1864 წლის 21 მაისს სოჭის მახლობლად მდებარე სოფელ ქბაადაში, ანუ გუბაადუში გაიმართა რუსეთის იმპერიის არმიის სამხედრო აღლუმი 150 წელზე მეტი ხნის განმავლობაში მიმდინარე რუსეთ-კავკასიის ომის დასრულების აღსანიშნავად (სურათზე აღლუმისათვის რუსის ჯარის მზადებაა აღბეჭდილი). აღლუმი ჩაიბარა მეფისნაცვალმა, დიდმა მთავარმა მიხეილ რომანოვმა. მან სოფელს რომანოვსკი დააარქვა, ხოლო 30-ოდე წლის მერე კრასნაია პოლიანა ”მშვენიერი მინდორი” უწოდეს (აქ პუტინმა ზამთრის ოლიმპიადა ჩაატარებინა მსოფლიოს ოლიმპიურ კომიტეტს და შეურაცხყო აქედან აყრილი ჯიქების ხსოვნა).
ამ ომის მიმდინარეობისას რუსეთმა დაიპყრო მთელი ჩრდილოეთ კავკასია და სამხრეთ კავკასიის უდიდესი ნაწილი, მიწის პირისაგან აღგავა ასობით სოფელი და დაბა, დაანგრია ციხეები, მოსახლეობის შიმშილით ამოხოცვის მიზნით ყოველ წელიწადს მოსავლის აღების წინ წვავდა ყანებს, გაანადგურა ტყეები და კულტურული ნარგაობა, წაასხა მილიონობით სული პირუტყვი, გაჟლიტა ასეულ ათასობით კავკასიელი: ჩერქეზები (ადიღელები და ყაბარდოელები), უბიხები, ყარაჩაელ-ბალყარელები, ოსები, ვაინახები (ჩეჩნები და ინგუშები), დაღესტნელები (ხუნძები, ყუმიკები, ანდიელები, დიდოელები, ლაკები, დარგუელები, ლეზგები და სხვანი), აზერბაიჯანელები, აფხაზები და ქართველები, მათ ნაბინავარზე კი დაასახლა რუსები, უკრაინელები, სომხები, ბერძნები, გერმანელები და სხვანი. ამან რადიკალურად შეცვალა მთელი კავკასიის ეთნიკური და ენობრივი რუკა.
1859 წელს შამილის ტყვედ ჩაბარების შემდეგ დაიწყო და 1864 წლის 21 მაისის მერე კატასტროფული მასშტაბი მიიღო კავკასიის მოსახლეობის მასობრივმა გაძევებამ სამშობლოდან, რაც ცნობილია მუჰაჯირობის სახელწოდებით (არაბულად მუჰაჯირეთ ”გასახლებას” ნიშნავს). ამ დეპორტაციის დროს ასეულ ათასობით ადამიანი (ძირითადად ქალები, ბავშვები და მოხუცები) დაიხოცა შიმშილისაგან, ინფექციური სნეულებებისაგან, რუსის ხიშტისა და ტყვიისაგან, ოსმალო და სხვა ეროვნების გემების მფლობელთა სიხარბის მიზეზით (მათ რუსეთი და ოსმალეთი ფულს უხდიდნენ მუჰაჯირთა გადაყვანაში, ისინი კი შუა ზღვაში გემიდან ისროდნენ უმწეო ადამიანებს და უკან ბრუნდებოდნენ ახალი ნაკადის ზღვაში ჩასაძირად და ფულის მისაღებად).
