USD 2.7268
EUR 3.1435
RUB 3.4821
თბილისი
ალექსანდრე ედიბერიძე – ქირურგიული სტომატოლოგიის ფუძემდებელი საქართველოში
თარიღი:  1295

ცხოვრების რთული და გრძელი გზა განვლო ცნობილმა ქართველმა ქირურგმა სტომატოლოგმა, საქართველოს სსრ მეცნიერების დამსახურებულმა მოღვაწემ, მედიცინის მეცნიერებათა დოქტორმა, პროფესორმა ალექსანდრე ედიბერიძემ. ნოვატორი ექიმის ცხოვრების შესახებ ფაქტების მოძიებაში დახმარებისთვის მადლობას ვუხდით მის შვილიშვილებს, მსახიობ ნუკა კაციტაძეს და მედიცინის დოქტორს, პროფესორს, ზოგად ქირურგ ალექსანდრე (საშა) გორდელაძეს.

ალექსანდრე ედიბერიძე 1898 წლის 8 აგვისტოს თბილისში დაიბადა. ხაშურის გიმნაზიის დამთავრების შემდეგ, 1918 წელს, ის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სამკურნალო ფაკულტეტზე ჩაირიცხა. ხასიათის სიმტკიცე და ნებისყოფა, ნიჭი, ახლის შემეცნების დაუოკებელი სურვილი და მიზანსწრაფვა მისი წარმატების საწინდარი გახდა.

დიდი ქირურგის მოსწავლე

– უნივერსიტეტის დამთავრებისთანავე ბაბუამ ჰოსპიტალური ქირურგიის კათედრაზე დაიწყო მუშაობა, – გვიამბობს ბატონი საშა, რომელსაც სახელი დიდი ალექსანდრეს პატივსაცემად დაარქვეს, – კათედრას აკადემიკოსი გრიგოლ მუხაძე ხელმძღვანელობდა. ბაბუამ სწორედ მისი რჩევით მოჰკიდა ხელი სტომატოლოგიისა და ყბა-სახის ქირურგიის შესწავლას.

კვალიფიკაციის ასამაღლებლად ალექსანდრე ედიბერიძე ი. მეჩნიკოვის სახელობის ლენინგრადის სამედიცინო ინსტიტუტში გაემგზავრა, სადაც იმხანად გამოჩენილი პროფესორები ა. ლიმბერგი და პ. ლვოვი მოღვაწეობდნენ.

ნევისპირა ქალაქიდან დაბრუნებული ექიმი აქტიურ პრაქტიკულ და სამეცნიერო-კვლევით მუშაობას შეუდგა. გრიგოლ მუხაძე მას დიდად აფასებდა, ახასიათებდა როგორც მცოდნე და მოაზროვნე ახალგაზრდას, რომელმაც კარგად იცოდა დიაგნოსტიკისა და ქირურგიის საფუძვლები.

ალექსანდრე ედიბერიძემ მდიდარ კლინიკურ მასალაზე დაყრდნობით შეისწავლა ალვეოლური პიორეის ეტიოლოგია და მკურნალობა, მისი გავრცელება საქართველოში და გ. მუხაძის ხელმძღვანელობით დაწერა ნაშრომი "შეუთავსებელი სისხლის ინფუზიის მნიშვნელობა ალვეოლური სურავანდის მკურნალობაში", რომლისთვისაც მას მედიცინის მეცნიერებათა დოქტორის ხარისხი მიენიჭა.

უძილო ღამეები

მალე ომი დაიწყო და, ექიმთა უმრავლესობის მსგავსად, ალექსანდრესაც შეეხო მობილიზაცია. სწორედ მისი ხელმძღვანელობით შეიქმნა ომის პირველსავე დღეებში თბილისში ყბა-სახის ევაკოჰოსპიტალი. ჰოსპიტლის ხელმძღვანელად და მთავარ ქირურგად თავად ალექსანდრე დანიშნეს. ფრონტიდან მოდიოდნენ სანიტარული ეშელონები, მოჰყავდათ დაჭრილი მებრძოლები. მკლავებდაკაპიწებული ქირურგი დაუღალავად ტრიალებდა დაჭრილებს შორის. მისი მონაწილეობით ხუთი ათასზე მეტი ოპერაცია ჩატარდა.

