,
2023 წლის 8 დეკემბერს ევროკავშირის კანონმდებლები 40-საათიანი მოლაპარაკების შემდეგ საბოლოოდ შეთანხმდნენ ევროკავშირის ხელოვნური ინტელექტის აქტის (შემდგომში: EU AI Act) მიღებაზე. ამგვარად, დასრულდა ორ წელიწადნახევრიანი პოლიტიკური დებატი მსოფლიოში ხელოვნური ინტელექტის გამოყენების პირველ ყოვლისმომცველ რეგულაციაზე. ზოგადად, 2023 წელს შეგვიძლია, ხელოვნური ინტელექტის რეგულირების წელიც ვუწოდოთ, რადგან წელს პირველად G7-ის შეხვედრაზე მსოფლიო ლიდერებმა ხელოვნური ინტელექტის რეგულირების საკითხი განიხილეს [1]; თეთრმა სახლმა პირველად ხელოვნური ინტელექტის გამოყენების აღმასრულებელი განკარგულება გამოსცა [2]; ლონდონში კი პირველად გაიმართა მსოფლიო მასშტაბის სამიტი, რომელიც ექსკლუზიურად ხელოვნურ ინტელექტს მიეძღვნა [3]. EU AI Act ყველა ზემოჩამოთვლილი მოვლენისგან იმით განსხვავდება, რომ იგი სავალდებულოა და ვრცელდება მსოფლიოში მეორე ყველაზე დიდ ეკონომიკაზე - ევროკავშირის ბაზარზე. მიღებულ აქტს მსოფლიოში ხელოვნური ინტელექტის რეგულირების კუთხით, მონაცემთა დაცვის ზოგადი რეგულაციის (GDPR) მსგავსად, ძალიან დიდი ზეგავლენა ექნება.
ევროპის კავშირის კანონმდებლების თქმით, აქტის მთავარი მიზანია, ხელოვნური ინტელექტის ის სისტემები, რომლებსაც ევროკავშირში იყენებენ, აგებული იყოს უსაფრთხოებაზე, ფუნდამენტურ უფლებებსა და ევროკავშირის ღირებულებებზე .
შეთანხმების მთავარი ნაწილები:
დეფინიცია და გავრცელების მასშტაბი
იმისათვის, რომ ხელოვნური ინტელექტის რეგულაცია ყოფილიყო მკაფიო და არ მოეცვა სხვა პროგრამული უზრუნველყოფის სისტემებიც, ევროკავშირი ხელოვნური ინტელექტის კონკრეტულ დეფინიციაზე შეთანხმდა. რისთვისაც ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის (OECD) მიერ შემოთავაზებული AI-ის განმარტება გამოიყენეს:
“ხელოვნური ინტელექტის სისტემა არის მანქანურ ტექნოლოგიებზე დაფუძნებული სისტემა, რომელიც აშკარა თუ ნაგულისხმევი მიზნებისთვის შეყვანილ მონაცემებზე დაყრდნობით ადგენს, როგორ დააგენერიროს ისეთი მონაცემები, როგორებიცაა პროგნოზი, კონტენტი, რეკომენდაცია ან გადაწყვეტილებები, რომლებსაც ფიზიკურ თუ ვირტუალურ გარემოზე გავლენის მოხდენა შეუძლიათ. სხვადასხვა AI სისტემა ჩაშვების შემდეგ განსხვავდება თავისი ავტონომიურობისა და ადაპტირების ხარისხით” [5].
