USD 2.7227
EUR 3.1910
RUB 3.4642
თბილისი
ბაჩანა ჩაბრაძე-საფრანგეთში მოღვაწე მთარგმნელი, პოეტი და ფილოსოფოსი
თარიღი:  2224
საფრანგეთში პირველად 1998 წლის შემოდგომაზე ჩამოვედი მულტიმედიის შემსწავლელი კურსების გასავლელად, რასაც მოჰყვა ნანტის უნივერსიტეტში სწავლის გაგრძელება. შემდეგ პარიზში გადავედი, სადაც ვმუშაობდი დეკარტის უნივერსიტეტის სოციალური მეცნიერებების ბიბლიოთეკაში, ვადგენდი ციფრულ კატალოგებს და ვმონაწილეობდი ახალი წიგნების შერჩევაში. პარიზის ერთ-ერთ საუკეთესო ფორმაციულ ცენტრში სპეციალური კურსები გავიარე “სუდოკის" ციფრული კატალოგების შედგენასა და ბიბლიოგრაფიული "უნიმარკის" ფორმატში დასახელოვნებლად. ყველა სამსახურის პარალელურად, რომლებსაც ხშირად ვიცვლიდი, არასდროს შემიცვლია ერთი საქმე, ერთი გატაცება – თარგმნა. ვთარგმნიდი ყველგან და ყოველთვის, როცა და სადაც ამის საშუალება მქონდა. პროფესიის არჩევაც თარგმნის უპირობო სიყვარულმა განაპირობა.
 
ვცდილობ, ისეთ ტექსტებს მოვკიდო ხელი, რომლებიც განსაკუთრებით მიყვარს. სამოცდაათზე მეტი ავტორიდან, რომელთა ნაწარმოებებიც მაქვს ნათარგმნი, ჩემთვის ყველა გამორჩეულია, თუმცა მათგან გამოვყოფდი 2015 წელს გამოცემულ კრებულს “ფრანგული შანსონი”, გიიომ აპოლინერის პიესას “ტირესიასის ჯიქნები” და ალფრედ ჟარის პიესას “იუბიუ მეფე”. ასევე გამოვარჩევდი თანამედროვე ავტორების, აპოლინერის პრემიის ლაურეატ ლინდა მარია ბაროსის, პოლინ პიკოსა და ჰაიკე ფიდლერის ლექსებს.
 
სულ ახლახან, პარიზში, გამომცემლობა ლ’ენვანტერმა (éditions l'Inventaire) გამოსცა ჩემ მიერ თარგმნილი თანამედროვე ქართველი პოეტი ქალების კრებული « Je suis nombreuses » ("მე ბევრი ვარ"), რომელიც თხუთმეტი ავტორის ბიოგრაფიებსა და ლექსებს აერთიანებს. კრებული 8 მარტიდან გაიყიდება საფრანგეთში, ბელგიაში, შვეიცარიასა და კანადაში. ეს არის ქართული პოეზიის პირველი ფრანგული გამოცემა, რომელიც ფრანგ მკითხველს ექსკლუზიურად თანამედროვე ქართველ პოეტ ქალებს გააცნობს. წიგნის გარეკანს ამშვენებს საფრანგეთში მოღვაწე ცნობილი მოქანდაკის, ჯოტი ჯემალ ბჟალავას ქანდაკების "ქართული მითოლოგიური პერსონაჟი - ნადირობის ქალღმერთი დალი" რეპროდუქცია. ბედნიერი ვიქნები, თუ ეს წიგნი წვლილს შეიტანს პარიზის წიგნის სალონზე საქართველოს, როგორც საპატიო სტუმრის, წარმოჩენაში.
 
ამჟამად, ერთდროულად რამდენიმე პროექტზე ვმუშაობ. მალე, პარიზში, გამომცემლობა ლა ტრადუკტიერი (La Traductière) გამოსცემს ჩემ მიერ ფრანგულად თარგმნილ, პაატა შამუგიას პოეტურ კრებულს « Schizo-poèmes » (“შიზო ლექსები”). ასევე ვმუშაობ ქართული პოეზიის სხვა თარგმანების კრებულებზეც. ფრანგულიდან ქართულად თარგმნასაც არ ვაკლებ ხელს. თბილისში ვგეგმავ აბსურდის თეატრის ტრილოგიის ქართული თარგმანის გამოცემას, რომელიც სამ დრამატურგს გააერთიანებს: ალფრედ ჟარის, გიიომ აპოლინერსა და მიშელ დე გელდეროდს. ასევე ვაპირებ ანტონენ არტოს თეორიული ნაშრომის, “თეატრისა და მისი ორეულის” თარგმანის კრებულად გამოცემას.
 