ჰოსპიტალში მუშაობის დროს ალექსანდრე ედიბერიძე დაუღალავად იღვწოდა სახისა და საღეჭი აპარატის აღდგენითი პლასტიკური ქირურგიის შესაძლებლობების გასაფართოებლად. ამგვარი ოპერაცია ომის შემდგომ წლებშიც მრავლად გაუკეთებია, ათასობით ადამიანისთვის ჯანმრთელობასთან ერთად მხნეობა, სილამაზე და საკუთარი თავის რწმენა დაუბრუნებია. მის არქივში უამრავი მადლიერი პაციენტის წერილი ინახება, რომელთა დასახიჩრებული სახეები ხელმეორედ გამოუძერწავს დასტაქრის მარჯვე ხელებს. “თვალწინ მიდგას თქვენი სახის გამომეტყველება, ფიცხი და მკაცრი, თუმცა იმავდროულად დამთმობი და შემწყნარებლური...” – სწერს ერთი პაციენტი.

1943 წელს, დემობილიზაციის შემდეგ, ალექსანდრე ედიბერიძემ თბილისის სახელმწიფო სტომატოლოგიურ და ექიმთა დახელოვნების ინსტიტუტის ქირურგიული სტომატოლოგიის კათედრაზე დაიწყო მუშაობა. აქტიურად ჩაერთო პედაგოგიურ და სამეცნიერო საქმიანობაში, შეისწავლა ოდონტოგენური და არაოდონტოგენური სიმსივნეებისა და ყბა-სახის თანდაყოლილი მანკების კლინიკა და მკურნალობა, დანერგა საქართველოში პირისახის აღდგენითი ოპერაციები, შეადგინა ქირურგიული სტომატოლოგიის პირველი სახელმძღვანელო ქართულ ენაზე. თუმცა ეს არ ყოფილა მისი კვლევის ერთადერთი საგანი – მისი ნაშრომების დიდი ნაწილი ტრავმულ დაზიანებებს ეძღვნება, რომლებიც ესოდენ ხშირი იყო ომის შემდეგ.

ალექსანდრე ედიბერიძის ქირურგიული ტექნიკა იყო თანმიმდევრული, ქსოვილების დამზოგველი. შედარებით მარტივ შემთხვევებს კოლეგებს ანდობდა, თუმცა არც ამ დროს ადუნებდა ყურადღებას და, საჭიროებისამებრ, მათ დასახმარებლად მუდამ მზად იყო.

ოპერაციები იყო მრავალგვარი, მოიცავდა ყოველგვარი ტიპისა და სირთულის, როგორც გეგმურ, ისე გადაუდებელ შემთხვევებს – ტრავმებს, კეთილთვისებიან სიმსივნეებს, ჰაიმორიტებს, სანერწყვე ჯირკვლების დაავადებებს, თანდაყოლილ ანომალიებს, ანთებით პროცესებს (ფლეგმონებს, ოსტეომიელიტებს), დამწვრობას, პლასტიკურ ქირურგიას... 

ოჯახი

რთული რეჟიმის მიუხედავად, ალექსანდრე ედიბერიძეს არასოდეს ენანებოდა დრო ავადმყოფებისთვის, გულისყურით უსმენდა, ამხნევებდა, უმასპინძლდებოდა. ბავშვთა განყოფილებაში მუდამ კანფეტებით სავსე ჯიბეებით შედიოდა, პატარა პაციენტებიც მოუთმენლად ელოდნენ. უმნიშვნელო წვრილმანიც კი არ გამორჩებოდა: გამოსაცვლელი თეთრეული, დაულაგებელი კარადა თუ დაზიანებული ელექტროგაყვანილობა. სამსახურში მკაცრი და მომთხოვნი იყო, თუმცა შენიშვნას უსამართლოდ არავის აძლევდა.