ხელოვნური ინტელექტის აქტი ვრცელდება მხოლოდ ევროკავშირის მასშტაბით, წევრ ქვეყნებზე და მოიცავს როგორც საჯარო, ისე კერძო სექტორს. თუმცა არის გამონაკლისებიც. ხელოვნური ინტელექტის აქტი არ ვრცელდება ექსკლუზიურად სამხედრო, თავდაცვითი, ეროვნული უსაფრთხოებისა და კვლევისა და განვითარებისთვის (R&D) შექმნილ AI სისტემებზე. აქტი ზოგიერთ AI სისტემის გამოყენებას კრძალავს, მაგალითად, ბიომეტრიულ სისტემებს, რომლებიც სენსიტიურ მახასიათებლებსა და მონაცემებს იყენებენ; AI სისტემებს, რომლებიც ადამიანის ქცევებით მანიპულირებენ; სამუშაო ადგილებსა თუ საგანმანათლებლო დაწესებულებებში გამოყენებულ ემოციების ამომცნობ სისტემებს. თუმცა, თუ საქმე ეროვნულ უსაფრთხოებას ეხება, მაშინ, მაგალითად, ძალოვან უწყებებს შეუძლიათ, საჯარო სივრცეში ბიომეტრიული იდენტიფიკაციის სისტემა გამოიყენონ დანაშაულის გამოძიებისა და/ან პრევენციის მიზნით. ევროკავშირმა მკაცრად განსაზღვრა 16 ტიპის დანაშაული, რომელთა შემთხვევაშიც სასამართლოს აქვს უფლებამოსილება გასცეს ზემოაღნიშნული AI სისტემების გამოყენების უფლება. ამ დანაშაულთა შორისაა: ტერორიზმი, ტრეფიკინგი და ბავშვების სექსუალური ექსპლოატაცია [6].
აღსანიშნავია, რომ აქტის ამ გამონაკლისების განსაკუთრებული მხარდამჭერი საფრანგეთი იყო. გერმანიასთან და იტალიასთან ერთად, საფრანგეთი ზოგადად ამ აქტის მიღებას ეწინააღმდეგებოდა, რადგან, ამ ქვეყნების აზრით, მსგავსი აქტი შეაფერხებს ევროკავშირში ინოვაციებს, სტარტაპ კომპანიების ზრდასა და განვითარებას, რაც საბოლოო ჯამში დასრულდება იმით, რომ მათი ეროვნული კომპანიები ხელოვნური ინტელექტის დარგში კონკურენციას ვეღარ გაუწევენ ამერიკულ, ბრიტანულ და ჩინურ კომპანიებს [7].
AI სისტემების კლასიფიკაცია
EU AI Act-მა, რისკების მიხედვით, ხელოვნური ინტელექტის სისტემების სამი ძირითადი ჯგუფი გამოყო:
ლიმიტირებული რისკი: ისეთი AI სისტემები, როგორებიცაა, მაგალითად, ჩეტბოტები, რომლებიც აგენერირებენ ტექსტებს, ფოტოებს, ლიმიტირებულ რისკს უქმნიან ადამიანებს, ამიტომ, აქტის თანახმად, მათ „მსუბუქი გამჭვირვალობის” ვალდებულება აქვთ. კერძოდ, მსგავსი სისტემების შემქმნელებმა საკუთარ პროდუქტსა და კონტენტს მინიშნება უნდა გაუკეთონ, რომ ხელოვნური ინტელექტის მიერაა დაგენერირებული. ამის ერთ-ერთი მიზანი მომხმარებლის ინფორმირებაა [8].