თარგმნა, ჩემთვის, გარდა იმისა, რომ საყვარელი საქმეა, წარმოადგენს განსხვავებულ კულუტურათა ერთმანეთთან დაკავშირების უნიკალურ საშუალებას. ეს ნიშნავს კულტურათა გაცვლას, მეტ დიალოგს, მეტ საერთო პროექტს და მეტ გახსნილობას. ეს გაცვლა კი ორივე ქვეყანას უნდა წაადგეს, რადგან პროგრესის გზა განსხვავებულ სამყაროთა ურთიერთგახსნილობაზე გადის.
 
კარგ მთარგმნელს სჭირდება ინტენსიური რეფლექსიის, კომბინაციების ძიების, და რაც მთავარია, ამ კომბინაციებიდან საუკეთესოთა ამორჩევის და ნაკლებად კარგების გაფილტვრის უნარი. თარგმანში ყოველი აქტი უნიკალურია. თუ მთარგმნელმა მოცემულ მომენტში გამოსავალი თავად ვერ იპოვა, თარგმნის სახელოსნოები მას ვერანაირად დაეხმარება. აქ იგი საკუთარი ინტუიციის ამარა რჩება და არ ითვალისწინებს მხოლოდ ლინგვისტურ წესებს, არამედ კულტურულ ელემენტებს, ტერმინის ფართო გაგებით, რადგან ყველა ენა თავისებურად ანაწევრებს, აღიქვამს და გამოხატავს სამყაროს. არ არსებობს ზოგადი წესი. გამოსავალი უნდა მოიძებნოს, ცალკეულ შემთხვევებში, ენის შესაძლებლობებისა და განსაკუთრებით იმის მიხედვით, თუ რა ინტერპრეტაციას უკეთებს პასაჟს კონკრეტული მთარგმნელი. ვინ მოიხელთებს იმ კოგნიტურ პროცესებს, რაც ერთი ენიდან მეორეზე ნებისმიერ რეპროდუქციას ახლავს და რომლებიც ლინგვისტიკას, ლიტერატურას, ფილოსოფიასა და კიდევ ვინ იცის, რას შორის ბარბაცებს?! მთარგმნელს ასევე სჭირდება კრიტიკისადმი გამძლეობის უნარი, ერთგვარი იმუნიტეტი, რომლითაც იგი ამ კრიტიკას დადებითი ენერგიით აისხლეტს და ყოველ ჯერზე უკეთ თარგმნის. მკითხველი და ლიტერატურული საზოგადოება მთარგმნელის მიმართ ზედმიწევნით მომთხოვნია, რამდენადაც შეუძლია, მისი დიდი შრომა არ შეიმჩნიოს, მაგრამ მიკროსკოპული უზუსტობა არ აპატიოს მას, რომ არაფერი ვთქვათ თარგმანში "სიზუსტის" ცნების ბუნდოვანებაზე. თარგმნის ხელოვნებაში ძალიან ცოტა რამ არის ცხადი. აქ უფრო ეჭვებია, გაურკვევლობები. მთარგმნელები ყოველ ნაბიჯზე "ვაჭრობენ". ვაჭრობა აქ ნიშნავს მომგებიანი არჩევნის გაკეთებას - დანაკარგების და კომპენსაციების ევალუაციას. ზოგჯერ, გამოხატვის ფორმა უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე შინაარსის სუბსტანცია. ამიტომ მთარგმნელს შეუძლია, განსაკუთრებით პოეზიაში, უარი თქვას სიტყვასიტყვით თარგმნაზე და გადაარჩინოს ბგერითი ეფექტი, ტემპი თუ რითმა. სიტყვები ქმნიან სამყაროებს. მთარგმნელმაც უნდა შექმნას იგივე სამყარო, რაც დედნის ავტორმა, თუნდაც სხვა სიტყვებით. მთარგმნელებს, როგორც წესი, უწევთ იმაზე მეტის კეთება, ვიდრე თარგმნაა. აქ იგულისხმება მოსამზადებელი პერიოდი, სათარგმნი ტექსტის საფუძვლიანად შესწავლა, ავტორის სხვა ტექსტების გაცნობა, სხვა ენებზე არსებულ თარგმანებთან შედარება და ზოგჯერ, დემარშებიც რეპროდუქციის უფლებისთვის. მსგავს მომენტებს, ხშირად, მეტი დრო მიაქვს, ვიდრე წმინდად თარგმნას.
 
