21:26,
04/03
ეტეხის ციხე წლების განმავლობაში სამი განსხვავებული სახელისუფლებო რეჟიმის ანგარიშსწორების ადგილი და მთავარი საპატიმრო იყო, რომელსაც კონკრეტული სისტემა პოლიტიკური ოპონენტების დასასჯელად იყენებდა. მეტეხის ციხის თითქმის 110-წლიანმა ისტორიამ არაერთი ადამიანის სიცოცხლე იმსხვერპლა და ბევრი უდანაშაულო, უკანონოდ დაპატიმრებული მოქალაქის თავისუფლება შეზღუდა. მართალია, დღეს მეტეხის საპყრობილიდან აღარაფერია შემორჩენილი, თუმცა ეკლესიის ფასადზე ახლაც შეხვდებით პატიმრების მიერ ამოკაწრულ წარწერებს, რომლებიც ამ ადგილის მძიმე წარსულის ერთადერთი აღმნიშვნელია.
ფოტო: რადიო თავისუფლებადღევანდელი მეტეხის ღვთისმშობლის შობის სახელობის ტაძარი ერთ-ერთი უძველესი ისტორიის მქონე ნაგებობაა, რომლის თავდაპირველი ვერსია, დაახლოებით, VI საუკუნეში აუშენებიათ. გადმოცემის თანახმად, ის მეფე ვახტანგ გორგასალმა ააგო და ეკლესიასთან ერთად მეფის რეზიდენციას წარმოადგენდა. მას შემდეგ ტაძარი არაერთხელ დაზიანდა და დაინგრა, დღევანდელი სახე კი ეკლესიამ მეფე დემეტრე II თავდადებულის დროს მიიღო. რაც შეეხება ციხეს, პირველი ცნობები მეტეხის ეკლესიის გარშემო ციხესიმაგრის არსებობის შესახებ არაბთა მმართველობის პერიოდიდან გვხვდება და IX-XII საუკუნეებს უკავშირდება. მოგვიანებით ეს ადგილი სამეფო სასახლესაც წარმოადგენდა, რომელსაც პერიოდულად დამპყრობლები არბევდნენ. 1748 წელს ერეკლე მეორემ მეტეხის ციხე სპარსელებისგან გაათავისუფლა, რაც დღემდე შემონახული აღმოსავლეთ ფასადის წარწერით დასტურდება. თუმცა ამის შემდგომაც მეტეხის ეკლესია და ციხე არაერთხელ დაზიანდა. საბოლოოდ, რუსეთის იმპერიის მმართველობის პერიოდში, 1819 წელს, გენერალ ერმოლოვის ბრძანებით, ძველი ციხესიმაგრე დაანგრიეს და მის ნაცვლად კლდის გარშემო ორიარუსიანი შენობა, საპატიმრო ააშენეს. სწორედ ამ დროიდან იწყება მეტეხის ციხის, როგორც სისტემის მთავარი სადამსჯელო ორგანოს ისტორია.
მე-19 საუკუნის ფოტომასალის მიხედვით ირკვევა, რომ მეტეხის საპყრობილე თანდათან ფართოვდებოდა. მეტეხის ღვთისმშობლის ტაძარი კი ციხის ეზოში იყო მოქცეული და სატუსაღოს შიდა ეკლესიას წარმოადგენდა. ცნობების თანახმად, მეტეხის ციხეს ორი შესასვლელი ჰქონდა: ერთი აღმოსავლეთის მხრიდან — მძიმე, რკინის ალაყაფის კარი, საიდანაც პატიმრები საპყრობილეში შეჰყავდათ; მეორე კი დასავლეთის მხრიდან, კლდის ძირში, რომელიც მეტეხის ხიდის მშენებლობის დროს ამოქოლეს.
საპყრობილე განკუთვნილი იყო პოლიტიკური, სამოქალაქო და სამხედრო პატიმრებისთვის, სასჯელის მიხედვით კი მათ განსხვავებულ საკნებში ათავსებდნენ. მაგალითად, მე-2 საკანი განკუთვნილი იყო სისხლის სამართლის დამნაშავეებისთვის, მე-5 საკანში კი აწესებდნენ მრავალწლიანი პატიმრობითა და და 270-ე მუხლით ბრალდებულ ადამიანებს, რომლებსაც უმაღლესი სასჯელი — ჩამოხრჩობა ელოდათ.