მაღალი რისკი: გაცილებით მკაცრადაა დარეგულირებული ადამიანების უსაფრთხოებისა და ჯანმრთელობისთვის მაღალი რისკის შემცველი AI სისტემები. მათ გამჭვირვალობასთან ერთად ქვემოთ ჩამოთვლილი მოთხოვნების დაკმაყოფილებაც ევალებათ:
- ფუნდამენტურ უფლებებზე გავლენის შეფასება/შესაბამისობის შეფასება;
- AI სისტემის რეგისტრაცია ევროკავშირის მონაცემთა საჯარო ბაზაში;
- რისკებისა და ხარისხის მართვის სისტემების დანერგვა;
- მონაცემთა მართვა (მაგალითად: მიკერძოების შემცირება);
- გამჭვირვალობა (მაგ.: გამოყენების ინსტრუქციები, ტექნიკური დოკუმენტაცია);
- ადამიანის ზედამხედველობა (მაგ.: ე.წ. Human in the loop, რაც გულისხმობს, რომ არცერთი სისტემა ადამიანის ზედამხედველობის გარეშე არ უნდა ფუნქციონირებდეს);
- სიზუსტე, მდგრადობა და კიბერუსაფრთხოება (მაგ.: ტესტირება და მონიტორინგი)
ასეთ სისტემებს განეკუთვნება:
- სამედიცინო მოწყობილობები;
- სატრანსპორტო საშუალებებში ჩაშენებული სისტემები;
- რეკრუტირებასა და ადამიანური რესურსების მართვაში გამოყენებული სისტემები;
- საგანმანათლებლო და პროფესიულ ტრენინგებში გამოყენებული სისტემები;
- მომსახურების მიწოდებაში გამოყენებული სისტემები (მაგ: დაზღვევა, საბანკო სერვისები)
- კრიტიკული ინფრასტრუქტურის განკარგვისთვის გამოყენებული სისტემები (მაგ.: წყალი, გაზი)
- ემოციების ამომცნობი სისტემები;
- ბიომეტრიული სისტემები;
- ძალოვანი უწყებების, საზღვრის კონტროლის, მიგრაციისა და ლტოლვილთა სისტემები;
- მართლმსაჯულების სისტემაში / ადმინისტრირებაში გამოყენებული სისტემები.
ამგვარად, დიდ ტექ კომპანიებს ევროკავშირის ბაზარზე ამ რეგულაციებთან შესაბამისობაზეც მოუწევთ მუშაობა, თუმცა ხარისხობრივად რამდენად მკაცრი იქნება მათთვის ეს რეგულაციები ნაწილობრივ საკუთრივ ამ კომპანიებზეა დამოკიდებული. ევროკავშირის კანონმდებლებმა რეგულაციების სიმკაცრე ხელოვნური ინტელექტის სიძლიერის მიხედვით განსაზღვრეს. ეს კი, თავის მხრივ, განისაზღვრება იმ კომპიუტერული სიმძლავრით, რომელიც AI-ის სისტემების შესაქმნელად და განსავითარებლად არის საჭირო. გამომდინარე იქიდან, რომ მხოლოდ კომპანიებმა იციან, რა მოცულობის კომპიუტერული სიმძლავრე დასჭირდებათ მათი AI მოდელების განვითარებისთვის, ამიტომ ნაწილობრივ მათზეა დამოკიდებული, თუ რამდენად მკაცრ რეგულაციებს დაუქვემდებარებენ საკუთარ კომპანიას. მსგავსი დაშვება ევროკავშირის მხრიდან კერძო სექტორის მიმართ ერთგვარი კომპრომისი გახლდათ [9].
მაღალი რისკის კატეგორიაში ექცევა ასევე Foundational Model AI-იც - ფუნდამენტური მოდელი, რომელზე დაყრდნობითაც ხელოვნური ინტელექტის აპლიკაციები იგება. ის მოიცავს მანქანური სწავლების ალგორითმებს, სტატისტიკურ მოდელებს და სხვა ფუნდამენტურ კონცეფციებს, რომლებიც ისეთ კომპლექსურ AI სისტემებში შედის, როგორიც მაგენერირებელი ხელოვნური ინტელექტია (Generative AI).
დაუშვებელი რისკი: AI სისტემები, რომლებიც ადამიანის ფუნდამენტურ უფლებებს მკაფიოდ უქმნიან საფრთხეს, მკაცრად არის აკრძალული. ამ ჯგუფს განეკუთვნება:
- სოციალური ქულების სისტემა;
- სამუშაო ადგილებსა და საგანმანათლებლო დაწესებულებებში ემოციების ამომცნობი სისტემები;
- AI, რომლიც ადამიანის ქცევებით მანიპულირებს;
- სახის ამოცნობის მიზნით ადამიანების სახის გამოსახულებების არამიზნობრივი შეგროვება;
- ბიომეტრიული სისტემები;
- დანაშაულის პროგნოზირების სისტემები;
- საჯარო სივრცეში ძალოვანი უწყებების მიერ რეალურ დროში ბიომეტრიული მონაცემების გამოყენება.
