,
ავლაბარი მდებარეობდა ძველი თბილისის აღმოსავლეთით მდ. მტკვრის მარცხენა ნაპირზე.
მას ქალაქის შემოგარენში მდებარე სოფელთა თუ უბანთა შორის თავისი ისტორიით, თავსგადამხდარი ამბებით ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია. სანამ უშუალოდ ჩვენი კვლევის საგანს - ავლაბარს შევეხებოდით, გვინდა აღვნიშნოთ, რომ მკვლევართა უმრავლესობა მას აიგივებს ისანთან-მეტეხთან, რაც სწორი არ უნდა იყოს. ამიტომ ამ ორი სახელის ისან-მეტეხისა და ავლაბრის ერთმანეთში არევის თავიდან აცილების მიზნით, თავდაპირველად შევეხებით "ისან- მეტეხის" ლოკალიზაციის საკითხს.
ისანი-მეტეხი იმ უბანთა რიცხვს განეკუთვნება, რომლის შესახებაც ქართულ თუ უცხო ენაზე შექმნილ სპეციალურ ლიტერატურაში ბევრი რამ თქმულა, დაწერილა.
ზოგი მთხრობელი თავის ნაშრომში გაკვრით იხსენიებს აღნიშნულ უბანს, ზოგი კი, შეძლებისდაგვარად, ამომწურავად. აქვე უნდა ვთქვათ, რომ მკვლევართა ყურადღება ძირითადად მაინც მიპყრობილი იყო ამ უბანთა სახელთა სადაურობისა და რაობის ახსნისა და დადგენისაკენ. შუა საუკუნეების დროინდელ მაჰმადიან მთხრობელთა მიხედვით (იბნ ხურდაზბეჰი, იბნ ალ-ფაკიჰი, ტაბარი, იაკუთი) ისნამდე ადგილს სოღდებილი რქმევია. მათი გადმოცემით, ქალაქის სიახლოვეს სოღდებილის გაჩენა მიეწერება მეფე ხოსრო I ანუშირვანს (531-578), რომელმაც აქ ჩამოასახლა სპარსული მოდგმის სოღდის ტომი. შ. მესხია ამის გამო აღნიშნავს, რომ "არაბ ისტორიკოსებს თუ დავუჯერებთ ამ ტერიტორიამ თავისი უძველესი სახელწოდება-სოღდებალი სწორედ სოღდების ტომისაგან მიიღო". (1)
სოღდებილის საკითხს საგანგებო წერილი უძღვნა მ. ლორთქიფანიძემ, სადაც მკვლევარი არაბულენოვან ისტორიკოსთა ცნობებზე დაყრდნობით მტკვრის მარცხენა ნაპირზე სპარსელების მიერ სოღდებილის ციხის აშენების შესახებ წერს: "ააშენა თუ არა ნამდვილად ხოსრო ანუშირვანმა სოღდებილის ციხე, ამაზე ვერას ვიტყვით, მაგრამ იმაში კი უნდა დავეთანხმოთ არაბ ავტორებს, რომ თბილისის და მისი მტკვრის მარცხენა ნაპირის პირველი გამმაგრებლები სპარსელები იყვნენ. საფიქრებელია, რომ სწორედ ამ დროიდან ეწოდება მტკვრის მარცხენა ნაპირზე მყოფ ციხეს და მისგან მის მიდამოსაც "სოღდებილი". (2)
ვ. მინორსკი "სოღდებილს" ქართულ "საგოდებელს" უკავშირებს და უკანასკნელიდან ნაწარმოებად მიიჩნევს. (3)
ო. ცქიტიშვილი, ქართულ და უცხოურ ლიტერატურაზე დაყრდნობით (ძირითადად არაბულენოვანი), ასკვნის, რომ "სოღდებილი არასოდეს არ ყოფილა დასახლებული სოღდის ტომით და რომ სოღდებილი VIII საუკუნის დასასრულისათვის თბილისის გარეუბანს წარმოადგენდა" . (4) ო. ცქიტიშვილი თავის მოსაზრების გამოთქმისას იშველიებს იოვანე საბანის ძის "მარტვილობაი ჰაბო ტფილელისაი"-ს, ნაწარმოების მიხედვით ჰაბოს წამების წინ შემოატარეს ქალაქი და შემდეგ მიიყვანეს "იგი კარსა მას მსაჯულისა მის ამარისასა" იქ იმართება დიალოგი მსაჯულსა და ჰაბოს შორის. ჰაბო ქრისტეს რჯულს არ ტოვებს. ამირას ბრძანებით მას თავს ჰკვეთენ. ჰაბოს ცხედარი დაასვენეს ურემზე და გაიტანეს "გარეშე ქალაქსა და აღიღეს ადგილსა, რომელსა საგოდებელ ეწოდების, რამეთუ მუნ არს საფლავები კაცთა მის ქალაქისათაი... რომელ არს აღმოსავალით ციხესა მას ქალაქისასა, რომელსა ჰრქვან სადილეგო, პირსა ზედა კლდისასა, რომელ არს კბოდე, კლდე მდინარისა მის დიდისაი, რომელი განჰვლის აღმოსავლით ქალაქსა, ესე არს სახელით მტკუარი". (5). ეს მოხდა 785 წელს, ქრისტეს აქეთ.
ამგვარად, იოვანე საბანის ძის მონათხრობიდან ირკვევა, რომ ჰაბო ტფილელის ცხედარი გაიტანეს მტკვრის გაღმა, ქალაქის გარეთ, ქალაქის სასაფლაოზე, რომელსაც "საგოდებელი" ეწოდებოდა და რომელიც ქალაქის საპყრობილეს - სადილეგოს აღმოსავლეთითა. ქალაქი მდინარის დასავლეთითაა, რადგანაც "მდინარე განჰვლის აღმოსავლეთით ქალაქსა".
მაშასადამე, VIII საუკუნის 80-იან წლებში ქალაქი მდინარის მარჯვენა ნაპირზეა გაშენებული, ხოლო მარცხენა ნაპირზე ქალაქის საპყრობილე-სადილეგოა და სასაფლაო-საგოდებელი.
"ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანის" ავტორთან ვხვდებით სიტყვა "საღოდებელს": მეფის კარს გამდგარი ყუთლუ-არსლანი ისნის ველზე დგამს კარავს "ითხოვა კარავი დადგმად ველსა ისანისასა და სანახებსა საღოდებლისასა". (6)
მ. ლორთქიფანიძე თამარის ისტორიკოსის "საღოდებელს" იოვანე საბანის ძის "საგოდებელს" უკავშირებს და მას ქალაქის საპყრობილის - "სადილეგოს" აღმოსავლეთით მდებარე ტერიტორიად მიიჩნევს. (7)
"საგოდებლის" ადგილმდებარეობის საკითხს მელიქსეთ-ბეგიც შეეხო. ის აღნიშნავდა: "საგოდებელი" ძველი ტფილისის სასაფლაოს სახელწოდებაა, ე.წ. სირაჩხანის ადგილზე, ესე იგი ე. წ. დარეჯანის კოშკის მახლობლად, ხოლო "სადილეგო"- საპყრობილე, მერმინდელი "მეტეხის ადგილზე". (8)
853 წელს თბილისს მოადგა არაბეთის ხალიფას მიერ გამოგზავნილი ჯარი, რომელსაც მხედართმთავრობდა ბუღა-თურქი. აღნიშნული ლაშქრობის მიზანი იყო გაურჩებული ქართლის ამირას ისაკის მოთვინიერება და დასჯა. არაბ ისტორიკოსებთან აღნიშნული დამსჯელი ექსპედიციის დროს მტკვრის მარცხენა ნაპირზე "სოღდებილის მედინაა", ე. ი . გამაგრებული ციხე "სოღდებილის" სახელწოდებით. თბილისში ბუღა-თურქის ეს ლაშქრობა საყოველთაოდაა ცნობილი. მან დაანგრია თბილისი, შემუსრა მისი ციხე-კოშკები და თვით ამირა კი სიკვდილით დასაჯა. "სოღდებილის მედინა" ამ ლაშქრობამ იმსხვერპლა. ამის შემდგომ ცოტა დრომ განვლო და მტკვრის მარცხენა ნაპირზე, "სოღდებილის" ციხის ადგილზე IX საუკუნეში ვხვდებით ახალ სიმაგრეს ისნის სახელით, რომელიც "სოღდებილთან" შედარებით უფრო მაგარი ნაგებობაა და თხრილითაცაა გამაგრებული. (9)
აღნიშნული თხრილის შესახებ ცნობებს, გარდა არაბი ისტორიკოსებისა, ჩვენ სხვა წყაროებში არსად არ ვხვდებით, თუ მხედველობაში არ მივიღებთ ვახუშტის " თბილისის 1735 წლის გეგმას" (სადაც ავლაბრის სამხრეთით აღნიშნულია თხრილი) და რუსი კარტოგრაფების მიერ შედგენილ თბილისის 1800 და 1802 წლების. გეგმებს. მათზე დატანილია წარწერა «Бывшая онная окопа».
ისნის ძველ თხრილს საგანგებოდ ეხება ვ. ცინცაძე. თხრილთან ერთად მკვლევარი ეხება ისნის ზღუდესაც და მასში დატანებულ კარსაც.