ჩვენს პირობებში, ამ კარგ და საჭირო საქმეს მთარგმნელებს კიდევ უფრო ურთულებს ის ფაქტი, რომ მათ მუშაობა უხდებათ მოუმზადებელ ველზე, სადაც ხშირად, ლექსიკურ უდაბნოში უწევთ მთელი რიგი ტერმინოლოგიური ოაზისების აღმოჩენა. და ეს ხდება მთავარი გამოწვევის, ზოგადად თავად თარგმნის ბუნდოვანი და მოუხელთებელი სპეციფიკის ფონზე.
მთარგმნელობით საქმიანობაში, წარმატება, გაყიდული წიგნებისა და მიღებული ლიტერატურული პრემიების რაოდენობაზე მეტად, კრიტიკული გამოხმაურებების სიმრავლითა და ხარისხით იზომება. ცხადია, წმინდად პროფესიულ წარმატებას ვგულისხმობ, თორემ ანაზღაურებული პროექტებისა და სათარგმნის მუდმივად ქონაც უკვე წარმატებაა. ჩვენი ტექსტების უცხოეთში გასატანად, როგორც აღვნიშნე, მხოლოდ თარგმნა არ კმარა, საჭიროა უცხოელ გამომცემლებთან აქტიური ურთიერთობა და გამოცემებზე მათი დათანხმება. ჩემი პროექტების ფარგლებში, მე ვთანამშრომლობ ფრანკოფონურ თუ ქართულ დაწესებულებებთან და ორგანიზაციებთან, რომელთა გარეშეც ამ პროექტების უმრავლესობა ვერ განხორციელდებოდა. საგამომცემლო პროექტის ბოლომდე მისაყვანად საჭიროა სხვადასხვა მხარეთა აქტიური პარტნიორობა. სხვანაირად, მთარგმნელი მარტო აღმოჩნდება მრავალი ტექნიკური გამოწვევის წინაშე, რაც ამ საქმიანობას ახლავს, და ნაკლები დრო დარჩება ტექსტებზე კონცენტრირებისთვის.
 
დამწყებ მთარგმნელებს მინდა ვუთხრა, რომ შრომას აუცილებლად მოაქვს წარმატება. თარგმნონ, რაც შეიძლება ბევრი და რაც შეიძლება განსხვავებული სტილის ტექსტი. ეს მრავალფეროვნება მათ უთუოდ აპოვნინებთ საყვარელ ჟანრს და დაუხვეწთ გემოვნებას. ნუ შეუშინდებიან ერთი და იმავე ტექსტის ზღვა შესაძლო ვერსიის არსებობას. პირიქით, ეს მათ საკუთარი ხედვის, საკუთარი გემოვნების გამოხატვის ამოუწურავ საშუალებას მისცემს. ეს კი საქმიანობას უაღრესად საინტერესოს გახდის. და რა არის იმაზე სასურველი, ვიდრე საინტერესო საქმის კეთებაა!
ანალიტიკა
«The Guardian»: „ პლანეტაზე მშვიდობის ბედი სასტიკი და დაუნდობელი პატრიარქების ხელშია, რომლებიც მომავალ თაობას მსოფლიო წესრიგის ნანგრევებს უტოვებენ“

„სწორედ იმ დროს, როცა მსოფლიოს უაღრესად ჭირდება ბრძენი უხუცესები, პლანეტაზე მშვიდობის ბედი სასტიკი და დაუნდობელი პატრიარქების ხელშია, რომლებიც მომავალ თაობას მსოფლიო წესრიგის ნანგრევებს უტოვებენ“ - ასეთი სათაური აქვს ბრიტანულ გაზეთ „გარდიანში“ (The Guardian) გამოქვეყნებულ სტატიას, რომლის ავტორია დევიდ ვან რეიბრუკი, ნობელის პრემიის ლაურეატი ფილოსოფიაში ნიდერლანდებიდან.

გთავაზობთ პუბლიკაციას მცირე შემოკლებით:

მოდით ერთ დელიკატურ საკითხზე მსჯელობას შევეცადოთ: ვისაუბროთ ასაკზე ისე, რომ ეიჯიზმში - ასაკობრივ დისკრიმინაციაში - არ გადავვარდეთ.