თუმცა, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, აქტის მიხედვით, სასამართლოს ნებართვით, ძალოვან უწყებებს მკაცრად განსაზღვრული დანაშაულების გამოძიების თუ პრევენციის მიზნით, ზოგიერთი აკრძალული AI აპლიკაციის გამოყენება შეუძლიათ.
აქტის აღსრულების მექანიზმები
აქტის დახვეწას, საბოლოო ტექსტსა და ტექნიკურ დეტალებზე შეთანხმებას კიდევ შეიძლება რამდენიმე კვირა/თვე დასჭირდეს. ამის შემდეგ აქტი ევროპარლამენტმა და ევროკავშირის წევრი ქვეყნების ეროვნულმა პარლამენტებმა უნდა დაამტკიცონ, რის შემდეგაც ის ძალაში შევა. EU AI Act-ის მიხედვით, ზოგიერთი მუხლი (განსაკუთრებით ისინი, რომლებიც დაუშვებელი რისკის AI-ს ეხება) ძალაში რატიფიცირებიდან 6 თვეში შევა, ხოლო მთლიანი აქტი სავალდებულო მხოლოდ 2025 წლიდან გახდება და კომპანიებს ექნებათ 2 წელი, რათა ევროკავშირის ახალი სტანდარტები დააკმაყოფილონ.
აქტის აღსრულების ეფექტური მონიტორინგის მიზნით, ევროკომისიაში შეიქმნა ახალი უწყება - AI ოფისი, რომელსაც ევროკავშირის მასშტაბით აქტის აღსრულების კონტროლი დაევალა. ეროვნულ დონეზე ამის კომპეტენცია მთავრობის შესაბამის უწყებებს ექნებათ. მთავრობებსა და ევროკავშირს შორის კოორდინაციისთვის შეიქმნა AI საბჭო, რომელიც წევრი ქვეყნების წარმომადგენლებისგან შედგება და იქნება ერთგვარი საკოორდინაციო პლატფორმა, რომელიც წევრ ქვეყნებს აქტის მათ ეროვნულ კონტექსტსა და კანონმდებლობაზე მორგებაში დაეხმარება. გარდა ამისა, შეიქმნება დამოუკიდებელ ექსპერტთა სამეცნიერო პანელი, რომელიც ტექნიკურ, მეთოდოლოგიურ საკითხებში (განსაკუთრებით ზოგადი დანიშნულების ხელოვნური ინტელექტის (GPAI) მიმართულებით) AI ოფისის მრჩევლის როლს მოირგებს. მრჩეველთა ფორუმი კი, რომელიც ყველა დაინტერესებულ მხარეს აერთიანებს, მათ შორის, არასამთავრობო ორგანიზაციებს, კერძო სექტორს, აკადემიას, AI ოფისს ვიწრო ექსპერტულ რჩევას, რეკომენდაციას მიაწვდის. ამგვარად, ყველა დაინტერესებული მხარის ინტერესი იქნება გათვალისწინებული.
აქტის მოთხოვნების არშესრულების შემთხვევაში დაწესებული ჯარიმები საკმაოდ მკაცრია და კომპანიის სიდიდიდან და დარღვევის სიმწვავიდან გამომდინარე კომპანიის გლობალური გაყიდვების ბრუნვის 1.5%-დან 7%-მდე მერყეობს [11].