ფოტო: რადიო თავისუფლებაპატიმრების მოგონებებიდან ირკვევა, რომ ციხეში გაუსაძლისი პირობები და საშინელი ანტისანიტარია იყო. 10-15-კაციან საკნებში 40 პატიმარს ათავსებდნენ, საპყრობილეში არ არსებობდა ცენტრალური კანალიზაცია, ამიტომ საკნებში მუდმივად აუტანელი სუნი იდგა. პატიმრებს ცუდად კვებავდნენ და ციხის უფროსის თუ ბადრაგების ნება-სურვილით სასტიკად უსწორდებოდნენ, კარცერში კეტავდნენ და ოჯახის წევრების ნახვის უფლებას არ აძლევდნენ.
საბჭოთა ოკუპაციის პერიოდამდე თბილისში მხოლოდ ორი საპატიმრო არსებობდა — მეტეხის და საგუბერნიო ციხე (ორთაჭალის ციხე). რუსეთის იმპერიის მმართველობის პერიოდში, სასიკვდილო განაჩენის აღსრულება ავლაბრის მაღლა მდებარე, ე. წ. თხემის გორაზე ხდებოდა. თუმცა მოგვიანებით, რევოლუციური მოძრაობების დაწყებისას, ტერორისტთა თავდასხმის შიშით, სასიკვდილო განაჩენის აღსრულების ადგილს მეტეხის საპყრობილის შიდა ეზო წარმოადგენდა.
მეფის რუსეთის დროს, მეტეხის ციხე სისტემის წინააღმდეგ მებრძოლი ადამიანების მთავარი სადამსჯელო დაწესებულება იყო. ციხის ერთ-ერთი პირველი პატიმარი დეკაბრისტი ბესტუჟევ-მარლინსკი გახლდათ. სატუსაღოში სასჯელს იხდიდნენ მაქსიმ გორკი, ბოლშევიკები: კალინინი, კურნატოვსკი, კამო, ბერია და თვით სტალინიც.
1910 წელს მეტეხის ციხის ტყვე იყო სოციალ-დემოკრატიული პარტიის წევრი სიკო ფურცელაძე, რომელიც პოლიციის მკვლელობისთვის იხდიდა სასჯელს. გარკვეული პერიოდის საპატიმროში გატარება მოუწია მწერალ მიხეილ ჯავახიშვილს და გერონტი ქიქოძეს, რომელმაც აქ რამდენიმე თვე დაყო. სწორედ გერონტი ქიქოძის მოგონებებშია ნახსენები ცნობილი რევოლუციონერი, ბოლშევიკი ლადო კეცხოველი, რომელიც 27 წლის ასაკში დარაჯმა დერგილოვმა მეტეხის ერთ-ერთ საკანში მოკლა. მეტეხის ციხეში ჩამოხრჩობით დაასრულა სიცოცხლე რევოლუციონერმა, კავკასიის სამხედრო შტაბის უფროსი გენერლის, გრიაზნოვის მკვლელობაში ბრალდებულმა არსენა ჯორჯიაშვილმაც. 1909 წელს რევოლუციური საქმიანობის გამო დააპატიმრეს მწერალი იროდიონ ევდოშვილიც, რომელმაც ათი თვე გაატარა საპატიმროში, შემდეგ კი სასჯელი გადასახლებით შეუცვალეს.
ფოტო: საქართველოს ეროვნული არქივი1918-21 წლებში მეტეხის საპყრობილეს აქტიურად იყენებდა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობაც. მენშევიკების დროს მეტეხის ციხე ბოლშევიკებით გაივსო, თუმცა საპყრობილეში სასჯელს იხდიდნენ სისხლის სამართლის დამნაშავეებიც. 1921 წლიდან, საქართველოს საბჭოთა ოკუპაციის შემდეგ უკვე ბოლშევიკებმა გამოიყენეს ციხე ოპონენტთა დასასჯელად. მეტეხის საპყრობილე უშუალოდ „ჩეკას" ექვემდებარებოდა და არაერთი ყოფილი მთავრობის წევრის საპყრობილეს წარმოადგენდა.
მეტეხის ციხეში „სასჯელს“ იხდიდა პოლიტიკური დევნის მსხვერპლი, ეროვნული გმირი, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ამბროსი ხელაია.
ამბროსი ხელაია კათოლიკოს-პატრიარქი 1921 წლიდან გახდა. ის აქტიურად იყო ჩართული ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობაში და მხარს უჭერდა საქართველოს დამოუკიდებლობას. 1922 წელს გენუის მსოფლიო სამშვიდობო კონფერენციაზე გაგზავნილი მიმართვის გამო, სადაც საქართველოს გათავისუფლებასა და კანონიერი უფლებების აღდგენას ითხოვდა, საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი „ჩეკამ“ დააპატიმრა და მისი სასახლის კონფისკაცია მოახდინა. მასთან ერთად დააპატიმრეს საკათალიკოსო საბჭოს წევრებიც და ისინი მეტეხის ციხეში მოათავსეს. სასამართლომ ამბროსი ხელაია დამნაშავედ ცნო, მას 7 წლით და 9 თვით მიუსაჯა პატიმრობა, თუმცა 1925 წელს ამნისტიის შედეგად გათავისუფლდა.