– არც საოჯახო საქმეებს აკლებდა ხელს, – იხსენებს ქალბატონი ნუკა, – მზის ამოსვლამდე დგებოდა, დაანთებდა ღუმელს, სურსათ-სანოვაგეს მოიტანდა. შინიდან გასვლამდე ნელ ცეცხლზე დიდ ჩაიდანს შემოდგამდა, რომ, მაღაზიიდან დაბრუნებულს, ცხელი ჩაით, თბილ– თბილი პურ-ფუნთუშეულით, კარაქითა და ყველით დავეპურებინეთ სკოლასა თუ ინსტიტუტში მიმავალი შვილიშვილები. მოსიყვარულე და შეკრული ოჯახი გვქონდა. ბაბუასა და ბებიასთან ერთად ცხოვრობდნენ მათი უფროსი ქალიშვილი ნინა, ექიმი ოფთალმოლოგი, და მისი მეუღლე თეიმურაზ გორდელაძე, სამედიცინო ინსტიტუტის სასამართლო მედიცინის კათედრის გამგე. ჩემი დეიდაშვილებიც ექიმები არიან: უფროსი, დიმიტრი, ანგიოქირურგია, მედიცინის დოქტორი, საშა კი ზოგადი ქირურგი. ექიმი სტომატოლოგი იყო ანეტა ბებიაც, თუმცა დაოჯახების შემდეგ პრაქტიკა მიატოვა. მხოლოდ დედამ, ალექსანდრეს უმცროსმა ქალიშვილმა, დაარღვია ოჯახური ტრადიცია და უცხო ენების სპეციალისტი გახდა. მამაჩემი, ზურაბ კაციტაძე, პროფესორი, მედიცინის მეცნიერებათა დოქტორი გახლავთ. მიუხედავად იმისა, რომ საშა ბაბუას ძალიან უნდოდა, მეც ექიმი გავმხდარიყავი, წინააღმდეგობა არ გაუწევია, როცა თეატრალურ ინსტიტუტში გადავწყვიტე ჩაბარება.

ალექსანდრეს უფროსი ძმა, გიორგი, რომელსაც საინჟინრო განათლება გერმანიაში მიეღო და სამშობლოში დაბრუნებულს ტრიუმფით დაეცვა დისერტაცია, 1937 წელს აბსურდული ბრალდებით დააპატიმრეს და დახვრიტეს. გარდაცვალებამდე გიორგიმ თეატრის მხატვარ ემა ლალაევაზე იქორწინა. ცოლ-ქმარს ორი ვაჟი, ალეკო და მიშა, შეეძინა. არ მახსოვს, ჩვენს სახლში ტრადიციული ოჯახური სადილი მათ გარეშე გამართულიყოს. ბაბუა და ბებია უყურადღებოდ არ ტოვებდნენ დაქვრივებულ რძალს და უმამოდ დარჩენილ მის შვილებს. ანეტა ბებიას გაშლილ სუფრასთან ოჯახური თავშეყრა ჩემი ბავშვობის ყველაზე ტკბილი მოგონებაა. მაგიდასთან ყველას ჩვენ-ჩვენი ადგილი გვქონდა, სადილზე დაგვიანება წარმოუდგენელი იყო, დათქმულ დროს დიდი თუ პატარა ერთად მივუსხდებოდით სუფრას, რომლის უცვლელი წინამძღოლი საშა ბაბუა გახლდათ. მახსოვს, ნასადილევს შვილიშვილებს წყლით განზავებულ წითელ ღვინოს გვასმევდა. გაზაფხულზე საგულდაგულოდ გარეცხილ მარწყვს აუცილებლად რძეს გადაავლებდა ხოლმე...