EU AI Act და საქართველო
ხელოვნური ინტელექტის სისტემების დანერგვა საქართველოს საჯარო სექტორში განვითარების საწყის ეტაპზეა, თუმცა, კერძო სექტორში უკვე მრავლად გვხვდება აღნიშნული ტექნოლოგიის გამოყენების წარმატებული მაგალითები, დისტანციური ვერიფიკაციის სისტემები, დოკუმენტების ავტომატური იდენტიფიკაციის სისტემები, კომუნიკაციის ავტომატიზაციის პროგრამები და მრავალი სხვა საშუალებები. თუმცა， IDFI-ის 2021 წლის კვლევის - ხელოვნური ინტელექტის სისტემების გამოყენება საქართველოში - მიხედვით, ხელოვნური ინტელექტის სისტემების მარეგულირებელი ნორმატიული აქტები და ეთიკური ნორმების განმსაზღვრელი დოკუმენტები არ არსებობს. გამონაკლისია მხოლოდ საქართველოს ეროვნული ბანკის პრეზიდენტის ბრძანება მონაცემებზე დაფუძნებული სტატისტიკური, ხელოვნური ინტელექტის და მანქანური სწავლების მოდელების რისკების მართვის დებულების დამტკიცების თაობაზე, რომელიც ფინანსურ სექტორში ხელოვნური ინტელექტის გამოყენებას არეგულირებს.
საქართველოში საკანონმდებლო დონეზე არ არსებობს ხელოვნური ინტელექტის დეფინიცია, რაც არა მარტო ამ სფეროს რისკების მართვასა და რეგულირებას, არამედ ზოგადად მის კვლევას ართულებს.
საქართველოს ევროინტეგრაციის გზაზე მნიშვნელოვანი იქნება ამ მიმართულებით ევროკავშირის რეგულაციებისა და დირექტივების გათვალისწინება. შესაბამისად, მნიშვნელოვანია ქვეყანამ უკვე დღეს დაიწყოს ხელოვნური ინტელექტის მარეგულირებელ სამართლებრივ ბაზაზე მუშაობა, რის დროსაც გათვალისწინებული უნდა იყოს ევროკავშირის AI აქტის მთავარი პრინციპები.
ბრიტანული გაზეთის „გარდიანის“ (The Guardian) 20 ივნისის ნომერში დაბეჭდილია სტატია სათაურით „ქვეყნის შიგნიდან აფეთქება, კოლაფსი თუ გარდამავალი პერიოდი: როგორ შეიძლება ხელისუფლების შეცვლა ირანში“ (ავტორი - პატრის ვინტური). პუბლიკაციაში გაანალიზებულია ირანის ხელისუფლების სავარაუდო შეცვლის გზები და განხილულია ქვეყნის ხელმძღვანელთა სხვადასხვა კანდიდატები.
გთავაზობთ სტატიას მცირე შემოკლებით:
კანადაში „დიდი შვიდეულის“ სამიტის დროს განსაკუთრებით გამოიკვეთა უთანხმოება ირანში რეჟიმის ცვლილების საკითხის მიმართ. საფრანგეთის პრეზიდენტმა ემანუელ მაკრონმა „შვიდეულის“ წევრებს სიფრთხილისაკენ მოუწოდა, როცა საკითხი მთავრობის დამხობას ეხება: „ჩვენ აზრზე არ ვართ, რა მოჰყვება ამას და რა იქნება შემდეგ“. მან აღნიშნა, რომ ირანის მთავრობის სავარაუდო შექმნისათვის დრო არ აქვს და საერთოდ, თავიანთი მთავრობა ირანელებმა თვითონვე უნდა შექმნან. „ირანის რეჟიმის შეცვლა სამხედრო საშუალებებით დღეს ყველაზე დიდი შეცდომა იქნებოდა, რაც ქვეყანას ქაოსში ჩაძირავს. ვინმე თვლის, რომ 2003 წელს ერაყში სადამ ჰუსეინის რეჟიმის დამხობა კარგი იდეა იყო? ვინმე თვლის, რომ ის, რაც ლიბიაში გაკეთდა - მუამარ კადაფის დამხობა - კარგი იდეა იყო? რეჟიმის შეცვლა გეგმის გარეშე - სტრატეგიული შეცდომა იქნება“, - ხაზი გაუსვა ემანუელ მაკრონმა.
