ილიაც ხომ, არც მხოლოდ მწერალი იყო, არც მხოლოდ საზოგადო მოღვაწე, არც მხოლოდ მეცნიერი, პოლიტიკოსი, ბანკირი თუ მოსამართლე. მისი ძალა ამ ყველაფრის ერთობლიობაში იყო, ეს ძალა აქცია მან იდეად და ეს იდეა დღესაც ისეთივე ამაღელვებელია, როგორც ორი საუკუნის წინ.

ილია ევროპული ყაიდის მოღვაწეა – მისთვის ისტორიაც და კულტურაც არა ლოკალური სუბსტანცია, არამედ ცხოვრებისეულ გამოცდილებათა, ტრადიციათა, სულიერ აქტთა უწყვეტი დინამიკაა. მისთვის მთავარი არამხოლოდ ისტორიის შენახვა, არამედ მისი გა(და)ცემაა, მისი აწმყოში გაცოცხლება და მომავლისთვის მომზადება.

ლიტერატურულ-მემორიალური მუზეუმი, რომელიც ექვთიმე თაყაიშვილის, იონა მეუნარგიას, ეკატერინე გაბაშვილის, გიორგი ჟურულისა და სხვა თანამედროვეთა მოგონებების მიხედვითაა აღდგენილი, ილიას იდეალებს ამ მხრივაც ირეკლავს.

ნიკოლოზის ქუჩა – ასე ერქვა მე-19 საუკუნის ბოლოს დღევანდელი ჯავახიშვილის ქუჩას, სადაც საქვრივოდ მიღებული 40 000 მანეთით, სამსართულიანი საცხოვრებელი სახლი შეიძინა ელისაბედ საგინაშვილმა და ძმასთან – ილია ჭავჭავაძესთან ერთად, 1889 წელს დასახლდა.

ეს ის დროა (მე-19 საუკუნის მიწურული), როცა თბილისი მკაფიოდ ევროპულ იერს იძენს არქიტექტურული და კულტურული თვალსაზრისით – ორივე სანაპიროზე არნახული მშენებლობებია გაჩაღებული; მაცხოვრებლები ახალ ტერიტორიებს ითვისებენ; უკვე დასახლებული პუნქტები კი (მათ შორის: მიმდებარე სოფლები, ჩუღურეთი, დიდუბე, კუკია, გერმანელთა კოლონია) ქალაქის შემადგენლობაში შემოდის. თბილისის მარჯვენა სანაპირო – მდინარე ვერედან ორთაჭალის ბაღებამდე, მარცხენა კი – დიდუბიდან ნავთლუღამდეა გადაჭიმული.

ქალაქში ახალი სამრეწველო, სამეცნიერო და სახელოვნებო დაწესებულებები ჩნდება – რკინიგზა, საოპერო და დრამატული თეატრები, ობსერვატორია, მუზეუმები, ბიბლიოთეკა, გიმნაზია, საავადმყოფო, მეფისნაცვლის სასახლე.

ახალი უბნების არქიტექტურული სტილი, ევროპის მსგავსად, თბილისშიც ეკლექტურია; დიდ ნაგებობებს ორ და სამსართულიანი საცხოვრებელი სახლები ენაცვლება, მარცხენა სანაპიროს მშვენებად კი ჯერაც რჩება „საზაფხულო ბაღები“ – „გერმანული კოლონიების“ სახსოვარი ქალაქისათვის.

მეუღლის – გენერალ ალექსანდრე საგინაშვილის გარდაცვალების შემდეგ, ელისაბედმა ნიკოლოზის ქუჩა #21-ში მდებარე სახლი ბაგრატიონ-გრუზინსკებისაგან შეიძინა. ეს სახლი მე-19 საუკუნის 50-იან წლებში აშენდა და ტიპური ქართული აივნიანი ნაგებობა გახლდათ.

ქალაქის სამმართველოსადმი მიწერილ განცხადებაში, ელისაბედ საგინაშვილმა სახლის ფასადის რესტავრაცია და ფლიგელების მიშენება, უფრო მარტივად რომ ვთქვათ, სახლის ევროპულ ყაიდაზე გამართვა ითხოვა. ილია ჭავჭავაძე თავად ხელმძღვანელობდა სარემონტო სამუშაოებს; მან ეს შენობა, დასთან და თანამოაზრეებთან ერთად, ერთგვარ საგანმანათლებლო-კულტურულ და სოციალურ სივრცედ აქცია: მეორე სართულზე გაზეთ „ივერიის“ რედაქცია განათავსეს, სარდაფში კი, 1891 წლიდან – მაქსიმე შარაძისა და ამხანაგობის სტამბა, სადაც „ივერიის“ გარდა სხვა პერიოდული გამოცემები და სხვადასხვა სახის ლიტერატურა იბეჭდებოდა. საქართველოში, პირველად სწორედ „ივერიის“ სტამბაში დაიბეჭდა ნოტებზე გადაღებული ქართული საგალობლები. სტამბის დაარსების ისტორია ცალკე ფურცელია მუზეუმის ისედაც ამაღელვებელ თავგადასავალში. აქ მოისმენთ საქმის სიყვარულით და ერთგულებით გამსჭვალული ადამიანების დიდი თავგანწირვის ამბავს, აქ გიამბობენ ისეთ მაგალითებზე, რომლებიც ყოველთვის, ჩვენი ისტორიული ბედისწერის ნებისმიერ მომენტში, ქართული საქმის იდეას განსაზღვრავდა და გადამდები ძალით ზემოქმედებდა საზოგადოებაზე…