სწორედ 1859-1864 წლების პერიოდში და მოგვიანებითაც აღმოჩნდა რამდენიმე მილიონი კავკასიელი ოსმალეთის იმპერიაში (ამჟამინდელი თურქეთის, სირიის, ერაყის, ისრაელის, იორდანიის, ეგვიპტის, საბერძნეთის, ბულგარეთის, სერბეთის, ალბანეთისა და სხვა ქვეყნების ტერიტორიებზე). ოსმალეთმაც სცადა ხელის მოთბობა უიღბლო კავკასიელების უმწეობით და ისინი ძირითადად დაფანტა იმ ზონებში, სადაც თავისთვის სამხედრო საფრთხეს ხედავდა: ქურთებით, არაბებით, ქრისტიანი მეზობლებით დასახლებულ მხარეებში. მიზანი ცხადად ჩანდა - ომის შემთხვევაში ოსმალებს შეეძლოთ მებრძოლი სულისკვეთებით განთქმული კავკასიელების გამოყენება საზარბაზნე ხორცად.
ამ პროცესს შეეწირა მთელი უბიხი ხალხი, ჩერქეზთა ეთნიკური ჯგუფების უმრავლესობა და სხვები. ისინი დღეს უკვე ან სრულებით არ არსებობენ, ანდა გაქრობის პირას არიან.
არც რუსეთის იმპერიას, არც საბჭოთა კავშირს და არც ამჟამინდელ რუსეთის ფედერაციას არ დაუგმიათ კავკასიის 150-წლიანი ომი და მისი კატასტროფული შედეგები. ერთადერთი სახელმწიფო, რომელმაც ეს გააკეთა, საქართველოა, რომლის პარლამენტმა ხუთიოდე წლის წინ მიიღო საგანგებო დადგენილება ჩერქეზთა გენოციდის დაგმობის შესახებ, თუმცა უფრო ადრე, 1991 წელს საქართველოს რესპუბლიკის პრეზიდენტმა, ბატონმა ზვიად გამსახურდიამ ოფიციალურად გამოხატა გულისტკივილი და დაგმო ჩერქეზთა ძალდატანებითი დეპორტაცია. აქვე გთავაზობთ მის 1991 წლის მაისის მიმართვას ჩერქეზი ხალხისადმი, რომელიც მაშინვე გამოქვეყნდა ქართულ და რუსულ გაზეთებში (”საქართველოს რესპუბლიკა” და ”სვობოდნაია გრუზია”). მიმართვის ტექსტი შეადგინა ამ სტრიქონების ავტორმა, ხოლო ჩერქეზულ ენაზე თარგმნა ქართველთა ჩერქეზმა რძალმა, ქალბატონმა თამარ უჯუხუმ.
1991 წლის 21 მაისს ქ. მაიკოპსა (ადიღე) და ქ. ნალჩიკში (ყაბარდო-ბალყარეთი) გაიმართა ხალხმრავალი მიტინგები მუჰაჯირობის შედეგად დაღუპულ ჩერქეზთა ხსოვნის აღსანიშნავად. ორივე მიტინგში მონაწილეობის მისაღებად თბილისიდან გაემგზავრა საქართველოს რესპუბლიკის უზენაესი საბჭოსა და საგარეო საქმეთა სამინისტროს ორი დელეგაცია: დეპუტატები ბიმურზა აფრასიძე-დადეშქელიანი, ანზორ კუდბა, თეიმურაზ გვანცელაძე, ჩერქეზოლოგი, დოცენტი ვაჟა შენგელია, ცხუმელი ისტორიკოსი, დოცენტი ვახტანგ ჭანია, საგარეო საქმეთა სამინისტროს თანამშრომელი მერაბ ანთაძე, ცნობილი მთარგმნელი და ქართულ-ჩერქეზული ოჯახის შემქმნელი მიხეილ ბეროშვილი და სხვ. ორივე ქალაქში საქართველოს რესპუბლიკის პრეზიდენტის მიმართვა ჩერქეზულ ენაზე წაიკითხეს პროფესიონალმა კავკასიოლოგებმა, ბატონმა ვაჟა შენგელიამ და ამ სტრიქონების ავტორმა.