სამსახურიდან დაბრუნებული, დროის დიდ ნაწილს თავის კაბინეტში ატარებდა. ოთახში, სადაც მუდამ სპეციფიკური სუნი იდგა, არნახული წესრიგი სუფევდა. გახამებული თეთრი ხალათი და ქუდი საკიდზე ეკიდა. შუშის კარადა სტერილური ხელსაწყოებით იყო სავსე. მთავარი სამუშაო იარაღი, აწ უკვე ანტიკვარიატად ქცეული ელექტრობურღი, სუფთა და გამზადებული ედო მაგიდაზე. საოცარი სისწრაფით კითხულობდა თავისი მოსწავლეების ნაშრომებს. კლინიკაში წასვლამდე ერთი ნაშრომის მთლიანად წაკითხვას ახერხებდა და ავტორს შენიშვნებითურთ უბრუნებდა. მუშაობაში არაჩვეულებრივი მეხსიერებაც ეხმარებოდა, მუდამ ახსოვდა, რომელი წიგნი სად იდო, ვისი სტატია რომელ ჟურნალში იყო დაბეჭდილი. ქართულს გარდა, სრულყოფილად წერდა და ლაპარაკობდა გერმანულად, რუსულად, ფრანგულად. უცხოენოვან სამედიცინო ლიტერატურას ეცნობოდა და შემდეგ კოლეგებს თავად უთარგმნიდა მშობლიურ ენაზე.

პროფესიით შთაგონება

ნინო ხვედელიანი, თსსუ-ის გივი ჟვანიას სახელობის პედიატრიის აკადემიური კლინიკის ყბა-სახის ქირურგი, მოგვითხრობს:

– ალექსანდრე ედიბერიძის სახელი და გვარი ბავშვობიდან მახსოვს, რადგან დედაჩემი, მარიამ გრიგალაშვილი, მისი მოწაფე გახლდათ. თავის პროფესიულ მიღწევებს დედა სწორედ ბატონ ალექსანდრეს უმადლოდა და მე და ჩემს დასაც გვარიგებდა, არ დაგვვიწყებოდა მისი ამაგი. ჩვენი ოჯახების პატივისცემითა და  სიყვარულით განმსჭვალული ურთიერთობა ბატონი ალექსანდრეს და დედას გარდაცვალების შემდეგაც გრძელდება – ისე მოხდა, რომ მე და ნუკა კარის მეზობლები აღმოვჩნდით, დღე არ გავა, ერთმანეთი რომ არ მოვიკითხოთ. ვცდილობ, პირნათლად შევასრულო დედაჩემის თხოვნა და შეძლებისდაგვარად გამოვხატო მისი პედაგოგის შთამომავლებისადმი გულითადი მადლიერება.

ალექსანდრე ედიბერიძის ორგანიზატორული ნიჭისა და ინიციატივის წყალობით თბილისში და საქართველოს სხვა ქალაქებსა თუ რაიონულ ცენტრებში გაიხსნა სტომატოლოგიური პოლიკლინიკები, ქუთაისში, ბათუმსა და სოხუმში ჩამოყალიბდა სამეცნიერო სტომატოლოგიური საზოგადოებები. წლების განმავლობაში სათავეში ედგა საქართველოს სტომატოლოგთა სამეცნიერო საზოგადოებას. ვერ ნახავდით ქვეყანაში სტომატოლოგიურ დაწესებულებას, სადაც ედიბერიძის ხელმძღვანელობით დახელოვნებულ ექიმს არ ემუშაოს. მისი ნაშრომები: "ქირურგიული სტომატოლოგია და პირისახის აღდგენითი ოპერაციები" და "ყბა-სახის ტრავმატიზმი", – ექიმების სამაგიდო წიგნებად იქცა.