X საუკუნის არაბი ისტორიკოსები - ისტახარი (930) და იბნ-ჰაუკალი (977-978) თბილისის აღწერისას გადმოგვცემენ, რომ ქალაქი შემოზღუდულია ალიზით ნაგები ორრიგა კედლით, რომელშიც სამი კარი ყოფილა დატანებული. "Тифлис-город меньше Баб-уль-Абваба по величине. Вокруг него две стены из глины и в них трое ворот. (10) ვ. ცინცაძე მოცემულ ცნობას იყენებს და წერს, რომ "Действительно из районов Тбилиси того периода трое ворот должны были быть только у Исани». (11)
ცოტა უცნაურია, როცა ვ. ცინცაძე იბნ-ჰაუკალის მიერ მოხსენიებულ ქალაქის სამივე კარს ისანში ათავსებს, და საერთოდ, რატომ აიგივებს იგი არაბი ისტორიკოსების მიერ ნახსენებ ქალაქს ისანთან, როცა ზემოთ მოტანილი მათი მონათხრობიდან აშკარადა ჩანს, რომ ისინი ისანზე კი არა, ზოგადად ქალაქზე ლაპარაკობენ.
თბილისის კართა სახელებს პირველად ვხვდებით ისევ არაბ გეოგრაფოსთან ტაბართან (X ს). ტაბარის მიხედვით, ქალაქს ხუთი კარი აქვს, (არც ეს ცნობა უნდა იყოს სრული) –"მაიდნის კარი", "კარის კარი", "მცირე კარი", "რაბადის კარი", "სოღდებილის კარი".
შ. მესხია ტაბარის მიერ ჩამოთვლილ ქალაქის ხუთ კარს შემდეგნაირად მიუჩენს ადგილს: "მოედნის კარი"- ციხის მოედანს (თათრის მოედანს) აკავშირებდა ძველ თბილისთან, "კარის კარი"-სამხრეთ კედელში იყო დატანილი, "რაბადის" ანუ "ციხის კარი" აკავშირებდა ქალაქთან-რაბათთან, "სოღდებილის კარი" კი სოღდებილს (შემდეგდროინდელ ავლაბარს) ძველ თბილისთან. (13)
შ. მესხიას მიხედვით ქალაქის ხუთი კარიდან მხოლოდ ერთია მტკვრის მარცხენა ნაპირზე. იგი გვიანი შუასაუკუნეების ქალაქის კართა განლაგებისა და სახელთა საკითხს კიდევ შეეხო: "шестые городские ворота (ამ დროს თბილისს ექვსი კარი აქვს თ. ბ.) были расположены на левом берегу реки Куры у Авлабарской стены, и поэтому большинство источников називают их «Авлабарскими воротамы», а некоторые источники "Тапитагскими воротами". Беспорно, что отмеченные Табари "Согдебильские ворота" соответствует именно «Авлабарским воротам». (13). ზემოთ ვთქვით, რომ IX საუკუნის "ისანი" შემოზღუდულია და უნდა ვიფიქროთ, ესაა ქალაქის გალავნის გაგრძელება, მდინარე მტკვრის მარცხენა ნაპირზე, ყოველ შემთხვევაში, IX საუკუნეში თუ არა X საუკუნეში ქალაქი უკვე მტკვრის ორივე ნაპირზეა გაშენებული. ალ-მუკადასი (985 წ.) ქალაქის აღწერისას ამბობს: "თბილისი გორებს შორის არის გამაგრებული, მას მდ. მტკვარი გადაჰკვეთს, იგი გადაჭიმულია ორივე ნაპირზე და ხიდითაა შეერთებული (14).
"ისანი" ქართულ საისტორიო წყაროებში პირველად XI საუკუნეში გვხვდება, 1045 წელს ქალაქის ბერების მოწვევით თბილისში შემოსული მეფე ბაგრატ IV იპყრობს მტკვრის მარჯვენა ნაპირზე მდებარე ქალაქის დამცველ ციხე-კოშკებს და შიგ თავის მხედრიონს აყენებს. მეფეს არ ნებდება "ისნის" ციხე. მემატიანე მოგვითხრობს: "ხოლო ისნელთა ჩააგდეს ქიდი და არა მოსცეს ისნი" (15). მიუხედავად ამისა, მეფე გადადის მტკვარზე და დგება "ისნის ველსა". ისნელები მეფეს დიდ წინააღმდეგობას უწევენ.
შემდგომ ხანაში "ისანში" უკვე საქართველოს მეფეთა სასახლე დგას, სწორედ აქ გაიგო თამარ მეფემ მამის, გიორგი III გარდაცვალების ამბავი: "ესრა ესევითარი საგოდი... ესმა... თამარს ქალაქსა შინა ტფილისსა, საჯდომსა, მათსა ციხესა ისანს" (16). ადრეულ ქართულ წერილობით წყაროებში ასე მინიშნებით და კონკრეტულად, რომ "ისანი" ქალაქ თბილისშია პირველად ვხვდებით.
ზემოთ, როგორც ვნახეთ, მემატიანე ყუთლუ არსლანის კარვის დადგმის ადგილად "ისნის" ველს ასახელებს. ე. ი. კარავი ციხის ზღუდის იქით მდგარა, გაუმაგრებელ ადგილზე. ქართველ მემატიანესთან "ისანს" კიდევ ვხვდებით, "ჟამთააღმწერელი" რამდენჯერმე ახსენებს მას. ამჯერად ჩვენ გვაინტერესებს მეფე დიმიტრის მიერ ისანში მეტეხის ღვთისმშობლის სახელზე ეკლესიის აგების ფაქტი. მოვიხმოთ თვით მთხრობელი: "მეფემან დაიწყო სიბასა წარსვლად და აღაშენა ქუეყანანი მოოჭრებულნი. ამანვე აღაშენა პალატსა შინა მონასტერი, ისანთა, საყოფელად მეფეთა ღმრთისმშობელისა, და შეამკო განგებითა დიდითა, და შესწირნა სოფელი და ზუარნი" (17).
ე.ი. XIII საუკუნის 80-იან წლებში ისანში აუგიათ მეტეხის ეკლესია. ამიერიდან "ისანს" უჩნდება მეორე სახელი - "მეტეხი", რომელიც სულ მალე ადგილის საკუთარ სახელად იქცევა კიდეც. მომდევნო ხანაში "ისანის ციხის" მაგიერად წერილობით წყაროებში "მეტეხის ციხე" იხსენიება.
ამგვარად, მტკვრის მარცხენა ნაპირზე ქალაქის საპყრობილე- სადილეგოა (VIII ს.) შემდეგ იგი ქალაქის ამირას (IX ს.) მიერ გადაკეთდა "სოღდებილის მედინად" ანუ ციხედ, რომელიც გარნიზონის სადგომის - ამსარის როლს ასრულებდა, სოღდებილის მედინა ხელმეორედ გადაკეთდა (IX ს.) აშენდა ქვითკირით, შემოავლეს თხრილი და სახელად ისანი-ციხე ეწოდა. ხოლო ბოლოს, ისანში "მეტეხის" ღმრთისმშობლის სახელობის ეკლესიის აგების შემდეგ, ამ ადგილმა სამუდამოდ მეტეხის სახელი დაიმკვიდრა.
თუმცა ვახუშტი ბაგრატიონი თბილისის ამ ნაწილს მაინც "ისნად" მოიხსენიებს: "ისნს არს, კიდესა მტკურისასა, კლდესა ზედა, ციხესა შინა ეკლესია მეტეხი, ღვთისმშობლისა ...ისნს არს ეკლესია ერთი უგუმბათო, არამედ გუმბათიანი ორი, და უგუმბათო ერთი უპყრავთ სომეხთა. ყოფილან ძველად მრავალნი ეკლესიანი ტფილის, კალას და ისნს, არამედ აწ შემუსრვილნი არიან" (18).
დამოწმებული ადგილი საჭიროებს განმარტებას. გარდა იმისა, რომ მკვლევარი თვით უშუალოდ "ისნის" ციხეზე ლაპარაკობს, ის აქვე სახელს "ისანს" უფრო ანზოგადოებს და მას ციხის მიმდებარე ტერიტორიაზეც ავრცელებს, კერძოდ კი ავლაბარზე. ვახუშტი დასახელებულ ნაშრომში საიმდროისო ქალაქ თბილისის შემადგენელ უბანთა ძველ სახელებს უსადაგებს ახალ სახელებს და წერს: "ხოლო აწ უწოდებენ ოთხთავ ქალაქთა აწ ტფილისს და განყოფით: კალას-ტფილისსა, ტფილისს-სეიდაბადს და ისნს-ავლაბარს, და გარეთუბანი არს ტფილისისა" (19). ე.ი. "ისანი" ავლაბარია, რაც სწორი არ უნდა იყოს. ასეთი აზრის გამოთქმის უფლებას გვაძლევს თვით ავლაბრის ეტიმოლოგია და XVII-XVIII საუკუნეების თბილისის გრაფიკული გამოსახულებანი, რომელთაც ჩვენ ქვემოთ შევეხებით. აქვე გვინდა აღვნიშნოთ, რომ ვახუშტი ბაგრატიონი, როცა მოგვითხრობს ულუ დავითისა და ნარინ დავითის ორმეფობის ამბავს, ამბობს: "შემოვიდნენ ტფილისს მეტეხს ეკლესიასა შინა და დასხდნენ საყდართა ზედა ორნივე ქ-სა ჩასმდ, ქართულსა უად იკურთხნენ მუნვე ტფილისს" (20). მაშასადამე, მეფენი შემოვიდნენ თბილისს მეტეხის ეკლესიაში, დასხდნენ (სასახლე-ისნის) და იქვე (მუნ) თბილისში ე.ი. მეტეხში მეფედ ეკურთხნენ.
ერთხელ კიდევ დავესესხოთ ვახუშტი ბატონიშვილს. XVII საუკუნეში ქართლის მეფეებს თბილისში ორი სასახლე ჰქონდათ - კალას ციხეში (ნარიყალა) და ისნის (მეტეხის) ციხეში. როსტომ მეფემ ორივე სასახლე მიატოვა და თავისთვის სიონსა და ანჩისხატს შორის აიგო ახალი სასახლე.