„ივერიის“ რედაქციას კი, რომელიც იმდროინდელი ქართველი ინტელექტუალური საზოგადოების მთავარი მიზიდულობის ცენტრი იყო, ასე აღწერს იონა მეუნარგია:

„…რომ ახვიდოდით მეორე სართულზე, მარცხენა კარებს შეყავდით თქვენ გაზეთის რედაქციაში და მარჯვენას ილიას სადგომში. სადგომის ყურაში, შესვლისთანავე, მარცხნივ იყო რედაქტორის კაბინეტი – პატარა ტანის ოთახი – სწორედ ისე იყო მოწყობილი, როგორც ეს შეეფერებოდა მის პატრონს – პოეტს და მამულის მოყვარე რედაქტორს… მთავარი მაგიდა კაბინეტში სავსეა რაგინდარათი: წიგნებით, გაზეთებით, სამწერლო იარაღებით… აი გლობუსი, საანგარიშე, სათვალე, გაზეთის ორიგინალები, ვეებერთელა წითელი ყარანდაში… თუ საღამოა, ამ მაგიდასთან თვითონ რედაქტორი ზის და აქ ამ ვიწრო ქარხანაში მზადდება დღეს ის აზრი, რომელიც ხვალ შეიძლება სახელმძღვანელოდ გახდეს ყველა ქართველისათვის ბაქოდან დაწყებული სოხუმამდის და კავკასიის გარეთაც.“  

იონა მეუნარგია რომ „პატარა ტანის ოთახს“ ეძახის, იმ სამუშაო კაბინეტის ჭერი მოხატული იყო. მის მიერ ჩამოთვლილ ნივთთაგან რამდენიმე დღესაც ამშვენებს ამ სივრცეს – მწვანე ხავერდის მაგიდაზე ილიას სამელნე დგას,  აქვეა პარიზის მსოფლიო გამოფენის საჩუქრები – დათვის პატარა ქანდაკებები; კედლებზე „ივერიის“ ნიმუშებია გამოკრული…

კაბინეტს ორად გაყოფილი მისაღები ოთახი მოსდევდა – ერთი ნაწილი კაცებისათვის, მეორე – ქალებისთვის. ეს კონტექსტი დღესაც დაცულია – ოთახს ორ სიმბოლურ სივრცედ ფარდის ტიხარი ყოფს. ეს ნიუანსი, ზოგადად, იმდროინდელი ყოფის აღმოსავლურ-დასავლური ესთეტიკის სინთეზზეც მეტყველებს. ამ ოჯახში იყო ტრადიციები – წარსულისა და თანადროულობის იერით გამსჭვალული, ეს ანიჭებდა ხიბლს სტუმარ-მასპინძლებსაც, ურთიერთობებსაც, ცხოვრებასაც; კედლებზე განთავსებული ფოტოებიდან ეს ხალხი გვიცქერს – ზოგი ჩიხტიკოპით დამშვენებული, ზოგიც – შლაპით და ცილინდრით; მათ ყველას მთავარი ფასეულობები აერთიანებს, დიდი იდეები და საქმეები, და რაც მთავარია, სიყვარული… პირუთვნელი სიყვარული, რომელიც თავად იქცა ტრადიციად!

ქართველი თუ უცხოელი საზოგადო მოღვაწეები, მწერლები, მეცნიერები, პოლიტიკოსები, ფილოსოფოსები – საქმიანი და პირადი ვიზიტებით, ნიკოლოზის ქუჩა #21-ის ხშირი და საპატიო სტუმრები იყვნენ.