ექვს ათეულ წელიწადზე მეტ ხანს ერთგულად და თავდაუზოგავად ემსახურა საყვარელ პროფესიას. ძველ ჩვევებს პენსიაზე გასვლის შემდეგაც არ ღალატობდა. უქმად მყოფს ვერ ნახავდით. დილით ადრე დგებოდა, ვარჯიშობდა, ეცნობოდა პრესას, მედიცინის სიახლეებს, წერდა საგაზეთო წერილებს, უვლიდა და მართავდა პირად ავტომობილს, აწესრიგებდა საოჯახო საქმეებს და თავის არქივს. ამბობდა, ცხოვრება ადიდებული მდინარეა, წლები სწრაფად გარბის და ბედნიერია ის, ვინც ყოველდღიურად იღვწის, რათა სამშობლოს და საზოგადოებას რამე არგოსო.

ალექსანდრე ედიბერიძე 1985 წლის 18 მაისს, 86 წლისა გარდაიცვალა. მისი დაკრძალვა დიდუბის საზოგადო მოღვაწეთა პანთეონში იგეგმებოდა, თუმცა მიზეზთა გამო ეს ვერ მოხერხდა. დიდი ქართველი ექიმი უამრავმა ხალხმა გააცილა უკანასკნელ გზაზე. მრავლისმთქმელი იყო ვაკის რაიონის რაიკომის პირველი მდივნის ნინა ჟვანიას გამოსათხოვარი სიტყვა,  რომელიც მან ვაკის სასაფლაოზე წარმოთქვა: თამამად შეგვიძლია, ვუწოდოთ პანთეონი ადგილს, სადაც ალექსანდრე ედიბერიძე განისვენებსო.

მარი მარღანია

ჟურნალი ავერსი

ანალიტიკა
რა არის პრინციპული მსგავსება ირანის ისლამური რევოლუციის გუშაგთა კორპუსსა (IRGC) და რუსეთის ფედერალური უსაფრთხოების სამსახურს (ФСБ) შორის?

1. ირანისა და რუსეთის სპეცსამსახურების მთავარი პრიორიტეტი – პირადი გამდიდრება და „სახელმწიფო სახელმწიფოში“

IRGC მხოლოდ სპეცსამსახური არ არის – ეს გახლავთ უზარმაზარი ეკონომიკური იმპერია.
იგი აკონტროლებს მშენებლობის კომპანიებს (მაგალითად, გიგანტურ კონგლომერატს „ხათამ ალ-ანბია“), ბანკებს, სატელეკომუნიკაციო ფირმებს, პორტებსა და სასაზღვრო გამშვებ პუნქტებს. ირანელი უშიშროების თანამშრომლები იღებენ სახელმწიფო კონტრაქტებს კონკურსის გარეშე, არიან ჩართული კონტრაბანდაში (ნავთობი, სხვადასხვა საქონელი), ფულის გათეთრებაში და კერძო ბიზნესის რეკეტში.

ФСБ მხოლოდ სპეცსამსახური არ არის – ეს არის ერთ-ერთი მთავარი მოთამაშე საკუთრების გადანაწილებასა და ეკონომიკის კონტროლში.
ФСБ აქტიურად ეწევა ბიზნესის „კრიშავას“, ახორციელებს რეიდერულ დაპატრონებებს გაყალბებული სისხლის სამართლის საქმეების მეშვეობით, აკონტროლებს საბანკო სექტორსა და სახელმწიფო კორპორაციების ფინანსურ ნაკადებს. ФСБ-ის მაღალი თანამდებობის პირები და მათთან დაახლოებული პირები ხდებიან დოლარიანი მულტიმილიონერები და მილიარდერები.

შედეგი: როგორც IRGC, ისე ФСБ ქმნიან სისტემას, სადაც თანამდებობა ბიზნეს-აქტივად იქცევა. ამგვარად, მათი ხელმძღვანელობა პირადად არის დაინტერესებული არსებული რეჟიმის შენარჩუნებით.