ჩერქეზებზე განსაკუთრებული შთაბეჭდილება მოახდინა 2 მთავარმა გარემოებამ:
1. არცერთ სხვა პოლიტიკოსს, არც ადიღელს, არც ყაბარდოელს, არც რუსს და არც ვინმე სხვას მანამდე ოფიციალურად არ დაუგმია მუჰაჯირობის საშინელება;
2. მიტინგებზე გამოსული ადგილობრივი პატრიოტებიც კი მომიტინგეებს რუსულ ენაზე მიმართავდნენ, ქართველმა სტუმრებმა კი ჩერქეზულად გამოხატეს სათქმელი.
დაუვიწყარი იყო მიმართვის კითხვისას მსმენელთა რეაქცია - სტადიონების გადაჭედილ ტრიბუნებზე მსხდომი ადამიანები სულგანაბული გვისმენდნენ, ხოლო კითხვის დასრულებას მოჰყვა საოცრად მქუხარე და ხანგრძლივი ოვაციები შეძახილებთან ერთად:
”გაუმარჯოს საქართველოს!”
”გაუმარჯოს გამსახურდიას!”
”ჩვენ გვიყვარს ქართველები!”
მიტინგების შემდეგ ხალხი ხელიდან გვტაცებდა თბილისიდან ჩატანილ გაზეთ ”სვობოდნაია გრუზიას” იმ ნომრის ეგზემპლარებს, რომელშიც ხსენებული მიმართვა იყო გამოქვეყნებული, გვეხვეოდნენ, მადლობას გვიხდიდნენ, მოკითხვას გვაბარებდნენ ბატონ ზვიადთან.
იმ დღეს ნალჩიკში გამართულ შეხვედრაზეც და ბანკეტზეც ყაბარდოული ეროვნული მოძრაობა ”ადიღა ხასას” წარმომადგენლებს, რომელთა ნაწილი გაუაზრებლად თუ გააზრებულად მხარს უჭერდა აფხაზურ ანტიქართულ პოზიციას, დავურიგეთ ოფიციალური ცნობები აფხაზეთში არსებული რეალური ვითარების შესახებ, ვუპასუხეთ მათ უამრავ კითხვას. ამის შედეგად ახალგაზრდებმა და უფროსების ნაწილმა ირწმუნა ჩვენი და გამოთქვეს სურვილი ჩვენთან თანამშრომლობისა, ჩვენ კი დავპირდით, რომ ვიშუამდგომლებდით მათთვის მწვავე პრობლემებზე ბალყარულ ეროვნულ მოძრაობა ”თიორეს” ლიდერებთან მოსალაპარაკებლად (”თიორესთან” ჩვენ უკვე გვქონდა არაჩვეულებრივად კარგი ურთიერთობა და ეს იცოდნენ ყაბარდოელებმაც). სამწუხაროდ, იმ დღეს დაწყებული კონტაქტების გაღრმავებისათვის დრო აღარ გვეყო - 7 თვეში თბილისში ყველაფერი თავდაყირა დადგა, რასაც შედეგად აფხაზეთის ოკუპაციაც მოჰყვა...
ქვემოთ გთავაზობთ ბატონ ზვიად გამსახურდიას მიმართვის სრულ ტექსტს:
ძვირფასო ჩერქეზო დებო და ძმებო!
21 მაისი ტრაგიკული თარიღია თქვენს ისტორიაში, მთელი კავკასიის ისტორიაში. სწორედ 1864 წლის 21 მაისს დასრულდა რუსეთის იმპერიის მრავალწლიანი ომი კავკასიის ხალხთა დასამორჩილებლად. ამ დღეს დაკარგა ჩერქეზეთმა თავისუფლება და დამოუკიდებლობა.