არასოდეს არ მომხდარა ისეთი პრეცედენტი პლანეტის თანამედროვე ისტორიაში, როგორიც დღეს არის: მსოფლიოში მშვიდობის ბედი ისეთი ადამიანების ხელშია, რომლებიც საკმაოდ ხანდაზმულები არიან. ვლადიმერ პუტინს და სი ძინპინს 72 წელი შეუსრულდათ, ნარენდრა მოდი - 74 წლისაა, ბენიამინ ნეთანიაჰუ - 75-ის, დონალდ ტრამპი - 79-ის, ალი ჰამენეი - 86-ის.

რასაკვირველია, მედიცინის განვითარების წყალობით, ადამიანები სულ უფრო მეტ ხანს ცოხლობენ და შეუძლიათ აქტიური ცხოვრებით იცხოვრონ, მაგრამ ამის მიუხედავად, დრეს ცვენ მოწმენი ვართ იმ პოლიტიკური ლიდერების რაოდენობის ზრდისა, რომლებიც ასაკის კვალობაზე სულ უფრო ამკაცრებენ საკუთარ ხელისუფლებას, ხშირად თავიანთი ახალგაზრდა კოლეგების ხარჯზე.

გასულ კვირაში ჰააგაში ნატოს ყოველწლიურ სამიტზე ალიანსის ლიდერები, ემანუელ მაკრონის და მეტე ფრედერიქსონის (ორივე 47-47 წლისაა), ჯორჯა მელონის (48 წლის), პედრო სანჩესის (53 წლის) ჩათვლით, იძულებულნი იყვნენ დათანხმებულიყვნენ დონალდ ტრამპის მოთხოვნას სამხედრო ბიუჯეტის გაზრდის შესახებ. ნატოს წევრი ქვეყნების მეთაურების საშუალო ასაკი 60 წელს შეადგენს: გერმანიის კანცლერი 69-ისაა, ხოლო თურქეთის პრეზიდენტი რეჯეფ ერდოღანი - 71 წლის.

ყველა დაეთანხმა სამხედრო ასიგნებათა 5%-იან ზრდას, თუმცა აშკარაა, რომ ეს ციფრო თვითნებურად არის დადგენილი - მისი განხილვა სერიოზული დებატებით არ მომხდარა არც ნატოში და არც წევრი ქვეყნების შიგნით. ამ დროს უფრო მეტად სამხედრო-პოლიტიკური რეალობას კი არ მიექცა ყურადღება, არამედ ჭირვეული ამერიკელი პატრიარქის პატივისცემას და მის აკვიატებულ მოთხოვნას. ნატოს გენერალური მდივანი მარკ რიუტე, რომელიც მხოლოდ 58 წლისაა, ისე შორს წავიდა აშშ-ის პრეზიდენტისადმი მოწიწებაში, რომ დონალდს „მამიკოთი“ (Daddy) მიმართა. ეს დიპლომატია არ არის. ეს მორჩილებაა.

თაობათა კონფლიქტი სხვა არენებზეც ხდება: უკრაინის 47 წლის პრეზიდენტი ვოლოდიმირ ზელენსკი უპირისპირდება მასზე ბევრად უფროსი ასაკის კოლეგას - რუსეთის 72 წლის პრეზიდენტ ვლადიმერ პუტინს. იმავე ასაკის მქონე სი ძინპინი მტრული თვალით უყურებს ტაივანის  პრეზიდენტს, რომელიც კომუნისტ ბელადზე 7 წლით უმცროსია. ბენიამინ ნეთანიაჰუ, რომლის წლოვანება საუკუნის სამ მეოთხედს შეადგენს, აუღელვებლად უყურებს ღაზას სექტორის განადგურებას, რომლის მოსახლეობის საშუალო ასაკი 18-20 წელია. ირანში 86 წლის ლიდერი მართავს ქვეყნის 80-მილიონიან მოსახლეობას, რომელთა საშუალო ასაკი 32 წელია. კამერუნელი 92 წლის პრეზიდენტი პოლ ბია 1982 წლიდან იმყოფება იმ ქვეყნის სათავეში, რომლის მცხოვრებლების საშუალო ასაკს 18 წელი შეადგენს, ხოლო სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა - 62 წელს.