ჩვენ ამ შემთხვევაში გვაინტერესებს თბილისში მტკვრის მარცხენა ნაპირზე მდგარი სამეფო სასახლის ადგილმდებარეობა და მისი სახელი. ვახუშტი ასე ამბობს: "...კუალად დაუტევა სასახლე ისნის ციხისა..." (21).
როგორც ვახუშტი ბაგრატიონის "აღწერა სამეფოსა საქართველოსა"-დან დამოწმებულ ადგილებიდან ვნახეთ, ულუ დავითი და ნარინ დავითი თბილისში, მეტეხში მდგარ სამეფო სასახლეში სხედან და იქვე მდგარ მეტეხის ეკლესიაში ეკურთხნენ მეფედ. იმავე თხზულებაში, სხვა ადგილზე კი ვახუშტი ამბობს, რომ როსტომმა მიატოვა ისნის ციხეში მდგარი სამეფო სასახლე. რასაკვირველია, ამ შემთხვევაში ისნისა და მეტეხის ციხეთა და იქ მდგომ სამეფო სასახლეთა იდენტურობა ეჭვგარეშეა.
ძველი თბილისის პირველი გრაფიკული გამოსახულება, რომელიც ჩვენს ხელთ არის, მისიონერ ჟან შარდენის (1673) ნახატია.
აღნიშნულ ნახატზე ქალაქი მტკვრის მრჯვენა ნაპირზე გალავანშემოზღუდულია, ხოლო რაც შეეხება მარცხენა ნაპირს, აქ გალავანი მხოლოდ მეტეხის ეკლესიას და მის მიმდებარე მცირე ტერიტორიას აქვს.
მეტეხის გალავანში, ეკლესიის გარდა, რამდენიმე ნაგებობა დგას. მეტეხის გალავანს ჩრდილო-დასავლეთით კარი აქვს დატანებული. ამ მხარეს გალავნის კედელი გრძელდება და მტკვრამდე აღწევს. აღნიშნულ კედელში კარია გაჭრილი, რომლიდანაც იწყებოდა "ავჭალის" გზა.
ამგვარად, ჟან შარდენის ნახატის მიხედვით ირკვევა, რომ მოგზაურს მიზნად ჰქონდა მხოლოდ საკუთრივ გალავანშემოვლებული ქალაქის ჩახატვა. მოგზაურისთვის მეორეხარისხოვანია ის, რაც აღნიშნული ზღუდის იქით ხდება; თუმცა მას გალავნის გარეთ რამდენიმე ნაგებობაც დაუტანიებია. ამ შემთხვევაში, რადგანაც ჩვენ მტკვრის მარცხენა ნაპირი გვაინტერესებს, აღვნიშნავთ, რომ აქ ჟან შარდენს გალავნის მიღმა, ერთმანეთისაგან მოშორებით თითო-ოროლა შენობა აქვს დატანილი.
ჩვენს ხელთაა ტურნეფორის მიერ შესრულებული (1701) თბილისის კიდევ ერთი გრაფიკული გამოსახულება. აქაც მოგზაურის მიზანია მოგვცეს გალავანშემოვლებული ქალაქის მთლიანი სურათი, ტურნეფორის ნახატი ჟან შარდენისეული ნახატისაგან განსხვავდება იმით, რომ მასთან ქალაქის გალავნის იქეთა ტერიტორია მტკვრის ორივე ნაპირზე უფრო მჭიდროდაა დასახლებული, თუმცა არც ეს ნახატი იძლევა ქალაქის გარეუბნების მთლიან სურათს.
ვახუშტი ბატონიშვილს "თბილისის 1735 წლის გეგმაზე" დატანილი აქვს, როგორც გალავანშემორტყმული ქალაქი, ასევე მისი მომიჯნავე გარეუბნებიც. აქ მტკვრის მარცხენა ნაპირზე, ციხის გალავანში დგას მეტეხის ეკლესია (ნომ. 55) . ძეგლი საერთო ტერიტორიისაგან გამოყოფილია ჩრდილოეთის მხრიდან ზღუდის-ზღუდით.
ვახუშტი თბილისის აღწერისას ამბობს: "ხოლო ისნის ციხე ყოფილ არს დიდი, რომელსა განაახლებდნენ ოსმალნი ქრისტესსა ჩღკო და დაშთათ უსრულნი" (22). მაშასადამე, ყოფილი ისნის დიდი ციხის განახლება ოსმალებს დაუწყიათ 1728 წ. მაგრამ მისი დასრულება ვერ მოუხერხებიათ. ოსმალთა ისნის ციხის განსაახლებელი აღდგენითი სამუშაოები, ალბათ, ეხებოდა მეტეხის ციხეს, რომელსაც ვახუშტისავე გადმოცემით "...მოავლო მეტეხს ზღუდე და ქმნა, ვითარცა ციხე მტკიცე ჭიდითურთ და შეყენნა მცველნი ყიზილბაშნი მას შინაცა" (23).
ციხის მიმდებარე ტერიტორია ("ავლაბარი", "ისანი", ნომ. 56) შემოუზღუდავია. ავლაბრის ტერიტორიაზე დატანილია საცხოვრისის აღმნიშვნელი უჯრედები და სამხრეთიდან და ჩრდ-აღმოსავლეთიდან ძველი თხრილითაა შემოფარგლული.
პიშჩევიჩის მიერ ფრანგულ ენაზე შედგენილი თბილისის 1785 წლის გეგმაზე მეტეხი და ავლაბარი ცალ-ცალკეა შემოზღუდული.
მეტეხის გალავანს აღმოსავლეთიდან კარი აქვს დატანილი, საიდანაც მოხვედრა შეიძლება ავლაბარში, ავლაბარს ცალკე აქვს ზღუდე, რომელიც იწყება მტკვრიდან. კედელში ორი კარია, ჩრდილოეთიდან და აღმოსავლეთიდან.
გეგმის მიხედვით, ავლაბარში ქუჩებია, რომელთა საშუალებითაც ამ ადგილის მთელი ტერიტორია კვარტალებად იყოფა. როგორც ვნახეთ, XVIII საუკუნის 80-იან წლებისათვის ავლაბრის ტერიტორია გალავანშემოვლებულია, ამასთან დაკავშირებით საინტერესო ცნობას გვაწვდის დარეჯან დედოფალი 1801 წლის შედგენილ სადედოფლო შემოსავლის ნუსხაში, სადაც იგი, სხვათა შორის, ამბობს, რომ ოცდაექვსი წლის წინ, ე.ი. დაახლოებით XVIII საუკუნის 70-იან წლებში, მისი ბრძანებით ავლაბრისათვის გალავანი შემოუვლიათ.
"1801, აპრილის დამლევი დ. ქ. ავლაბარი ოსმალობას აქეთ ხარაბა ყოფილა, ოცდაექვსი წელიწადი არის ჩემის ხარჯით გალავანი შემომივლია, სასახლე და ეკლესია ამიშენებია, ხალხი შემიკრებია და დამისახლებია" (24).
ჩვენთვის ცნობილ წყაროებში პირველი წერილობითი საბუთი, სადაც ვხვდებით ავლაბრის ხსენებას, არის 1392 წელს შედგენილი სვეტიცხოვლისადმი შეწირულობის სიგელი. "ტფილისს ქალაქს: ეკლესია,სასახლე,ვაჭარნი,მამულნი,ბაზარნი,ქულბაქნი და ბაჟნი, თუსითა შესავლითა.
ავლაბარს: მონასტერი მეტეხის ყოვლად წმიდისა,მისითა მამულითა ავლაბრითა და ავლაბრის ჭალითა" (25).
მოტანილ მონაკვეთიდან აშკარად ჩანს,რომ "ტფილისს ქალაქი" ცალკეა,ხოლო "ავლაბარი" კი მისგან დამოუკიდებელი პუნქტია. როგორც ავღნიშნეთ, ვახუშტი ძველი ქალაქის შემადგენელ ნაწილთა დასახლებისას ამბობს,რომ "ისანს" მის დროს "ავლაბარს" უწოდებენ. ვახუშტი არაფერს ამბობს, თუ როდის უნდა გაჩენილიყო "ისნის" სინონიმად "ავლაბარი". შ. მესხია სავარაუდოდ ამ ამბავს XIV საუკუნე მიაწერს – "ისანს" ავლაბარი, როგორც ჩანს, ძირითადად XIV საუკუნიდან შეერქვა".
აქვე ერთხელ კიდევ გვინდა გავიხსენოთ, რომ მეტეხის ეკლესია ისანში აშენდა. ისანი ქალაქის ნაწილია, უფრო გარკვევით რომ ვთქვათ, ისანი ქალაქ თბილისის ტერიტორიაზე დევს X საუკუნეში მაინც, ამიტომ ხომ არ უნდა იყოს,რომ XVI საუკუნის სიგელ-გუჯრებში მეტეხი ყოველთვის ქალაქთანა გვხვდება: "ტფილისს ქალაქს მეტეხთა მონასტერი" (1532-1549) (26), "ქალაქს მეტეხი" (1559) (27). აღსანიშნავია, რომ არის შემთხვევები, როცა მეტეხის ეკლესია ავლაბართან ერთად გვხვდება ზემოთ ნახსენებ სიგელში (1392 წ.) ასევე 1596 წელს შედგენილ ერთ საბუთში მეტეხი ქალაქთან და ავლაბართან ერთად იხსენიება: "ესე ძღუენი და შესაწირავი: ტფილის: ქალაქს: ავლაბარს: მეტეხთა: ღთისა: მშობლისა:" (28).