2. პროფესიული დეგრადაცია და ძირითადი ფუნქციის ჩავარდნები

წლობით, ირანის ტერიტორიაზე ერთ-ერთი ქვეყნის (შეიძლება ითქვას, ლიხტენშტაინისაც კი) სპეცსამსახურები დაუსჯელად კლავდნენ ირანელ ბირთვულ ფიზიკოსებსა და IRGC-ის მაღალჩინოსნებს – ეს იყო კონტრდაზვერვის სრულმასშტაბიანი მარცხი.
2018 წელს „მოსადის“ აგენტებმა თეირანში მდებარე სპეციალური საცავიდან მოიპარეს ირანის ბირთვულ პროგრამასთან დაკავშირებული დაახლოებით 100 000 დოკუმენტი, საერთო წონით ნახევარი ტონა. თეირანის გულში, პირდაპირ IRGC-ის ცხვირწინ მოკლეს ჰამასის ლიდერი ისმაილ ჰანია.
IRGC-ის საჰაერო თავდაცვის ოპერატორმა, პანიკაში და შესაბამისი ამოცნობის სისტემის გარეშე, ჩამოაგდო უკრაინული სამგზავრო თვითმფრინავი.
ეს ყველაფერი მიუთითებს პროფესიონალიზმის უკიდურესად დაბალ დონეზე და კრიტიკულ სიტუაციაში მოქმედების უუნარობაზე. სწორედ ამიტომ, დღეს ისრაელის სპეცსამსახურები ირანში აკეთებენ რაც სურთ.

ФСБ კი ათწლეულებით ჯაშუშობდა უკრაინაში, აგენტებს ანთავსებდა სახელმწიფო სტრუქტურებში, ყიდულობდა მაღალჩინოსნებს. ომამდე, ФСБ-ის მეხუთე სამმართველომ ქვეყნის ხელმძღვანელობას მიაწოდა აბსოლუტურად მცდარი სურათი – თითქოს უკრაინელი ხალხი რუსულ არმიას ყვავილებით დახვდებოდა.
ეს იყო 21-ე საუკუნის ერთ-ერთი ყველაზე დიდი დაზვერვითი მარცხი, რომელმაც კატასტროფული შედეგები მოიტანა.

ტერაქტი „კროკუს სიტი ჰოლში“: მიუხედავად დასავლური დაზვერვების წინასწარი გაფრთხილებისა და შიდა ინფორმაციით, ФСБ ვერ შეძლო რუსეთის ისტორიაში ერთ-ერთი ყველაზე დიდი ტერაქტის აღკვეთა. ამ დროს მთელი რესურსი მიმართული იყო იმ ადამიანების დასაჭერად, ვინც პლაკატებს ატარებდა ან სოციალურ ქსელში კრიტიკულ პოსტებს წერდა.

დრონებით თავდასხმები მოსკოვზე, აფეთქებები ყირიმის ხიდზე, ოპერაცია „ობობა“ და შეტევები რუსული სამხედრო აეროდრომებზე ქვეყნის სიღრმეში – ყველაფერი ეს ცხადყოფს ФСБ-ის სრული უუნარობას შეასრულოს ქვეყნის დაცვის პირდაპირი ფუნქცია.

ФСБ-ის ჩავარდნებს დასასრული არ უჩანს.


3. ერთადერთი სფერო, სადაც ორივე სტრუქტურა „ეფექტიანია“ – საკუთარი ხალხის ჩახშობა

ФСБ და IRGC მშვენივრად ასრულებენ ერთ საქმეს – მშვიდობიანი პროტესტების ჩახშობას. ისინი ებრძვიან ქალებს ჰიჯაბის გარეშე და სტუდენტებს – პლასტმასის ჭიქებით ხელში.

IRGC და მისი დამხმარე „ბასიჯი“ არიან მთავარი იარაღი ირანში პროტესტების ჩასახშობად (2009, 2019, 2022 წწ.). ისინი უშიშრად იყენებენ ცეცხლსასროლ იარაღს უიარაღო მოქალაქეების წინააღმდეგ, ახორციელებენ მასობრივ დაპატიმრებებს, აწამებენ და აწყობენ საჯარო სიკვდილით დასჯებს.