რასაკვირველია, ჩვენ არ ვდგავართ გერონტოკრატიული შეთქმულების წინაშე. ჯერ-ჯერობით არც მოხუცი მოქმედი ლიდერების კლუბი არ არსებობს, რომლებიც მსოფლიოს ბატონობას სიცოცხლის ბოლომდე ესწრაფვიან... მაგრამ არის რაღაც შემაშფოთებელი იმაში, რომ  მშვიდობა ინგრევა სწორედ იმ ადამიანების მიერ, რომელთა ცხოვრება მეორე მსოფლიო ომის შემდომი არქიტექტურით განისაზღვრა. ალი ჰამენეი 6 წლისა იყო, როცა ჯერ გერმანიამ, შემდეგ კი იაპონიამ ხელი უსიტყვო კაპიტულაციას მოაწერეს.

დონალდ ტრამპი 1946 წელს დაიბადა, როცა გაერომ თავისი პირველი გენერალური ასამბლეის სხდომა ჩაატარა. ბენიამინ ნეთანიაჰუ  დაიბადა ისრაელის სახელმწიფოს შექმნიდან ერთი წლის შემდეგ. ნარენდრა მოდი დაიბადა 1950 წელს, როცა ინდოეთი საპარლამენტო რესპუბლიკად გამოცხადდა და ქვეყნის კონსტიტუცია მიიღეს. ვლადიმერ პუტინი ქვეყანას 1952 წლის ოქტომბერში მოევლინა, იოსებ სტალინის სიკვდილამდე რამდენიმე თვით ადრე. ამხანაგი სი ძინპინი - 1953 წლის ივნისში დაიბადა, სტალინის სიკვდილის შემდეგ. რეჯეფ ერდოღანი გაჩნდა 1954 წელს, თურქეთის ნატოში შესვლიდან ორი წლის შემდეგ. ყველა ჩამოთვლილი პირები ომისშემდგომი ეპოქის ბავშვები არიან და ახლა, როცა თავიანთი სიცოცხლის მიჯნას უახლოვდებიან, ისინი, როგორც ჩანს, მზად არიან იმ მსოფლიოს დასანგრევად, რომლებშიც თვითონ დაიბადნენ. ასთი მოქმედება შურისძიებას ჰგავს.

დიახ, საერთაშორისო წესრიგი, რომელიც თეორიულად გარკვეულ წესებს ემყარებოდა, პრაქტიკაში ყოველთვის არეულ-დარეული იყო, ვიდრე ეს ქაღალდზე ჩანდა. მაგრამ, ნებისმიერ შემთხვევაში რაღაც იდეალი არსებობდა, რომლის მიღწევას ყველა თავისებურად ცდილობდა. არსებობდა საერთო მორალური პრინციპები - დიახ, მყიფე, მაგრამ გულწრფელი, რომელიც იმ რწმენას ემყარებოდა, რომლის მიხედვით, კაცობრიობას აღარ უნდა გაემეორებინა მე-20 საუკუნის პირველი ნახევრის მხეცობები და რომ უმჯობესია უთანხმოებები დიალოგისა და დიპლომატიის მეშვეობით მოგვარდეს. დღეს ეს რწმენები აორთქლდა, გაქრა და უმეტესად იმ ადამიანთა გონებასა და სულში, რომლებისთვისაც ყველაზე ძვირფასი უნდა ყოფილიყო და რომელებიც სიკეთის რწმენას ყველაზე მეტად უნდა გაფრთხილებოდნენ.

დღეს უპრეცედენტო მომენტია. წინა მსოფლიო მართლწესრიგის არქიტექტორები - ადოლფ ჰიტლერი, ბენიტო მუსოლინი, იოსებ სტალინი და მაო ძედუნი სულ რაღაც 30-40 წლისანი იყვნენ, როცა ხელისუფლებაში მოვიდნენ. ახალმა თაობამ ახალი მსოფლიო ააშენა, მაგრამ წინა მართლწესრიგის შედეგებს შეეჯახნენ. დრეს ახალი მსოფლიოც ინგრევა იმ ძველი თაობის ადამიანების მიერ, რომლებიც ვერ იცოცხლებენ იმ დრომდე, რათა დაინახონ, როგორი ნანგრევები დარჩება მათი მოქმედებით.