განსაკუთრებით მას შემდეგ, რაც ილიამ აქ ხუთშაბათობების ტრადიცია დაამკვიდრა. სიმბოლურად, საწყის თარიღად 1886 წლის 1 იანვარი დასახელდა – დღე, როცა „ივერია“ ყოველდღიურ გაზეთად გადაკეთდა. ხუთშაბათობებზე თავს ბევრი სტუმარი იყრიდა, საუბრობდნენ, ბჭობდნენ, კითხულობდნენ, ილხენდნენ კიდეც და რაც მთავარია, ეს ხუთშაბათობები იყო ერთგვარი „ინტელექტუალური დრო“, რომელშიც ქვეყნის საჭირბოროტო საკითხები წყდებოდა, ეროვნული იდეები იბადებოდა და მკაფიოვდებოდა, საქართველოს თავგადასავალი იწერებოდა… ეს ტრადიცია, ილიას მუზეუმში, დღესაც ცოცხალია – ყოველ მესამე ხუთშაბათს აქ ისევ იკრიბება საზოგადოება ფიქრისა და მსჯელობისათვის.

ილია მხოლოდ საგანმანათლებლო მისიას არ დასჯერდა და, სახლის სივრცე დიდად კეთილშობილურ საქმეს – მედიცინასაც დაუთმო. სწორედ ამ შენობის პირველ სართულზე განთავსდა 1899 წლის 1 სექტემბრიდან მთელ ამიერკავკასიაში პირველი რენტგენისა და ელექტროთერაპიული კაბინეტი, რომელიც ცნობილმა ექიმმა და საზოგადო მოღვაწემ მიხეილ გედევანიშვილმა, პარიზიდან თავისი ხარჯებით ჩამოიტანა. პროფესიონალ ექიმთა გუნდში, რომელიც მოსახლეობას ამ კაბინეტში ემსახურებოდა, იყო პირველი ქართველი პროფესიონალი ექიმი ქალი, მწერალ შიო არაგვისპირელის მეუღლე, პედიატრი მარიამ ბაქრაძე. აქ ღარიბებს უფასოდ ემსახურებოდნენ. გაზეთი „ივერია“ კი პერმანენტულად აქვეყნებდა სარეკლამო განცხადებებს და მკითხველს სამედიცინო მომსახურების შესახებ ინფორმაციას აწვდიდა.

ამავე სახლში ცხოვრობდა მიხეილ გედევანიშვილი მეუღლესთან ერთად 1902 წლამდე, სანამ თბილისში საკუთარ სახლს შეიძენდა. თუმცა  ნიკოლოზის ქუჩაზე მდებარე სახლში გახსნილი კლინიკა ილიას გარდაცვალების შემდეგაც დიდხანს განაგრძობდა ფუნქციონირებას ძველ მისამართზე.

მიხეილ გედევანიშვილმა, ილიას მიმართ მადლიერება და პატივისცემა, მისი მკვლელობის შემდეგ არაერთხელ გამოხატა. 1914 წელს მან საკუთარი ხარჯებით გამოსცა პოლონელი მხატვრის, ჰენრიკ ჰრინევსკის მიერ ილუსტრირებული და მხატვრულად გაფორმებული ილია ჭავჭავაძის თხზულებათა პირველი აკადემიური გამოცემა. ეს გამოცემა დღესდღეობით ბიბლიოგრაფიული იშვიათობაა. წიგნზე თავადვე წაუწერია: „ეს წიგნი – ილია ჭავჭავაძის ნაწარმოებების სრული კრებულის 1 ტომი – არის ოცნება საქმედ ქცეული, დიდი ხნის ნაფიქრ-ნააზრევი“. მიხეილ გედევანიშვილს უდიდესი წვლილი მიუძღვის ილია ჭავჭავაძის გარდაცვალების შემდეგ მის სახელთან დაკავშირებული მემორიალური ნივთების, ფოტოების, ავტოგრაფების, წერილების, ბიოგრაფიული ცნობებისა თუ სხვა მნიშვნელოვანი დოკუმენტების შეგროვების საქმეში. მთელი ეს კოლექცია გედევანიშვილის ვაჟმა, პროფ. დიმიტრი გედევანიშვილმა 1931 წელს უსასყიდლოდ გადასცა ლიტერატურის მუზეუმს. რამდენიმე უნიკალური ნივთი დღესაც ინახება გედევანიშვილების ოჯახში, მათ შორის, ილია ჭავჭავაძის ფაქსიმილე.

ხოლო რაც შეეხება ჰენრიკ ჰრინევსკის – პოლონური წარმოშობის მხატვარ-ილუსტრატორს, არქიტექტორს, თბილისის სამხატვრო აკადემიის ერთ-ერთ დამფუძნებელს და საზოგადო მოღვაწეს – მისი ილუსტრაციების საგამოფენო ექსპოზიცია დღეს ილია ჭავჭავაძის ლიტერატურულ-მემორიალური მუზეუმის ერთ-ერთი მშვენებაა.