რუსეთ-კავკასიის ომმა მრავალი ათასი ჩერქეზისა და კავკასიის სხვა ხალხთა წარმომადგენლების სიცოცხლე შეიწირა. ბედმა მრავალტანჯულ ჩერქეზებს კიდევ ერთი მწარე განსაცდელი მოუმზადა. მაშინდელი მსოფლიოს ორი პირსისხლიანი იმპერიის - რუსეთისა და ოტომანთა იმპერიების - გარიგების შედეგად, ასეულ ათასობით ჩერქეზს მუჰაჯირთა მწარე ბედი არგუნეს, კავკასიის მშობლიური მიწა-წყალი დაატოვებინეს და იძულებული გახადეს მაშინდელი თურქეთის სხვადასხვა კუთხეში გადასახლებულიყვნენ, ნაწილი კი დარჩა კავკასიაში და რუსეთის იმპერიის მიერ დაპყრობილ ხალხთა მძიმე ხვედრი გაიზიარა. ამ დროიდან, საუკუნეზე მეტია, რაც ახლო აღმოსავლეთის მრავალ ქვეყანაში ცხოვრობენ ჩერქეზები, რომელთაც დღემდე არ გაჰქრობიათ ოცნება სამშობლოში დაბრუნებაზე.
ქართველი ხალხი დიდი გულისტკივილით შეხვდა თავისუფლებისმოყვარე ჩერქეზ ხალხთა ტრაგედიას. მე-19 საუკუნის გამოჩენილმა ქართველმა მწერლებმა და საზოგადო მოღვაწეებმა გამოხატეს ღრმა პატივისცემა და გულწრფელი თანაგრძნობა კეთილშობილი და მამაცი ჩერქეზების მიმართ მათი მშობლიური მხარიდან გასახლების გამო.
ჩვენს დროს ჩერქეზმა მწერალმა, საქართველოს მკვიდრმა მ. ლოხვიცკიმ (აჯუკ-გირეიმ) თავისი შესანიშნავი რომანით „მეხთატეხა“, რომლის მეორე ნაწილიც ახლახან გამოვიდა თბილისში, კიდევ ერთხელ მწვავედ განგვაცდევინა ჩერქეზთა ტრაგედია.
ქართველი და ჩერქეზი ხალხების ურთიერთობას გულწრფელი პატივისცემა ახასიათებს. ქართველის წარმოდგენაში ჩერქეზი მუდამ იყო და არის რაინდული ბუნების ადამიანი, ჭეშმარიტი კავკასიელის საუკეთესო თვისებებით დამშვენებული პიროვნება.
უნდა აღინიშნოს ჩვენი საუკუნის გამოჩენილ ქართველ მეცნიერთა და მწერალთა დიდი დაინტერესება ჩერქეზული ენებით და კულტურით, ისტორიითა და ფოლკლორით.
დღეს ჩვენ, ქართველები, ვისაც ჩერქეზებთან გენეტიკური ნათესაობა და საერთო კავკასიური შეგნება გვაერთიანებს, პატივს მივაგებთ სამშობლოს თავისუფლებისათვის დაცემულ ჩერქეზთა ხსოვნას. გვწამს, რომ კავკასიის უძველეს მკვიდრთა - სინდების, კერკეტებისა და მეოტების - შთამომავალი ჩერქეზები ღირსეულ ადგილს დაიკავებენ კავკასიისა და მსოფლიოს ხალხთა თანამეგობრობაში.
გვჯერა, რომ ქართველთა და ჩერქეზთა ისტორიულ ძმობასა და მეგობრობას ვერავინ და ვერაფერი შეაჩერებს. ეს კი მთელი კავკასიის ერთიანობისა და წარმატებების მტკიცე გარანტია იქნება.
ძვირფასო ჩერქეზებო!
ღმერთი იყოს თქვენი მფარველი სამშობლოს უკეთესი მომავლისაკენ თქვენს მისწრაფებაში.
საქართველოს რესპუბლიკის პრეზიდენტი
ზვიად გამსახურდია
თბილისი. 1991 წლის 9 მაისი"