ФСБ კი რუსეთის მთავარი რეპრესიული იარაღია. მათ გაანადგურეს პოლიტიკური ოპოზიცია, დამოუკიდებელი მედია, აყალბებენ საქმეებს ყველა იმ პირის წინააღმდეგ, ვინც არ ეთანხმება ხელისუფლების პოლიტიკას. მათ ქვეყანაში შიშის ატმოსფერო შექმნეს – რაც რეჟიმის სტაბილურობის ერთ-ერთი საყრდენია.


დასკვნა

IRGC და ФСБ კლასიკური მაგალითებია იმისა, რაც ხდება სპეცსამსახურებში ავტორიტარული რეჟიმების პირობებში:

  1. შერწყმა ხელისუფლებასთან – ისინი წყვეტენ სახელმწიფოს ინსტრუმენტად ყოფნას და თავად ხდებიან რეჟიმის შემადგენელი ნაწილი, მისი შეიარაღებული რგოლი.

  2. უარყოფითი შერჩევა – კარიერული წინსვლა განისაზღვრება არა პროფესიონალიზმით, არამედ ლოიალურობით და მზადყოფნით, შეასრულო დანაშაულებრივი ბრძანებები. კომპეტენტური, მაგრამ დამოუკიდებელი თანამშრომლები სისტემიდან გარიყულნი ხდებიან.

  3. პრიორიტეტების ცვლილება – ქვეყნის ან ხალხის უსაფრთხოების ნაცვლად, მთავარი ხდება ერთი ადამიანის ან ვიწრო ელიტის ინტერესების დაცვა (მაღლესი ლიდერი ირანში, პრეზიდენტი რუსეთში).


თუ მოკლედ ვთქვათ — ესენი არიან სპეცსამსახურები მხოლოდ სახელით. სინამდვილეში კი კორუფციული ძალაუფლების შენარჩუნების მექანიზმები.

სრულად
გამოკითხვა
ვინ გაიმარჯვებს რუსეთ - უკრაინის ომში?
ხმის მიცემა
სხვათა შორის

მსოფლიოს ისტორიაში, უდიდესი იმპერიები ტერიტორიით(მლნ კვ. კმ): ბრიტანეთი - 35.5 მონღოლეთი - 24.0 რუსეთი - 22.8 ქინგის დინასტია (ჩინეთი) - 14.7 ესპანეთი - 13.7 ხანის დინასტია (ჩინეთი) - 12.5 საფრანგეთი - 11.5 არაბეთი - 11.1 იუანების დინასტია (ჩინეთი) - 11.0 ხიონგნუ - 9.0 ბრაზილია - 8.337 იაპონია - ~8.0 იბერიული კავშირი - 7.1 მინგის დინასტია (ჩინეთი) - 6.5 რაშიდუნების ხალიფატი (არაბეთი) - 6.4 პირველი თურქული სახანო - 6.0 ოქროს ურდო - 6.0 აქემენიანთა ირანი - 5.5 პორტუგალია - 5.5 ტანგის დინასტია (ჩინეთი) - 5.4 მაკედონია - 5.2 ოსმალეთი - 5.2 ჩრდილო იუანის დინასტია (მონღოლეთი) - 5.0 რომის იმპერია - 5.0

Ford, საავტომობილო ბაზრის დომინანტი მაშინ, როდესაც საავტომობილო ბაზარი ჯერ კიდევ ჩამოყალიბების პროცესში იყო, Ford Model T იყო დომინანტი მანქანა. 1916 წლის მონაცემებით, ის მსოფლიოში ყველა ავტომობილის 55%-ს შეადგენდა.