გერმანიის კანცლერმა ფრიდრიხ მერცმა კი, პირიქით, განაცხადა, რომ „ირანის რეჟიმი ტერორისტულია და კარგი იქნება, რომ ის ახლავე დაემხოს“. მართალია, კანცლერმა აღიარა, რომ რეჟიმის ცვლილებას ყოველთვის არ მოაქვს სასურველი შედეგები, მაგრამ არსებობს დადებითი პრეცედენტიც, მაგალითად, სირიაში, სადაც ბაშარ ასადის რეჟიმის კრახის შემდეგ ახალი ხელისუფლება ქვეყანაში სტაბილურობის დამყარებას ცდილობს. ამასთან, ფრიდრიხ მერცს არაფერი უთქვამს იმაზე, რომ სირიაში მთავრობის ცვლილებას წინ 9-წლიანი სამოქალაქო ომი უძღვოდა და რომ ხელისუფლების ამგვარ შეცვლას ძალიან ძნელი იქნება დემოკრატიული გადასვლა ვუწოდოთ.
ხშირად ხდება, როცა ავტორიტარული ხელისუფლების დამხობის შემდეგ არენაზე გამოდიან უპროგნოზო პოლიტიკური ძალები, ქვეყანაში არასტაბილური სიტუაცია ყალიბდება და უკონტროლო პროცესები იწყება. დიახ, თავის დროზე აშშ-ის სახელმწიფო დეპარტამენტს ჰქონდა გეგმები ერაყის ომისშემდგომი მოწყობის საკითხში (სადამ ჰუსეინის რეჟიმის დამხობის შემდეგ, „მომდევნო დღიასათვის“), მაგრამ საბოლოო ჯამში თვით აშშ-მაც კი ვერ აიცილა თავიდან დესტაბილიზაციური პროცესები.
ირანის შემთხვევა კი უფრო უარესია - ირანში მრავალი ეთნიკური ჯგუფი ცხოვრობს, ირანი თეოკრატიული სახელმწიფოა, ენერგეტიკული რესურსებით მდიდარი, რომლის შემოსავლების გადანაწილება კონფლიქტს გამოიწვევს. დასავლეთს ბოლო დროს ირანის რეჟიმის დამხობა საერთოდ დაგეგმილი არ ჰქონია. არ არის გამორიცხული, რომ ქვეყნის ბალკანიზაცია რეალურად მოხდეს. მართალია, ირანი ხელოვნურად შეკოწიწებულ სახელმწიფოს არ წარმოადგენს, ის საუკუნეების განმავლობაში არსებობდა ამჟამინდელ საზღვრებით, მაგრამ საყურადღებოა, რომ ქვეყნის ძირითადი მოსახლეობა - სპარსელები მხოლოდ 50%-ს შეადგენს, დანარჩენი კი სხვა ხალხებია: დაახლოებით 25% - აზერბაიჯანელები, უფრო ნაკლები - თურქები, ქურთები, ბელუჯები, არაბები, ასირიელები, სომხები, ებრაელები... ანუ როგორც კი ცენტრალური ხელისუფლება დაემხობა, თავს იჩენს სეპარატიზმი.
როგორც კი ეთნიკური სეპარატიზმის აფეთქება მოხდება, ბაქოს რეჟიმი აზერბაიჯანში და ბევრი ქურთული სამხედრო მოძრაობა თავის უფლებებს გამოაცხადებს რომელიმე ანკლავის სახით ირანის ტერიტორიაზე. ისრაელის გაზეთმა Jerusalem Post-მა ბენიამინ ნეთანიაჰუს მოუწოდა, რომ რადგან ირანის რეფორმირება შეუძლებელი იქნება, მაშინ უმჯობესია ქვეყნის ფედერალიზება მოხდესო.
ირანში ორგანიზებული ოპოზიცია არ არსებობს, პოლიტიკური პარტიები აკრძალულია, ყველა მეტ-ნაკლებად ცნობილი ოპოზიციონერი და რეჟიმის მოწინააღმდეგე საპყრობილეში - ზოგი უშუალოდ საკანში, ზოგიც - იშვიათად - შინაპატიმრობაში. ყოველგვარი დისიდენტობა და სხვაგვარად აზროვნება მკაცრად იდევნება.