სავარაუდებელია, რომ საბუთებში მეტეხის ქალაქთან და ავლაბართან ერთად მოხსენიება გაპირობებული უნდა ყოფილიყო იმით, რომ მრავალგზის შემმუსვრელი შემოსევების შედეგად ქალაქის აღმოსავლეთ მხარის დამცველი ციხე ზღუდემორღვეულია, ამიტომ ძველ ისანს, როგორც ციხეს თავისი ფუნქციები დაკარგული აქვს. აქ მხოლოდ მეტეხის ღვთისმშობლის ეკლესიაღა იდგა. XVII საუკუნეში. როსტომ მეფემ "მოავლო მეტეხს ზღუდე და ქმნა ვითარცა ციხე მტკიცე ხიდიდურთ" მან ახალი ციხე კი არ ააგო, არამედ ძველი ტრადიცია განაახლა, მოშლილი მეტეხის (ისნის) ციხე აღადგინა.
ვფიქრობთ, მეტეხის ეკლესიის მოხსენიება ავლაბართან ერთად იმაზე უნდა მეტყველებდეს, რომ საბუთის შემდგენელი ავლაბარს იყენებს ადგილის მინიშნების, დაკონკრეტების მიზნით-ორიენტირად, მეტეხი ქალაქში დგას, ოღონდ ავლაბრის მხარეს.
1392 წლის საბუთის მიხედვით ავლაბარს თავისი მამული და ჭალა აქვს. ნ. ბერძენიშვილი ამბობს, რომ "ჭალა" ძველ საქართველოში დასახლებულ პუნქტს (დაბას, ქალაქს) ახლდა. ის, როგორც ნაწილი, იმ კომპლექსურ, ტერიტორიულ ერთეულში შედიოდა, რომელიც განვითარებული მიწის მეურნეობის ქვეყანაში (როგორიც საქართველო იყო) დაბას (სამეურნეო თვალსაზრისით) ქმნიდა და ხასიათდებოდა: "მთითა, ბარითა, ველითა, ვენახითა, წყლითა, წისქვილითა, საძოვრითა, სათიბითა, ჭალითა, სანადიროთა" (29). ამით კიდევ ერთხელ მტკიცდება, რომ ავლაბარი დამოუკიდებელი, დასახლებული პუნქტი იყო, რაც არ შეიძლება ითქვას "ისანზე" ანდა "მეტეხზე"
კითხვაზე-ავლაბარი ძველი ისანია თუ არა,ასევე ის ქალაქის შემადგენელი ნაწილი, უბანი, იყო თუ არა? ყველაზე კარგად პასუხობს თვით სიტყვა "ავლაბრის" ეტიმოლოგიის ახსნა. სიტყვის "ავლაბრის" განმარტებისას მკვლევართა შორის აზრთა სხვადასხვაობაა.
თეიმურაზ ბაგრატიონი "ავლაბარს" ასე ხსნის: "ეს სახელი, ავლაბარი ქართული, რთული სახელი არის, ესე იგი ავლა ნიშნავს ძირის ადგილიდან მაღლა ასვლას, ბარი ნიშნავს მდაბალს, ვაკე და ტფილ ადგილს ესე იგი: მთა და ბარი, მთა მაღალი და გრილი: და ბარი მდაბალი, ვაკე და თბილი ადგილი" (29). ეს, რასაკვირველია სიტყვის მეტად გულუბრყვილო ახსნაა და, ჩვენის აზრით მას სინამდვილესთან საერთო არაფერი აქვს.
ს. ჯანაშია სიტყვას "ავლაბარი" ასე ხსნის: "ავლაბარი, ისე როგორც ისანი, არაბული წარმოშობის ძველი სახელწოდებაა. ისანი "ციხეს" ნიშნავს, ხოლო "ავლაბარი" სასახლის მიდამოს (31). შ. მესხიას ავლაბარზე საუბრისას სიტყვის ახსნა სქოლიოში ჩააქვს და ამბობს, რომ "ავლაბარი" სასახლის მიდამოს" ნიშნავსო (32). ნ. ბადრიაშვილი სიტყვის ასეთივე ახსნას იძლევა: "авлабари происходит из "хабели-бар" т. с. "окрестнасть дворца"
როგორც ვნახეთ, ზემოთ დამოწმებული მკვლევარნი "ავლაბარში" ორ სიტყვას ხედავენ - "სასახლე" და "მიდამო" ე.ი. კომპოზოცია ..... (ჰავალი) და .... (ბორ) . იგი სპარსულ-არაბული წარმოშობისაა. .... არაბულად და ..... სპარსულადაც "მიდამოს" ნიშნავს. მაშასადამე, თუ სიტყვის პირველი ნაწილი მიდამოს ნიშნავს, მეორე სიტყვა სასახლეს უნდა ნიშნავდეს და ეს ასეც არის (33).
აქ უჩვეულო რამ თითქოსდა არ მომხდარა. ცნობილია, რომ ისნის ციხეში იდგა ქართველ მეფეთა სასახლე და ადვილად დასაშვებია ადგილს ამის გამო ზემოთ აღნიშნული სახელი - ავლაბარი მიეღო. რადგანაც სასახლე ციხის ტერიტორიაზე იდგა, ავლაბარი უნდა შერქმეოდა პირველ რიგში ციხის გალავნის შიგნითა ტერიტორიას (ისანს-მეტეხს).
როგორც ვნახეთ, გვიანი ხანის თბილისის გრაფიკულ გამოსახულებებზე (ჟან შარდენი, ტურნეფორი, ვახუშტი) მეტეხი, ძველი ისანი შემოზღუდულია, ხოლო ავლაბარი კი შემოუზღუდავი. არაა გამორიცხული, რომ სახელი "სასახლის მიდამო" გავრცელებულიყო ზღუდის იქით ტერიტორიაზე. ჩვენ ავლაბრის ასეთ ახსნას მივიღებდით, რომ არ იყოს ერთი საცთური - სიტყვა "ავლაბრის" მეორე ნაწილის - "ბარის" სხვაგვარი ახსნა.
სიტყვა .... ნიშნავს - თხრილს, სანგარს, ზღუდეს, ღობეს, გალავანს, მიწაყრილს (34). ამის შემდეგ "ავლაბარში" მივიღეთ სულ სხვა სემანტიკის შემცვლელი სიტყვა ზღუდის, გალავნის, თხრილის იქეთა მიდამოა და არა სასახლის მიდამო. ...... ჰავლაბარი რომ გადმოვაქართულოთ მივიღებთ გარეთუბანს. გარეთუბანი კი ყოველთვის იმ ტერიტორიას ეწოდებოდა, რომელიც ქალაქის ზღუდის იქით მდებარეობდა. (იხილეთ ვახუშტის გეგმა). უფრო სწორი იქნება თუ ავღნიშნავთ, რომ ავლაბარი ძველი სოღდებილის ნაწილს, ისანის ველს ეწოდება.
სიტყვა "ავლაბრის" ჩვენეულ ახსნას ამაგრებს ავლაბრის კარის სომხური სახელწოდება. 1795 წელს თბილისში ჩამოდის სომეხი ვაჭარი არტემ არარატიანი. ეს ის დროა, როცა ქალაქი აღა-მაჰმად ხანის მიერ განადგურებულია. არარატიანი თბილისში მტკვრის მარცხენა ნაპირიდან, ავლაბრის მხრიდან შემოდის. "...Перещол дорогуь почти все по трупам и прищол в тифлись через тапатагские воротаь и эщо более ужаснюля увидевь даже женщини и младенци посечинх мечем.." ე.ი. არარატიანი ქალაქში მოხვედრილა, შემოსულა თაფთაღის კარით. შ. მესხია თაფთაღის კარს აიგივებს ავლაბრის კართან.
თაფთაღი - ორი სიტყვისაგან შედგება. თაფ - (....) და თაღი (...) . სიტყვის მეორე ნაწილი თაღი სომხურად ნიშნავს ქალაქის უბანს, კვარტალს. (.............) ჩვენთვის უფრო საინტერესოა სიტყვის პირველი ნაწილი - თაფ. თაფი თხრილს ნიშნავს . თაფის სომხური სინონიმია - თხრილი 59. ე.ი. მთლიანობაში სიტყვა" თაფთაღი" ნიშნავს თხრილის უბანს.
გავიხსენოთ სიტყვა ჰავლაბარის ბოლო ნაწილი - ბარ-თხრილი, ზღუდე. ავლაბრის ტერიტორიის ლოკალიზაციისათვის ასევე საყურადღებო ცნობას გვაწვდის XIX საუკუნეში შედგენილი დოკუმენტი: "предместье гор Тбилиса авлабар вазникщее возле известной в истории Грузии под назвонием "Иени" или "Исани" царской резиденции и крепостию"
აქვე გვინდა აღვნიშნოთ, რომ XVII საუკუნეში, კერძოდ 1673 -1689 და 1681-1682 წწ. შედგენილ ორენოვან ქართულ-სპარსულ საბუთში ავლაბარი სპარსულ ენაზე ასეთი ფორმითაა " .............." (ჰალვაბარ) (41).
XVI საუკუნის დასასრულიდან მოყოლებული XVII საუკუნის მიწურულამდე წერილობით წყაროებში ავლაბარი აღარ გვხვდება. თითქმის მთელი ერთი საუკუნით ავლაბრის ჩვენს თვალთახედვის მიღმა დარჩენა შეიძლება ჩვენამდე იმდროინდელი საბუთების მოუღწევლობას მივაწეროთ, მაგრამ უფრო უპრიანი და მართებული იქნება, თუ ამ საკითხის დადგენისას გავითვალისწინებთ XV-XVI საუკუნეებში საქართველოს, კერძოდ თბილისს, თავსგადამხდარ ისტორიულ მოვლენებს.