ილია ჭავჭავაძე: "როცა პრუსიამ წაართვა საფრანგეთს ელზასი და ლოტარინგია და პარლამენტში ჩამოვარდა საუბარი მასზედ, თუ რაგვარი მმართველობა მივცეთო ამ ახლად დაჭერილს ქვეყნებს, ბისმარკმა აი, რა სთქვა: ,,ჩვენი საქმე ელზასსა და ლოტარინგიაში თვითმმართველობის განძლიერება უნდა იყოსო. ადგილობრივნი საზოგადოების კრებანი უნდა დავაწყოთო ადგილობრივის მმართველობისთვისაო. ამ კრებათაგან უფრო უკეთ გვეცოდინება იმ ქვეყნების საჭიროება, ვიდრე პრუსიის მოხელეთაგანა. ადგილობრივთა მცხოვრებთაგან ამორჩეულნი და დაყენებულნი მოხელენი ჩვენთვის არავითარს შიშს არ მოასწავებენ. ჩვენგან დანიშნული მოხელე კი მათთვის უცხო კაცი იქნება და ერთი ურიგო რამ ქცევა უცხო კაცისა უკმაყოფილებას ჩამოაგდებს და ეგ მთავრობის განზრახვასა და სურვილს არ ეთანხმება. მე უფრო ისა მგონია, რომ მათგან ამორჩეულნი მოხელენი უფრო ცოტას გვავნებენ, ვიდრე ჩვენივე პრუსიის მოხელენი”. თუ იმისთანა კაცი, როგორც ბისმარკი, რომელიც თავისუფლების დიდი მომხრე მაინდამაინც არ არის, ისე იღვწოდა თვითმმართველობისათვის, მერე იმ ქვეყნების შესახებ, რომელთაც გერმანიის მორჩილება არამც თუ უნდოდათ, არამედ ეთაკილებოდათ, თუ ამისთანა რკინის გულისა და მარჯვენის კაცი, როგორც ბისმარკი, სხვა გზით ვერ ახერხებდა ურჩის ხალხის გულის მოგებას, თუ არ თვითმმართველობის მინიჭებითა, სხვას რაღა ეთქმის."

დედამიწაზე არსებული ცოცხალი არსებებიდან მხოლოდ ადამიანს და კოალას აქვთ თითის ანაბეჭდი

ინდოელი დიასახლისები მსოფლიო ოქროს მარაგის 11% ფლობენ. ეს უფრო მეტია, ვიდრე აშშ-ს, სავალუტო ფონდის, შვეიცარიის და გერმანიის მფლობელობაში არსებული ოქრო, ერთად აღებული.

დადგენილია, რომ სასოფლო-სამეურნეო კულტურათა მოსავლიანობის განმსაზღვრელ კომპლექსურ პირობათა შორის, ერთ-ერთი თესლის ხარისხია. მაღალხარისხოვანი ჯიშიანი თესლი ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორია მოსავლიანობის გასადიდებლად, რაც აგრეთვე დასაბუთებულია ხალხური სიბრძნით "რასაც დასთეს, იმას მოიმკი". - ქართული გენეტიკისა და სელექცია–მეთესლეობის სკოლის ერთ-ერთი ფუძემდებელი, მეცნიერებათა დოქტორი, აკადემიკოსი პეტრე ნასყიდაშვილი

ებოლა, SARS-ი, ცოფი, MERS-ი, დიდი ალბათობით ახალი კორონავირუსი COVID-19-იც, ყველა ამ ვირუსული დაავადების გავრცელება ღამურას უკავშირდება.

ყველაზე დიდი ეპიდემია კაცობრიობის ისტორიაში იყო ე.წ. "ესპანკა" (H1N1), რომელსაც 1918-1919 წლებში მიახლოებით 100 მილიონი ადამიანის სიცოცხლე შეეწირა, ანუ დედამიწის მოსახლეობის 5,3 %.

იცით თუ არა, რომ მონაკოს ნაციონალური ორკესტრი უფრო დიდია, ვიდრე ქვეყნის არმია.