ისლამური რევოლუციის გუშაგთა კორპუსის მაღალჩინოსნები განადგურდნენ, მაგრამ აიათოლების ხელისუფლებას მაინც აქვს თავდაცვის პოტენციალი. მათგან ყველაზე საშიშია უმაღლესი ლიდერი, აიათოლა ალი ჰამენეი. მისი ლიკვიდაცია შეიძლება ქუჩის საპროტესტო გამოსვლებით ან არმიის დახმარებით. შესაძლოა გუშაგთა კორპუსში მოიძებნონ საშუალო და უმცროსი დონის უკმაყოფილო ოფიცრები, რომლებიც რეჟიმით უკმაყოფილონ არიან და რომლებიც შეძლებენ გადატრიალების მოწყობას. ამით თავიდან აცილებული იქნება ახალი რევოლუცია და დამყარდება შედარებით ლიბერალური საერო ხელისუფლება.
ერთ-ერთი ადამიანი, რომელიც ირანის თეოკრატიული მთავრობის დამხობას ელოდება, რეზა ფეჰლევია - აწ გარდაცვლილი ირანის ბოლო შაჰის - მოჰამედ რეზა ფეჰლევის ვაჟი. იგი 1979 წლიდან დევნილობაში ცხოვრობს. სხვათა შორის, დღეს მონრქისტულ პერიოდს ბევრი ირანელი, განსაკუთრებით უფროსი თაობა, „ვარდისფერი სათვალით“ იხსენებს - სასმელ-საჭმელი იყო, ქალებს თავისუფლება ჰქონდათ, ქვეყანა ჩაკეტილი და იზოლირებული არ იყო და ა.შ. რეზა ფეჰლევი ამჟამად აშშ-ის ტელეარხებით გამოდის და აცხადებს, რომ აიათოლების რეჟიმი კრახის პირზეა და დასავლეთს საკუთარ თავს დემოკრატიისაკენ გადასვლის გარდამავალ ეპოქაში ქვეყნის ხელმძღვანელად სთავაზობს. „ირანელი ხალხი ხედავს, რომ მათი უმაღლესი ლიდერი მხდალია და ბუნკერში ვირთხასავით იმალება. მაღალჩინოსნები ირანიდან უკვე გარბიან. მე მაქვს ირანის სამომავლო მმართველობისა და მისი აღდგენის გეგმა“, - აცხადებს შაჰის ვაჟი.
მაგრამ არის ეჭვები, რომ მას არ ესმის ირანის საზოგადოების დღევანდელი ინტერესები, არ იცნობს ქვეყნის შიდა მდგომარეობას, რადგან ირანიდან მამამისის გაქცევის დროს, იგი მხოლოდ 17 წლისა იყო. ყველამ იცის, რომ რეზა ფეჰლევი ახლოს არის ისრაელის მთავრობასთან და ეს გარემოება მისთვის ერთგვარ ლაქას წარმოადგენს. ირანელებში ნეგატიურ ემოციებს იწვევს მისი საზეიმო [პროისრაელური] განცხადებები იმ დროს, როცა ისრაელი მშვიდობიან მოსახლეობას ბომბავს და ხოცავს.
ხმები გავრცელდა, რომ თითქოსდა საგანგებო მთავრობის ჩამოყალიბება იგეგმება და თითქოსდა ამ საკითხის ორგანიზატორები არიან ირანის ორი ყოფილი ლიდერი - ექს-პრეზიდენტი ჰასან რუჰანი (2013-2021 წლებში) და საგარეო საქმეთა ყოფილი მინისტრი ჯავად ზარიფი. მათ ტანდემს შეიძლება შეუერთდეს ალი ლარიჯანი - პარლამენტის ყოფილი სპიკერი.