XVII საუკუნის ავლაბარი ასე შემოისაზღვრებოდა: ჩრდილოეთიდან - ჩუღურეთის ხევით (ავლაბრის, სურბ-კარაპეტას, კიბალჩიჩის ), აღმოსავლეთიდან - ღომელაურით და დირსიჭალის ბაღებით, დასავლეთიდან - მდინარე მტკვრით და მეტეხის ციხით. როგორც ვხედავთ, ამ დროისათვის (XVII ს.) ავლაბარს საკმაოდ დიდი ფართობი ეკავა.
ზემოთ ვთქვით, რომ მოხსენიებულ ავტორებთან ავლაბარი მეტად მეჩხერადაა დასახლებული. ამის მიზეზებზეც ვისაუბრებთ. ახლა გვსურს,კარტოგრაფთა თუ მოგზაურთა ეს ხარვეზი შევავსოთ XVII საუკუნის. რამდენიმე წერილობითი მასალით, სადაც ლაპარაკია ავლაბრის ტერიტორიის განსახლებაზე. 1654 წელია, ზარაბხუცესს ხოჯა ბეჰბუთასს, მისივე თხოვნით, მეფე როსტომი ქალაქის სასაფლაოსთან მახათის მთის ქვევით, ავლაბრისაკენ ეკლესიის აშენების უფლებას აძლევს. (42). როსტომ მეფის დროს წოდორეთიდან რამდენიმე კომლი გლეხი გადმოასახლეს ავლაბარში: " უძეოსაა და უშვილოს ჯავახის შვილს ზაქარიას: ყმანი: ვიყავენით და წოდორეთს: ვესახლენით: ის მოკვდა: და: თავის კერძობით: უშვილოდ: გარდავლინდა და ჩვენ : როსტომ მეფემ: სახასოდ დაგვიჭირა: იქიდამ ავიყარენით; და: ავლაბარში: დავსახლდით" (1673 წ.) (43).
ეს შემთხვევით არაა, სწორედ როსტომ მეფეს და მისი მემკვიდრის შაჰნავაზის (ვახტანგ V) დროს შედარებით სიმშვიდე სუფევს აღმოსავლეთ საქართველოში, თბილისი იზრდება, შესაბამისად მისი სანახებიც სახლდება და საქალაქო ცხოვრებაში ინტენსიურად იწყებს მონაწილეობის მიღებას.
თუ ავლაბარი XVI-XVII საუკუნეების წერილობით წყაროებში და სიგელ-გუჯრებში იშვიათად გვხვდება, XVIII საუკუნეში იგი თბილისის სხვა გარეუბნებთან შედარებით ხშირადაა მოხსენიებული. ავლაბარი სახასო მამულია. აქ სახლობენ როგორც სამეფო, ასევე დედოფლის, ასევე თავად-აზნაურთა, საკათალიკოსო თუ საეპისკოპოსო, თბილელის ყმა გლეხები. ავლაბარში ქართველების გარდა სომხები და მაჰმადიანები ცხოვრობენ. ზოგი ინათლება და ქართველდება კიდეც. მაგალითად, 1706 წელს შედგენილ საბუთში ვკითხულობთ: მე, სომეხი: ვიყავი: და თქვენს: საყდარს: მოვინათლე" (44).
1769 წლის შედგენილი წყალობის წიგნით კათალიკოსი ანტონ I იესეს ძე კვეზერელ ოთარს და მის შვილებს უწყალობებს ავლაბარში სვეტიცხოველის კუთვნილ მამულს (45).
1766 წლის საპატრიარქო ყმათა ნუსხაში არიან:
"ქ. ავლაბრელი. სუქანას შვილი ესტატე
ქ. ავლაბრელი კვეზერელი დავითა" (46).
ქალაქში, გარეუბანში და ავლაბარში მცხოვრებელ საკათალიკოსო ყმა გლეხებს თავიანთი მოურავი ჰყავდათ. XVIII საუკუნეში ეს სახელო სვეტიცხოვლის სახლთუხუცესს მაღალაძეთა გვარს ეპყრა (47).
ჩვენ რამდენიმე დოკუმენტი დავიმოწმეთ, სადაც ლაპარაკი იყო ქალაქში და ავლაბარში მსახლობელ საკათალიკოსო ყმა გლეხებზე და სხვა.
1701 წლის შედგენილ დოკუმენტში საგანგებოდ ხაზგასმულია თბილელის უფლებებზე ქალაქსა და ავლაბარში მოსახლე მოქალაქეებზე.
"ქ. ჩვენ: ბატონს: კათალიკოზს: დიასამიძეს; ევდემოზს: თბილელ მიტოპოლიტ ორბელიშვილი დომენტი დაგველაპარაკა ქალაქურს სამწყოსზე: ... ვინც მოქალაქე ალობარში დასახლდეს თფილელის მამათმთავარს ველი აღარა აქვს და ვინც ალობრელი ქალაქში დასახლდეს იმისი დრამა და საკანონო თბილელის მამათ მთავარმა მოიკითხოს" (48).
1783 წელს მოეწყო თბილისის აღწერა: "ქ. მისი სიმაღლის ბრძანებით ქალაქი აიწერა ავლაბრით გარეთ უბნით 1783 წელს:
რლვ ქ. გარეთ ავლაბარში კომლი (136).
სით შ. შიგნით ავლაბრის კომლი (219)
ოგ. ქ მეტეხში ხიდიდან (73)
რპვ ქ. ხიდიდან ციხეში (186)
ფნ ქ. გარეთუბანი (550)"
ღწერის ნუსხა მნიშვნელოვანია მრავალმხრივ: ჯერ ერთი ის, რომ აქ ორი ავლაბარია - გარეთა და შიგნითა, გარდა ამისა, ავლაბრისაგან დამოუკიდებლადაა მეტეხი და ციხე.
თბილისის 1600 წლის გეგმაზე დატანილია გალავანშემოვლებული მეტეხი (IX ს.) რომლისგანაც ზღუდის - ზღუდით ჩრდილო - აღმოსავლეთიდან გამოყოფილია ციხე (ასევე გამოყოფილია ავლაბრისაგან), მის ჩრდილოეთ კედელს ებმის ავლაბრის გალავანი, შიგნითა ავლაბარი შემოზღუდულია და აღნიშნულია ლათინური ციფრით (10), ხოლო გალავნის იქეთა ტერიტორია - გარეთა ავლაბარი (12) შემოუზღუდავია, რომელსაც გეგმაზე ეწოდება "ავლაბრის უბანი".
XVIII საუკუნის ბოლოს იოანე ბატონიშვილის მიერ ჩატარებულ ქართლ-კახეთის სოფლების აღწერის სიაში წერია: " ქ. თბილისს მიეწერებიან სოფელნი აღმოსავლეთის მხარეს.
"ქ. ტფილისი თვით ქალაქი
ქ. ავლაბარი, შენი მოსახლენი" (49).
ამ ნუსხის მიხედვითაც ავლაბარი ქალაქისაგან დამოუკიდებელი პუნქტია, რომელიც "შენი მოსახლეა".
ავლაბარი ქალაქის შემოგარენში მდებარე სოფლებისა და უბნებისაგან გამოირჩევა. აქ, არსებული სამეფო თუ ადგილობრივი დანიშნულების მოხელეთა სიმრავლითა და ნაირსახეობით.
ავლაბრის ამ მხრივ შესწავლა საშუალებას გვაძლევს სრულად წარმოვიდგინოთ გვიანი შუასაუკუნეების ქალაქისპირა სოფელი.
ავლაბარში შემდეგ მოხელეებს თუ მსახურს ვხვდებით: მოურავს, მამასახლისს, ხასადარს, მილახვარს, მებაჟეს, მეღალეს, მეკარეს, ყარაულს, ზედამხედველს, სარდარს და სხვა.
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ავლაბარი სამეფო-სახასო მამულია. მეფის საკუთარი მამულის მეთვალყურედ XVII -XVIII საუკუნეებში საგანგებოდ შეუქმნიათ სახელო - ხასადარი.
როგორც უკვე ვთქვით, ხასადარი მეურვე - ზედამხედველის ფუნქციების შემსრულებელი მოხელეა და მისი უფლებები მემამულეთა კუთვნილ მამულებზე არ ვრცელდება. აქ ხასადრის სახელო სულ რამდენჯერმე გვხვდება და ის მალე ქრება კიდეც. მის ნაცვლად ავლაბარში სახასო ყმა-მამულის მეურვედ ისევ მოურავია.
სამეფო მამულების გარდა, აქ მემამულეთა ყმა-გლეხთა მიწებიცაა, რომელთაც თავიანთი მოურავები ჰყავთ. ჩვენ ზევით უკვე ვილაპარაკეთ ავლაბარში მოსახლე (ქალაქთან და გარეუბანთან ერთად) საკათალიკოსო ყმა-გლეხებზე და მათ მოურავზე.
1781 წლის 28 თებერვალს გიორგი ბატონიშვილი ქალაქში და ავლაბარში მოსახლე ლორელ ყმა-გლეხთა მოურავად მაყაშვილს სიმონს ნიშნავს (50).
ცოტა მოგვიანებით, უკვე მეფე გიორგი XII 1798 წელს ავლაბარში მოსახლე ერევნელ სახასო ყმა-გლეხთა მოურავის სახელოს უბოძებს: "ერდგულს ყმას მირზა აფარასობს" (51).
ავლაბარში დედოფალსაც ჰქონდა თავისი მამული, დედოფლის კუთვნილი მამულის საქმეთა მწარმოებელს თუ ზედამხედველს, რომელიც საფინანსო და სამეურნეო საქმეებს აწარმოებდა, მილახვარი ეწოდებოდა. XVIII საუკუნის დასასრულს დედოფლის მილახვრის სახელო იოსებ ყორღანაშვილს ეკავა.