ჩვენ შეიძლებოდა გვქონოდა იმის იმედი, რომ თაობა, რომელსაც ბედმა გაუღიმა და სიცოცხლის ხანგრძლივობა გაუგრძელდა, თავიანთი სიკვდილის შემდეგ სიკეთის, პტივისცემის და გლობალური პოზიტიური ხელმძღვანელობის მემკვიდრეობას დატოვებდა. ამის ნაცვლად ჩვენ მოწმენი ვართ ბოლო ათწლეულებში მომხდარი ყველაზე უარესი რეპრესიების, ძალადობის, გენოციდების, ეკოციდების და საერთაშორისო სამართლის მიმართ უპატივცემლო დამოკიდებულებისა, რომლებსაც ყველაზე მეტად ულმობელი 70-80 წლის მოხუცები სჩადიან და რომლებიც, როგორც ჩანს, უფრო მეტად იმით არიან დაინტერესებული, რომ თავი აარიდონ სამართლებრივ პასუხისმგებლობას, ვიდრე მშვიდობის შენარჩუნებაზე იზრუნონ.

მაგრამ ასე არ უნდა იყოს.

როცა ნელსონ მანდელამ 1999 წელს სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკის პრეზიდენტის პოსტი დატოვა, მან ჩამოაყალიბა ორგანიზაცია „უხუცესები“, რომელიც ყოფილ მსოფლიო ლიდერებს აერთიანებდა. ისინი მუშაობდნენ მშვიდობის, სამართლიანობისა და ადამიანის უფლებების მხარდასაჭერად. დღეს, მოქმედებენ რა კონსენსუსის ტრადიციებით და წინა თაობების პოლიტიკოსთა საუკეთესო გამოცდილებით, „უხუცესების“ წევრები ითვლებიან იმის მაგალითად, თუ როგორ შეუძლიათ ასაკოვან ადამიანებს კაცობრიობას მოუტანონ მეტი სინათლე, გამოხატონ თანაზიარობა, იმოქმედონ სინდისით და არა მარტო გავლენითა და ძალით.

პრობლემა მოხუცებულობაში არ არის. პრობლემა იმაშია, თუ როგორი მიზნის მიღწევა სურთ მისი სარგებლობით და რას აძლევენ უპირატესობას. მსოფლიოს არ სურს ისეთი ახალი მოხუცი ძალოვანი პირები, რომლებსაც მმართველის საჭისა და ტახტის დატოვება არ სურთ. მსოფლიოსათვის უკეტესია ის მოხუცი ლიდერები, ის უხუცესები, რომლებიც მზად არიან კომპრომისებისათვის და ადამიანთა ენერგიის სასიკეთოდ წარმართვისათვის. ისინი, ვინც მემკვიდრეობაზე ფიქრობენ არა როგორც პირად დიდებაზე, არამედ როგორც მშვიდობაზე, რომელსაც ისინი თავიათი სიცოცხლის შემდეგ დატოვებენ. ჩვენს დროში გვჭირდება არა ბატონობა, არამედ სიბრძნის გამოვლენა. და ეს, საბოლოო ჯამში, არის ის, რაც მმართველს ლიდერისაგან განასხვავებს.

სრულად
გამოკითხვა
ვინ გაიმარჯვებს რუსეთ - უკრაინის ომში?
ხმის მიცემა
სხვათა შორის

მსოფლიოს ისტორიაში, უდიდესი იმპერიები ტერიტორიით(მლნ კვ. კმ): ბრიტანეთი - 35.5 მონღოლეთი - 24.0 რუსეთი - 22.8 ქინგის დინასტია (ჩინეთი) - 14.7 ესპანეთი - 13.7 ხანის დინასტია (ჩინეთი) - 12.5 საფრანგეთი - 11.5 არაბეთი - 11.1 იუანების დინასტია (ჩინეთი) - 11.0 ხიონგნუ - 9.0 ბრაზილია - 8.337 იაპონია - ~8.0 იბერიული კავშირი - 7.1 მინგის დინასტია (ჩინეთი) - 6.5 რაშიდუნების ხალიფატი (არაბეთი) - 6.4 პირველი თურქული სახანო - 6.0 ოქროს ურდო - 6.0 აქემენიანთა ირანი - 5.5 პორტუგალია - 5.5 ტანგის დინასტია (ჩინეთი) - 5.4 მაკედონია - 5.2 ოსმალეთი - 5.2 ჩრდილო იუანის დინასტია (მონღოლეთი) - 5.0 რომის იმპერია - 5.0

Ford, საავტომობილო ბაზრის დომინანტი მაშინ, როდესაც საავტომობილო ბაზარი ჯერ კიდევ ჩამოყალიბების პროცესში იყო, Ford Model T იყო დომინანტი მანქანა. 1916 წლის მონაცემებით, ის მსოფლიოში ყველა ავტომობილის 55%-ს შეადგენდა.