ზოგიერთები თვლიან, რომ სამომავლო პოლიტიკურ ფიგურებდ შეიძლება დასახელდეს ამჟამად შინაპატიმრობაში მყოფი - 2011 წლიდან - მირ ჰუსეინ მოსავი (ირანის ექს-პრემიერ-მინისტრი 1981-1989 წლებში) და მისი ცოლი ზაჰრა რაჰნავარდი. ცოლ-ქმარი ისრაელის ლიდერს ბენიამინ ნეთანიაჰუს დამნაშავედ და აგრესორად თვლის, რომელიც „უხეშად არღვევს საერთაშორისო სამართლს“, მაგრამ იმავდროულად აკრიტიკებენ ირანის დღევანდელ ხელისუფლებას. საყურადღებო ფიგურას წარმოადგენს აგრეთვე თეირანის ემინის საპყრობილეში მყოფი მუსტაფა ტაჯზადე, ირანის შინაგან საქმეთა ექს-მინისტრი და პრეზიდენტ სეიდ მუჰამედ ჰათამის ადმინისტრაციის ყოფილი უფროსი (1997-2005 წლებში), რომელიც დაპატიმრებამდე ხშირად აკრიტიკებდა აიათოლა ალი ჰამენეის: „იგი თვალს ხუჭავს ქვეყნის კატასტროფულ მდგომარეობაზე“. ციხიდან გამოგზავნილ წერილში მუსტაფა ტაჯზადე წერს: „მე ვიცი, რომ ჩვენი ქვეყნის მოსახლეობის ნაწილი ისრაელის დაბომბვებს მხარს უჭერს იმ იმედით, რომ როგორმე კლერიკალური მმართველობა დაემხოს. მაგრამ იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ასე მოხდება, ირანისაგან ნანგრევები დარჩება, გაბატონდება უკანონობა და ქაოსი, არ არის გამორიცხული ქვეყნის დაშლა-დანაწილებაც“.
ირანის მასწავლებელთა პროფკავშირული ასოციაციის საკოორდინაციო საბჭო ალტერნატიული ხელისუფლების კიდევ ერთ პოტენციურ წყაროს წარმოადგენს. მისი განცხადებით, „ჩვენ უარვყოფთ ყოველგვარ პოლიტიკას, რომელიც ომის გაჩაღებისაკენ არის მიმართული - ვინც არ უნდა ატარებდეს მას, ირანის მთავრობა იქნება ეს თუ ისრაელის მთავრობა. ომი სიკეთის მთესველი და მომავლის მშენებლობის საშუალება კი არ არის, არამედ უბედურების მომტანია“.
ომის წინააღმდეგ განცხადებები ემინის საპყრობილეში ჩამწყვდეული ქალი ტუსაღების მხრიდანაც ისმის: ნარგეს მოჰამადი, 2022 წლის ნობელის მშვიდობის პრემიის ლაურეატი, დასავლეთსაც აკრიტიკებს და ირანის რეჟიმსაც: „ომი არავისთვის სასურველი არ არის. ომის გამჩაღებლებმა უნდა იცოდნენ, რომ მათ სინდისზე იქნება უამრავი ადამიანის სიკვდილი, ათასობით ირანელი მოქალაქის უსახლკაროდ დარჩენა... მე ღრმად ვარ დარწმუნებული, რომ დემოკრატია, ადამიანის უფლებები და თავისუფლება ომისა და ძალადობის გზით ვერ იქნება მიღწეული“.
მოკლედ, ირანულ საზოგადოებაში აზრთა სხვადასხვაობაა. საბოლოოდ, როცა რეპრესიული სტრუქტურები დასუსტდებიან, ქვეყნის სამომავლო არჩევანი თვითონ ირანელებზე იქნება დამოკიდებული. ვიმეორებთ: ბევრ ირანელს თავიანთი რეპრესიული რეჟიმი სძულს, მაგრამ ასევე სძულთ ისრაელიც და მას ქვეყნის ნგრევაში ადანაშაულებენ. ბევრ ირანელს თავისი მთავრობის მოქმედების მწარე გამოცდილება აქვს, მაგრამ მათ ასევე იციან, თუ რა გაუკეთა ღაზას მოსახლეობას ისრაელმა. ირანელებს არ სურთ, რომ თეირანიც იგივე დღეში აღმოჩნდეს.