გარდა იმისა, რომ იოსებ ყორღანაშვილი დედოფლის მილახვარია, მას ავლაბარში დედოფლის მოურავის სახელოც უკავია".
"ქ. ავლაბრის მოურავო მილახვარო იოსებ ყორღანოვი, ამ არზით ამ ჩვენს აზნაურიშვილს გაბრიელას ავლაბარში ჩვენის ყმის ბეითალმანი ოთია ქაქანასეული სახლი რომ უთხოვნია. ის სახლი ამისთვის გვიბოძებია... მარტის ია. ქ..კს უჟა". (52). (1803) როგორც ჩანს, ყორღანაშვილს სხვა საქმეებთან ერთად ყმების დასახლების საკითხის მოგვარებაც ევალებოდა. ყმა ხურო გოგიას თხოვნაზე საცხოვრებელი ადგილის მიცემის შესახებ , დედოფალი დარეჯანი წერს: " ქ. ავლაბრის მოურაო მილახვარო ყორღანაშვილო იოსებ და ავლაბრის მამასახლისო. მერე ეს გოგიტელა იმერელი რომ ამდენი ხანია აქ ავლაბარში ჩვენს ყმათ სახლობს და ჯერ ამისათვის მამული არ გვიბოძებია" (53). საბუთში ლაპარაკია, რომ გოგიას ბეითალმანი ადგილი მიეცეს. საბუთიდან ჩანს, რომ ავლაბარში მამასახლისის სახელოცაა. ეს სახელო აქ პირველად 1737 წლის სიგელში გვხვდება, სადაც მამასახლისი დოკუმენტის შედგენის თანდამსწრე პირია "...ავლაბრის: მამასახლისი: იობა"
ავლაბრის მამასახლისი, ამ შემთხვევაში დარეჯან დედოფლისა, ვალდებულია სახლ-კარის მაძიებელ ყმა-გლეხებს გამოუძებნოს სამოსახლო და ამის შესახებ მოახსენოს თავის ბატონს - დედოფალს, 1796 წელს დარეჯან დედოფალი ვინმე ივან ეფრემის ავალებს ყურადღება მიაქციოს აღ-მაჰმად ხანის დროს აწიოკებულ ავლაბარს, რომ სანამ ავლაბრის ყმა-გლეხებს "თავიანთ მოურავი მოუვიდოდესთ თვალყური თქვენ ადევნოთ" (54). ეს მოხელე მამასახლისი არაა: " მამასახლისის დავითისათვისაც მოგვიწერია", რომ იმანაც ყურადღება მიაქციოს იქ შექმნილ მდგომარეობას. ე. ი. ავლაბრის დედოფლის ყმა გლეხებს მოურავის, მამასახლისის გარდა კიდევ ჰყოლიათ მოხელე. სამწუხაროდ, დედოფალი კონკრეტულად არაფერს ამბობს ამ მოხელეს რა სახელო უკავია. უკვე ითქვა, რომ ავლაბარი გალავანშემოვლებულია: ბუნებრივია, ყოველ გალავანს კარს ატანდნენ. ზღუდეს შეიძლება ერთი ან მეტი კარი ჰქონოდა. ავლაბრის კედელში, დოკუმენტების მიხედვით, ორი კარია გაჭრილი - "პატარა კარი" და "ავლაბრის კარი".
საბუთებში "ავლაბრის კართან" დაკავშირებით ვხვდებით "მებაჟეს" (55).
"ავლაბრის კარს" "მებაჟის " გარდა "მეკარეცა" ჰყავს, რომელიც თავისი სამსახურისათვის გარკვეულ გასამრჯელოს იღებს (56).
ავლაბრის "მებაჟესა" და "მეკარესთან" დაკავშირებით, გვინდა შევეხოთ ზღუდეში დატანებულ ავლაბრის კართა განლაგების თუ ადგილმდებარეობის საკითხს.
რადგანაც ჟან შარდენისა და ტურნეფორის მიერ შესრულებული თბილისის გეგმები არაა სრული, ამიტომ აქ მათ არ შევეხებით; თუმცა ჟან შარდენთან მეტეხის გალავანში ერთი კარია, სამწუხაროდ, მოგზაური მის სახელს არ გვაწვდის.
ვახუშტი ბატონიშვილის "თბილისის 1735 წლის გეგმაზე" მეტეხის გალავანში "ავლაბრის კარს" პირველად ვხვდებით. აღნიშნული კარი ზღუდეში აღმოსავლეთიდან იყო დატანებული. ცნობილია, რომ ქალაქის კედელში დატანებული კარი იმ სახელს ატარებდა რომელი ქალაქისკენ თუ სოფლისკენაც იყო იგი მიქცეული. მეტეხის გალავანში დატანებული "ავლაბრის კარი" ქალაქს სოფელ ავლაბართან აკავშირებდა.
შ. მესხია, როგორც ვნახეთ ავლაბრის ზღუდეში დატანიებულ თაფთაღის კარს "ავლაბრის კართან" აიგივებს, ხოლო ამ უკანასკნელს კი სოღდებილის კართან.
სამწუხაროდ, ვახუშტის მეტეხის ციხის გალავანში ერთი კარი აქვს დატანიებული. შემდეგი გეგმა, რომელზეც აღნიშნულია "ავლაბრის კარი", ესაა პიშჩევიჩის "თბილისის 1785 წლის გეგმა". ვახუშტის გეგმისაგან განსხვავებით, აქ თვით ავლაბარი უკვე შემოზღუდულია და აქაც "ავლაბრის კარი" გალავნის აღმოსავლეთით N71-თაა დატანილი, ავლაბრის გალავანში "ავლაბრის კარის" სახელით კარიბჭის გაჭრა, ერთი შეხედვით, თითქოსდა ტრადიციის გაგრძელებად ჩანს, მაგრამ ეს ასე არაა. ავლაბრის ზღუდეს იქეთ კიდევაა ე.წ. "გარეთ ავლაბარი", ანდა, როგორც თბილისის 1800 და 1802 წლების გეგმებზე , "ავლაბრის უბნის" დასახლება.
მაშ ასე, ვახუშტის და პიშჩევიჩის თბილისის გეგმების მიხედვით, "ავლაბრის კარი" ზღუდეს აღმოსავლეთით აქვს.
ავლაბარში "პატარა კარიცაა" როგორც აღვნიშნეთ, ვახუშტის ავლაბარში ერთი კარი აქვს დატანებული; პიშჩევიჩთან, ისევე როგორც "თბილისის 1800 წლის გეგმაზე" ავლაბრის გალავანს მეორე კარი ჩრდილოეთის მხრიდანა აქვს. აღსანიშნავია, რომ არც პიშჩევიჩთან და არც "თბილისის 1800 წლის გეგმაზე" აღნიშვნა არა აქვს გალავნის ჩრდილოეთით დატანიებულ კარს. ვახუშტის გეგმაზე "ავლაბრის კართან" თავს იყრიან აღმოსავლეთიდან და ჩრდილოეთიდან წამოსული გზები: ბაღების გზა, კახეთის გზა, შუატბის გზა, ავჭალის გზა, ზედა გზა.
პიშჩევიჩთან "ავლაბრის კართან" მხოლოდ ერთი გზაა - "დაღესტანის დიდ გზაზე გამავალი", რომელიც შემდეგი დროის კახეთის გზას უნდა მიესადაგოს. მეორე კართან გზის არავითარი ჩვენება ან აღნიშვნა არაა. როგორც ვთქვით "თბილისისი 1800 წლის გეგმაზე" ავლაბრის ზღუდეს ორი კარი აქვს. ე. წ. "ავლაბრის კართან თავს იყრიან ჩრდილოეთიდან და აღმოსავლეთიდან წამოსული გზები : სოფელ ნავთლუღიდან - ქვემო გზა, კახეთის სოფლებიდან წამოსული "ზემო გზა" და გზა სოფელ მარტყოფიდან.
ჩრდილოეთ კართან მხოლოდ ერთი გზა მოდიოდა - "ავჭალის გზა". გეგმის მიხედვვით აღნიშნული გზით მოსულ მგზავრს "შიგნითა ავლაბარში" - მოხვედრა შეეძლო აღმოსავლეთის კარითაც. მას ამის საშუალებას აძლევდა ადგილობრივი გზა, რომელიც აერთებდა ავლაბრის ორივე კარს.
"ავლაბრის კართან" გზათა ინტენსიური თავმოყრა საშუალებას და უფლებას გვაძლევს დავასკვნათ, რომ ავლაბრის მებაჟე და მეკარე ძირითადად "ავლაბრის კარიდან" იღებდა შემოსავალს. XVII საუკუნის ერთ სიგელში "ავლაბრის მეღალეა" (57). ნახსენები, რომელიც აღებულ ღალას სახელმწიფოს აბარებდა.
"დასტურლამალის კარი" – 50 "ქარხნის ნაზირისა ასწაფებისა" ეხება სატისკიპიროს.
მეტიკისპირეობა საპატიო სამსახურია. იგი გაპიროვნებული ყოფილა. სხვა სოფლებთან ერთად ამ სამსახურის შემსრულებლად გვხვდება "ავლაბრელი თამაზა" (58).
"ქარხანა" იყო მეფის მამულებიდან შემოსული ყოველგვარი სურსათ-სანოვაგის, ფრინველის, წვრილფეხა და მსხვილფეხა საქონლის შესანახი "საწყობი", აი, ამ საქონლის მიღება-გაცემას ზედამხედველობას უწევდა ქარხნის ნაზირი, რომელსაც მეტად საპასუხისმგებლო მოვალეობა ეკისრებოდა: " მეჯლისის წესების გამგეობა" (59).