ილია ჭავჭავაძე: "როცა პრუსიამ წაართვა საფრანგეთს ელზასი და ლოტარინგია და პარლამენტში ჩამოვარდა საუბარი მასზედ, თუ რაგვარი მმართველობა მივცეთო ამ ახლად დაჭერილს ქვეყნებს, ბისმარკმა აი, რა სთქვა: ,,ჩვენი საქმე ელზასსა და ლოტარინგიაში თვითმმართველობის განძლიერება უნდა იყოსო. ადგილობრივნი საზოგადოების კრებანი უნდა დავაწყოთო ადგილობრივის მმართველობისთვისაო. ამ კრებათაგან უფრო უკეთ გვეცოდინება იმ ქვეყნების საჭიროება, ვიდრე პრუსიის მოხელეთაგანა. ადგილობრივთა მცხოვრებთაგან ამორჩეულნი და დაყენებულნი მოხელენი ჩვენთვის არავითარს შიშს არ მოასწავებენ. ჩვენგან დანიშნული მოხელე კი მათთვის უცხო კაცი იქნება და ერთი ურიგო რამ ქცევა უცხო კაცისა უკმაყოფილებას ჩამოაგდებს და ეგ მთავრობის განზრახვასა და სურვილს არ ეთანხმება. მე უფრო ისა მგონია, რომ მათგან ამორჩეულნი მოხელენი უფრო ცოტას გვავნებენ, ვიდრე ჩვენივე პრუსიის მოხელენი”. თუ იმისთანა კაცი, როგორც ბისმარკი, რომელიც თავისუფლების დიდი მომხრე მაინდამაინც არ არის, ისე იღვწოდა თვითმმართველობისათვის, მერე იმ ქვეყნების შესახებ, რომელთაც გერმანიის მორჩილება არამც თუ უნდოდათ, არამედ ეთაკილებოდათ, თუ ამისთანა რკინის გულისა და მარჯვენის კაცი, როგორც ბისმარკი, სხვა გზით ვერ ახერხებდა ურჩის ხალხის გულის მოგებას, თუ არ თვითმმართველობის მინიჭებითა, სხვას რაღა ეთქმის."

დედამიწაზე არსებული ცოცხალი არსებებიდან მხოლოდ ადამიანს და კოალას აქვთ თითის ანაბეჭდი

ინდოელი დიასახლისები მსოფლიო ოქროს მარაგის 11% ფლობენ. ეს უფრო მეტია, ვიდრე აშშ-ს, სავალუტო ფონდის, შვეიცარიის და გერმანიის მფლობელობაში არსებული ოქრო, ერთად აღებული.

დადგენილია, რომ სასოფლო-სამეურნეო კულტურათა მოსავლიანობის განმსაზღვრელ კომპლექსურ პირობათა შორის, ერთ-ერთი თესლის ხარისხია. მაღალხარისხოვანი ჯიშიანი თესლი ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორია მოსავლიანობის გასადიდებლად, რაც აგრეთვე დასაბუთებულია ხალხური სიბრძნით "რასაც დასთეს, იმას მოიმკი". - ქართული გენეტიკისა და სელექცია–მეთესლეობის სკოლის ერთ-ერთი ფუძემდებელი, მეცნიერებათა დოქტორი, აკადემიკოსი პეტრე ნასყიდაშვილი

ებოლა, SARS-ი, ცოფი, MERS-ი, დიდი ალბათობით ახალი კორონავირუსი COVID-19-იც, ყველა ამ ვირუსული დაავადების გავრცელება ღამურას უკავშირდება.

ყველაზე დიდი ეპიდემია კაცობრიობის ისტორიაში იყო ე.წ. "ესპანკა" (H1N1), რომელსაც 1918-1919 წლებში მიახლოებით 100 მილიონი ადამიანის სიცოცხლე შეეწირა, ანუ დედამიწის მოსახლეობის 5,3 %.

იცით თუ არა, რომ მონაკოს ნაციონალური ორკესტრი უფრო დიდია, ვიდრე ქვეყნის არმია.