ამ სახლის ყოველი სივრცე დიდი კონტექსტის მნიშვნელოვანი ნაწილია – მემორიალური თუ ავთენტური ოთახები, ნივთები, ვირტუალური თუ ციფრული გზამკვლევები: გულგრილად ვერ ჩაუვლით ოლღა გურამიშვილის ოთახს, რეაბილიტაციის შემდეგ აღმოჩენილს თავისი მწვანე, მცენარიული ორნამენტის კანტიანი კედლით; ის ოლღას ერთგვარი პორტრეტიცაა – მისი ესთეტიკით, სადა და ფაქიზი ტონებით გაწყობილი; გულს აგიფორიაქებთ სასადილო ოთახში სტუმრობა – მუდმივად გაშლილი სუფრა და ილიას საყვარელი ხალხური სიმღერების ჰანგები; თავად ამ ოთახის გადარჩენა ერთი თავგადასავალია. ეს საშვილიშვილო საქმე გარკვეული პერიოდის მანძილზე ამ სახლში მცხოვრები ქალბატონის – ნიცა ახვლედიანის და მისი მემკვიდრეების დამსახურებაა. ისინი რუდუნებით იცავდნენ და უვლიდნენ ოთახის ყველა კუნჭულს, წლების მანძილზე კედლებზე ქაღალდები ჰქონდათ აკრული, რათა უხარვეზოდ შეენარჩუნებინათ უნიკალური შპალერი, თავის დროზე ევროპული შპალერის მაღაზიიდან გამოწერილი…

მეორე სართულზე განთავსებულ სივრცეებს შორისაა ელისაბედ საგინაშვილის საძინებელიც – ფარდაგიანი ტახტითა და მუთაქებით; კედლებზე განთავსებული ფოტოები კი  იმდროინდელ თბილისურ ყოფაზე, საწესჩვეულებო რიტუალებზე, ტრადიციებზე გიამბობენ;

ამ ნივთებს, ფოტოებს, ქრონიკებს, ნაცნობ და უცნობ ამბებს ილიას და მთელი იმდროინდელი ეპოქის ცხოვრების ნიუანსებში შეჰყავხარ – თავზარდამცემად მონუმენტურ და დრამატულ ეპოპეაში, სადაც ყოველი ყოფითი და უმცირესი ნაბიჯიც კი რაღაც დიდს და მნიშვნელოვანს ემსახურება; ილია და აჭარა, ილია და აფხაზეთი, ილია და თეატრი, წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება, ავტოკეფალია, ადამიანთა უფლებების დაცვა თუ საბანკო საქმე… და ბოლოს, ტრაგიკული აღსასრულის ანაბეჭდი – წიწამურის ნიში – ადგილი, სადაც უნდა განმარტოვდე და იმაზე დაფიქრდე, თუ როგორ დაუშვა საქართველომ ეს (თვით)მკვლელობა…

ილიას გარდაცვალების შემდეგ, ამ სახლის ისტორიაც დრამატულად განვითარდა. მას შემდეგ, რაც ის ელისაბედ საგინაშვილმა საქართველოს მწერალთა კავშირს უანდერძა, მასში მწერლები შესახლდნენ. საზოგადოების ლიკვიდაციის მერე კი იქ სხვა ოჯახებიც ცხოვრობდნენ, რის გამოც დროთა განმავლობაში მემორიალური სივრცე, სასადილო ოთახის გარდა, სრულიად განადგურდა. სხვადასხვა პირის ხელში აღმოჩნდა ილიასეული ნივთებიც. ახალი მუზეუმი აქ მხოლოდ 1987 წელს, ილია ჭავჭავაძის დაბადებიდან 150 წლისთავის აღსანიშნავად გაიხსნა.

დღეს ეს სახლი თბილისის მერიის მუზეუმების გაერთიანების მნიშვნელოვანი ნაწილია. 2016 წლიდან მიმდინარეობდა არქიტექტურული ნაგებობების რესტავრაცია-რეაბილიტაციის პროცესი. დღეისათვის მუზეუმი სრულად მოდერნიზებულია.

ილიას სახლი, ივანე ჯავახიშვილის #7-ში, კვლავ მიზიდულობის ცენტრია თბილისში: აქ წარსული არამხოლოდ დამახსოვრებული და დაცულია, არამედ – ცოცხალი და განახლებული. ზუსტად იმ იდეალებით და პრინციპებით, როგორითაც ამ სახლის თავდაპირველი მასპინძლები ცხოვრობდნენ და ემსახურებოდნენ ქვეყანასაც და მთელ კაცობრიობასაც.

ავტორი: ნინია სადღობელაშვილი

ფოტო: ნატა აბაშიძე-რომანოვსკაია

წყარო:https://tbilisimuseumsunion.ge/