მას, ქარხნის ნაზირს 7-8 კაცისაგან შემდგარი მეტიკისპირეთა ჯგუფი ჰყავდა, რომელთა მოვალეობას შეადგენდა ტიკიდან ღვინის ჩამოსხმა. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ერთ-ერთი მეტიკისპირეთაგანია "ავლაბრელი თამაზა". ეს გვაფიქრებინებს, რომ სხვა სოფლებთან ერთად ამ მოვალეობის შემსრულებლად მუდმივად ერთი ავლაბრელიც უნდა ყოფილიყო, შეიძლება იმიტომ, რომ ავლაბარი სამეფო-სახასო მამული იყო.
"დასტურლამაში" სხვა აუშტართა შორის გვხვდება "ავლაბრელი ზურაბა" (60). აუშტარის მოვალეობა იყო მეფის სასახლის პროდუქტებით მომარაგება. აუშტრებს სათავეში ედგა თავლიდარი, რომელიც საანგარიშო დარგის მოხელეა.
სამეფო მეჯოგეთა შორის "ავლაბრელი ბერუკა"-ა (61). ნახსენები მისი მოვალეობა იყო სამეფო ჯოგის მწყემსვა. ავლაბარს ედო სამეხრეო გადასახადიც. მეხრის შესანახი გამოსაღებიც. (62). "დასტურლამაში" ავლაბარს ცალკე საგანგებოდ შედგენილი კარი (31) აქვს დათმობილი: "ავლაბრისა და მისი მოხელეებისა" - ავლაბრის რიგი და სამსახური.
ავლაბრის რიგი და სამსახური, "რასაც ქალაქის მოყალნე და თარხანი იქს, ისრე ესენიც გაერევიან, ლალა-დღიურზედ სამი ფოხალი პური საბალახე სამართლიანად, ერთი მეხრე ვინც იქნების, ერთის სამეხრეო უნდა შეინახოს, სითარხანე აქვს, და თორმეტი კოდი პური ულუფა მუშას სოფლებიდან აქვს გარიგებული. სამკალი ხარჯი, ბევრი მოვა თუ ცოტა, ნაზირი ისე მისცემდეს. ქათამი თუ აბარია, თავნი 17, ამისი ნაშენი წელიწადში 51" (63).
მაშასადამე, ისევე როგორც ქალაქს, ავლაბარსაც ჰყავდა თავისი მოყალნე-მებეგრე, რომელიც იგივე უფლებებით სარგებლობდა.
ქალაქს ავლაბრის მხარეზე ეყენა ყარაული. "ქ. ბატონო მანუჩარ მდივანო ავლაბრის ყარაულებს ჩიფჩიფ მამადას და იმის ამხანაგებს მორიგის თეთრიდამ ერთი თუმანი მიეც ღუნობისთვის, ქვს. უოე (64).
როგორც ვნახეთ, ავლაბარს ჰყავდა თავისი - ადგილობრივი მრავალსახოვანი მოხელენი, რომელნიც ემსახურებოდნენ და ზედამხედველობას უწევდნენ მეფის, დედოფლის, კათალიკოს-პატრიარქის თუ ბატონიშვილების ავლაბარში მდებარე მამულებს თუ აქ მოსახლე მათ ყმა-გლეხებს.
ავლაბართან დაკავშირებული ჩვენს ხელთ არსებული დოკუმენტური მასალა ავლაბარს წარმოგვიდგენს, როგორც მრავალდარგოვან სახელოსნო უბანს. ავლაბარში სახლობს და აქვე ხელოსნობს: ხურო, მკალავი, კუპრავი, ყაზაზი, მეთუნე, მეკრამიტე, მეაგურე, მეჭურჭლე, ოქრომჭედელი.
1683 წლის ერთ-ერთ ნასყიდობის სიგელში საბუთის დამმოწმებელთა შორის გვხვდება ავლაბრელი მეჭურჭლე მამუკა (65).
ავლაბარში გაცხოველებულ აღებ-მიცემობაზე მეტყველებს აქ არსებულ დუქანთა სიმრავლე, აღსანიშნავია რომ დუქანი არა მარტო სავაჭრო პუნქტი იყო, არამედ აქვე მზადდებოდა ბაზარზე გა-სატანი საქონელი, ე.ი. დუქანი სახელოსნოც იყო. ხშირად წყალობის წიგნში მთხოვნელს სახლთან ერთად დუქნის ადგილიც ეძლევა. რადგან ტყეობიდან მოსული ხარ, ჩვენი ყრმობა მოინდომე. ჩვენს ავლაბარში. ჩვენს ყმად დაგადგინეთ. დუქნისა და სახლის ალაგიც გიბოძეთ" (66). (1788) ხელრთვა დარეჯან დედოფალი.
დუქანს მიწის მუშა არ მოითხოვდა. ვფიქრობთ, იგი ან ვაჭარია, ანდა უფრო სავარაუდოა, რომ ის იყოს ხელოსანი. ავლაბარში დუქან-სახელოსნოთა სიმრავლე გაპირობებული იყო იმით, რომ ის ქალაქის უახლოესი უბანია. ამავე დროს მის გალავანში დატანიებულ კართა მეშვეობით, აქ თავს იყრიდნენ სხვადასხვა მხრიდან წამოსული მგზავრნი.
ავლაბარს თავისი ბაზარიც აქვს. აქვე დგას ქარვასლა- შორიგზიდან მოსულ მგზავრთა თავშესაფარი - სასტუმრო, ქარავნებით ჩამოტანილი აურაცხელი საქონლის საწყობი - სათავსო.
ავლაბარი თავისი ხუროთმოძღვრული ძეგლებითაცაა მდიდარი. აქ იდგა და ახლაც დგას ქართული მართლმადიდებლური და სომხური გრიგორიანული ეკლესიები. რადგანაც ჩვენ იმ თვალსაზრისს ვადგევართ, რომ მეტეხის ღვთისმშობლის ეკლესია ავლაბრის ტერიტორიაზე არასოდეს მდგარა, რაზეც უკვე ვისაუბრეთ, ამიტომ იგი ავლაბრის ეკლესიათა სიაში არ შეგვაქვს, რასაკვირველია, ისევე როგორც ყველა ქართველს და მართლმადიდებელს, ავლაბრის მაცხოვრებლებსაც შეეძლო აქ სალოცავად მოსვლა. შეიძლება, ამან განაპირობა კიდეც რომ გვიანობამდე, ყოველ შემთხვვაში XVII-XVIII საუკუნებამდე მაინც, ავლაბარში ქართული ეკლესია არ აგებულა.
ზემოთ უკვე ვთქვით, ქალაქმა XIII-XVI საუკუნეების რამდენიმე გამანადგურებელი შემოსევა განიცადა. თბილისის შემოგარენი მოსახლეობისაგან იცლებოდა. დანაკარგის შევსება ხელოვნურად უფრო ხდებოდა ხოლმე, ხიზნობისა და ტყვეობიდან უკან დაბრუნებულობით.
გავიხსენოთ, როსტომ მეფის მიერ წოდორელ გლეხთა ავლაბარში გადმოსახლების ფაქტი. ქართველების გარდა უცხონიც მოდიოდნენ. გარეშე კაცი, უცხო მხარეში მოხვედრილი, ცდილობს გარემოს შეეწყოს, იგი თავისად აქციოს. ამისი ცდაა, სომხურ-გრიგორიანული ეკლესიების აგება თბილისსა და მის შემოგარენში და სხვ. ამიტომაა, რომ ქალაქში და მის სანახებში XVII-XVIII საუკუნეების ქართულ ეკლესიას სომხური სჭარბობს.
ქართულ ეკლესიებიდან ძველ ავლაბარში დღესაც დგას ერეკლე 2-ის მეუღლის, დარეჯან დედოფლის მიერ XVII საუკუნის 70-იან წლებში აგებული კარის ეკლესია. ეკლესია "მოწამეთა ირაკლი და დარეჯანის" სახელზე ყოფილა აგებული. კარიჭაშვილის კატალოგში ეკლესიის აგების თარიღად 1789 წელია (67).
მოსე ჯანაშვილი აღნიშნული ეკლესიის შესახებ მოგვითხრობს შემდეგს: "წმ. ირაკლისა და დარიას მონასტერი მეტეხის გორაზედ, ეს სასახლე მისის ეკლესიითურთ შეიძინა ექსარხოსმა თეოფილაქტემ და გამართა სასულიერო სემინარია და სამრევლო სკოლები. იონა მიტროპოლიტმა ( 1824 წ. 29 ოქტ.) ტაძარი აკურთხნა მაცხოვრის ფერიცვალების მონასტრად (68).
ეკლესია დღეს უმოქმედოა, ხოლო დარეჯან დედოფლის სასახლეში, ე.წ. "საჩინო"-ში, მოთავსებულია 26 კომისარების რაიონული მუზეუმი.
ავლაბარში,დარეჯან დედოფლის კარის ეკლესიის მახლობლად, იდგა წმ. მარიამის ქართული ეკლესია. მისი აგების თარიღი არაა ცნობილი, ეს ეკლესიაც მეორედ იონა მიტროპოლიტს უკურთხებია (69).
ავლაბარში მდგარი სომხურ - გრიგორიანული ეკლესიებია: "ხოჯა ვანქის ასტვაწაწინ" (ხოჯავანქის ღვთისმშობლის), "სურბ-კარაპეტას" (წმ. კარაპეტა), "ლუსავორისი" (გრიგოლ განმანათლებელი), "კარმირავეტარან" (წითელი სახარება), "ესმიაწინი სურბ-გევორქ", "ძორაბაში სურბ-გევორქ" (ხევისთავის წმ. გიორგი), "სურბ-მინას" (წმ. მინასი).
დასახელებული სომხური ეკლესიებიდან ყველაზე ადრეულია ხოჯავანქის ასტვაწაწინი (XVII ს.) იგი თბილისის რეკონსტრუქციასთან და ძველი სასაფლაოს პარკად გადაკეთებასთან დაკავშირებით აღებულ იქნა, ასევე აიღეს სურბ-მინასის ეკლესია.
დარჩენილი ეკლესიებიდან "ეჩმიაწინის სურბ-გევორქის" ეკლესია XVII საუკუნის დასასრულსაა აგებული სომხეთის სოფელ ეჩმიაწინიდან ჩამოსახლებული სომხების მიერ.
საქართველოში ქართული სამეფოს გაუქმების შემდეგ რუსმა მმართველობამ 1802 წლის 12 ივლისს უმაღლესი ხელისუფლებისადმი განსახილველად წარდგენილ "საქალაქო და სათემო პოლიციის" დაარსების პროექტის პირველ პარაგრაფში ქალაქი თბილისი სამ ნაწილად დაჰყო. თვითოეული ნაწილი თავისთავად კი ორ-ორ კვარტალად. პროექტის თანახმად ავლაბარი ქალაქის მეოთხე ნაწილად ცხადდებოდა.
1603 წლისათვის ავლაბარში დარეჯან დედოფალს ეკუთვნოდა 137 კომლი ყმა-გლეხი, აქედან ძველ ავლაბარში 10 კომლი ქართველი, 57 კომლი სომეხი, დავით ბატონიშვილს აქვე 11 კომლი, ფარნაოზ ბატონიშვილს ახალ ავლაბარში 4 კომლი.
ავლაბარში ქართველ ბატონიშვილთა და სამეფო ოჯახის სხვა წევრთა მიწები XIX საუკუნის დასაწყისშივე გადავიდა ხაზინის ხელში, ხოლო გლეხებს სახაზინო ყმა გლეხები ეწოდათ. 1816 წელს ავლაბარი ირიცხებოდა ქალაქის მეორე საპოლიციო უბანში, მიუხედავად ამისა, ავლაბრელი ყმა გლეხები კიდევ რამდენიმე ხანს სარგებლობდნენ აქ არსებული სახაზინო მიწებით და ბეგარასაც იხდიდნენ. "Но жители его продолжали пользоваться авлабарскими казенными землями и платили за ето хлебиую подать в казну вплють до 45 годач когда жители Авлабара были причисленны к составу городсково поселения и подать ета была атменена" (70).
ამგვარად, ძველი თბილისის აღმოსავლეთით მდებარე სახასო მამული - ავლაბარი თავისი ზვრებით და ხოდაბუნებით, სამეფო მოხელეებით, დუქან - სახელოსნოებით და მრავალსახოვანი ხელოსნებით ქალაქის შემოგარენში წარმოადგენდა ერთ-ერთ დაწინაურებულ სასოფლო-სამეურნეო და სახელოსნო უბანს.
* * *
1. დ. გვრიტიშვილი. შ. მესხია. თბილისის ისტორია. 1952. გვ.208. შ. მესხია. "თბილისის ისტორია", 1958, გვ. 31
2. მ. ლორთქ იფანიძე. ძველი თბილისის ისტორიული გეოგრაფიიდან, მასალები საქართველოსა და კავკასიის ისტორიისათვის, ნაკვ. 30, 1954, გვ 163-164.
3. ვსარგებლობთ ო. ცქიტიშვილის ნაშრომში მოტანილი ადგილით, ძველი თბილისის ისტორიიდან, (ისნის საკითხისათვის), საზ. მეც. გან-ს მოამბე,1963. №6, გვ.43
4. ო. ცქიტიშვილი, ძველი თბილისის ისტორიიდან , (ისნის საკითხისათვის) საზ. მეც. გან-ს მოამბე, 1963. №6 . გვ. 147
5. იოვანე საბანის ძე, "მარტვილობაი ჰაბო ტფილელისაი", ძველი ქართული აგიოგრაფიული ძეგლები. ტ. I, 1963 , გვ. 73
6. ქ. ს. ც. ხ. ტ. II, 1959, გვ. 31
7. მ. ლორთქიფანიძე, დასახ. ნაშრომი, გვ. 163
8. ლეონ მელიქსეთ-ბეგი, ძალისა-თბილისი-ფაიტაკარანი, თსუ 1900 წლის კრებული, 1950, გვ. 38
9. მ. ლორთქიფანიძე, დასახ. ნაშრომი. გვ. 164; ო. ცქიტიშვილი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 160
10. СМОПУК, 1901, г. вып. 29. გვ 11-15; СМОПУК, вып. 38, 1908, გვ. 89.
11. В. Цинцадзе, Тбилиси, 1968, გვ. 37
13. Ш. Месхиа, города в городской строй, გვ. 402
14. смопмк, 1908, вып. 38, გვ 8
15. ქრ. ცხ. I, 1955, გვ. 299-300
16. ქრ. ცხ. 1959, გვ. 24
17. ჟამთააღმწერელი, ქრ. ცხ. II, 1959, გვ. 272
18. ვახუშტი, აღწერა. გვ. 337, 337-338
19. ვახუშტი, აღწერა სამეფოსა საქართველოსა, ქრ. ცხ. IV, 1923, გვ
20. იქვე, გვ. 212
21. ვახუშტი, აღწერა..., გვ. 439
22. ვახუშტი, აღწერა...,გვ. 337
23. იქვე, გვ. 439
24. საქართველოს სიძველენი, ტომი III , 1910წ. გვ. 298
25. ქრონიკები II, 1897, გვ.383
26. ქრონიკები II, 1897, გვ 380
27. ი ქ ვ ე. გვ. 400
28. 1449. #1630
29. ნ. ბერძენიშვილი.ძველი თბილისის ტოპონიმიდან, საქ. ისტ. საკითხები 1. 1964. გვ.319
30. თეიმურაზ ბაგრატიონი, ტფილისისათვის 1838 წ. სანკტ-პეტერბურგი. მარი ბროსეს კოლექცია E-82 ( E-156) ლენინგრადის აზიის ხალხთა ინსტიტუტი.
31. ს. ჯანაშია,მოკლე ისტორიული ნარკვევი, თბილისის საიუბილეო კრებული. 1946. გვ. 18
32. დ. გვრიტიშვილი. შ, მესხია. თბილისის ისტორია 1952. გვ.115 შ. მესხია, დ. გვრიტიშვილი. მ. დუმბაძე. აკ. სურგულაძე. თბილისის ისტორია 1958. გვ. 355
33. И. Бадриащвили. Тбилиси 1957 გვ. 26
34. Персиискои-Русский Словарь. Сост. Б. В. Миллер. М 1958 Арабско-русский словарь. Сост. Х. К. Бараноб. М. 1970
35. Персиискои-Русский Словар. составил Ягело Тащкент . 1910 გვ. 277
36. Персиискои-Русский Словарь. составил Мирза Абдула Гафаарон М. 1914 გვ. 89 . Персиискои-Русский Словарь. Сост. Миллер М. 1953
37. Артем Араратский. Жизн Артиома Араратского. Санкт-Петербург 1813 ст. 39
38. Щ. Месхиа. Города и городской строй 1959 ст. 402
39. Материали по истории териториального развитие города тифлиса. Записки об Авлабаре и авлабарскйх темь სცსა. ფ 29. აღწერა # 638
41. ქართულ-სპარსული ისტორიული საბუთები, ტექსტი დაადგინა, თარგმანი და შენიშვნები დაურთო ვ. ფუთურიძემ, 1955. გვ.320, 335.
42. ქართულ-სპარსული საბუთები. წ. 1. ნაკვ 1. გვ. 244-245
43. ქართულ ხელნაწერთა ინსტიტუტი. ფ AD - 2246.
44. ს. კაკაბაძე, ისტორიული საბუთები. 5. 1913
45. სცსია ფ. 1449. # 2328
46. სცსია ფ. 1449. # 2330
47. სცსია ფ. 1448. # 1418
48. დოკუმენტები საქართველოს სოციალური ისტორიიდან 1. 1949 . გვ 285
49. ხელნაწერთა ინსტიტუტი. S _ 3729
50. საქ. სიძვ. II, 1909 გვ. 550
51. სცსია, ფ. 1448, #9599
52. სცსია, ფ. 1448 #7483
53. სცსია, ფ. 1448 #9709
54. საქ. სიძვ. III 1910. გვ 250
55. სცსია, ფ. 1448 1452
56. სცსია, ფ. 1448 8710
57. ხელნაწერთა ინსტიტუტი Hd-14966
58. ქართული სამ. ძეგ. 1970 გვ.671
59. ივ. სურგულაძე. დასახ. ნაშრომი, გვ. 184
60. ქართული სამართლის ძეგლები, 672
61. დასახ. ნაშრომი 677
62. დასახ. ნაშრომი 511
63. ქართული სამართლის ძეგლები 1970, გვ 602
64. სცსია, ფ 1448 # 4837
65. საქ. ხელ. ინსტ. ფ- Hd-13696
66. სცსია. ფ 1448, # 438
67. ლეონ მელიქსეთ-ბეგი, მასალები ტფილისისა და "სომხეთის სიძველეთა ისტორიისათვის" "ჩვენი მეცნიერება" #5. 1923, გვ.86
68. მოსე ჯინაშვილი. საქართველოს დედაქალაქი ტფილისი, 1599. გვ. 184
69. ლეონ მელიქსეთ-ბეგი, დასახელებული ნაშრომი. გვ. 86
70. სცსია ფ 29, აღწ.1. # 638
სტატიის ავტორი – თეიმურაზ ბერიძე;
მასალა აღებულია წიგნიდან "ძველი თბილისის გარეუბნების ისტორია"; თბილისი, 1977 წ. გამომცემლობა - მეცნიერება; .