რაც შეეხება მეტეხის ციხეს, მისი ისტორია კომუნისტების დროს, ბერიას მმართველობის პერიოდში დასრულდა. 1933 წელს გამოქვეყნდა დადგენილება, რომლის თანახმადაც მეტეხის ციხე გაუქმდა, შენობა კი განათლების კომისარიატს გადაეცა. მალევე, ყოფილი სატუსაღო ხელოვნების მუზეუმად გადაკეთდა და განათლების სახალხო კომისარიატმა სამსართულიან კომპლექსში ეროვნული მუზეუმი გადაიტანა, რომელიც 1952 წლამდე ფუნქციონირებდა. 1952 წელს მეტეხის ხელოვნების მუზეუმი ყოფილი სასულიერო სემინარიის შენობაში გადავიდა. ხოლო 1958 წელს, თბილისის 1500 წლის საიუბილეო აღნიშვნასთან დაკავშირებით, ყოფილი ციხის, შემდეგ კი მუზეუმის კორპუსი დაანგრიეს. ტაძრის წინ კი საფუძველი ჩაეყარა ვახტანგ გორგასლის ძეგლის მოწყობას, რომელიც 1967 წელს გაიხსნა.
„სუფრა - ასე ჰქვია ქართულ მოლხენა-დროსტარებას, რომელიც სტუმართმოყვარეობისა და მხიარულების განსახიერებას წარმოადგენს. რომელი კერძებს მიირთმევენ ქართველები სტუმრებთან ერთად? ჩვენი კორესპონდენტი შეეცადა ქართული სუფრის დიდებულება ეჩვენებინა და დარწმუნდებით, რომ ეს მართლაც კარგად გამოუვიდა“, - ასე იწყება გერმანულ გაზეთ „ფრანკფურტერ ალგემაინე ცაითუნგში“ (Frankfurter Allgemeine Zeitung) გამოქვეყნებული სტატია სათაურით „ქართული სამზარეულოს მრავალფეროვნება“ (ავტორი - მაიკე ფონ გალენი).
გთავაზობთ პუბლიკაციას შემოკლებით:
„როცა მივედით, მაგიდა უკვე გაშლილი დაგვხვდა: თეფშებზე დაწყობილი ყველით და ლორით, ნიგვზის ფარშიანი ბადრიჯნით, მხალეულობით, მწვანილით, კიტრით და პომიდორით... მათ შორის ჩადგმულია გრაფინები მოცხარის წვენით და ტარხუნის ლიმონათის ბოთლებით. ოფიციანტი წითელ ღვინოს ბოკალებში ასხამს. გარეთ თბილისური საღამოა, რესტორან „რიგის“ დარბაზში გაშლილ გრძელ მაგიდაზე კი ქართული სუფრა - ქართული ქეიფი იწყება.
ისინი, რომლებიც ქართულ სამზარეულოს არ იცნობენ, მადააღძრულები სწრაფად მიირთმევენ სიმინდის ფქვილისაგან გამომცხვარ თბილ მჭადებს, სალათებს და ყველს. მაგრამ ვინც იცის, ის ნელ-ნელა ჭამს და მთავარს ელოდება...
ქართველი ქალბატონი თიკო ტუსკაძე, რომელიც ლონდონში ცხოვრობს, მაგრამ ახლა სამშობლოში იმყოფება, ჩვენი გიდის როლს ასრულებს და ქართულ სუფრას გვაცნობს როგორც „გემრიელი საჭმელების უსასრულო რიგს“. იგი კულინარული წიგნის ავტორია და გვიხსნის, თუ რომელი საჭმელი როგორ მივირთვათ.
ზოგიერთმა უკვე საკმაო რაოდენობის სალათა მიირთვა, რომ მაგიდაზე ახალი კერძები მოაქვთ - მოხრაკულ-მოთუშული სოკო, ხაჭაპური, ხორცით მომზადებული კერძები... საჭმლით სავსე თეფშები სულ უფრო მრავლდება და მაგიდაზე თავისუფალი სივრცე მცირდება, თუმცა ახალ-ახალი ნუგბარისათვის ადგილი მოიძებნება.
„სტუმართმოყვარეობა - ქართული კულტურის განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენს, რაც კარგად არის გამოხატული ქართულ სუფრაში, როცა მაგიდას ეროვნულ სამზარეულოს კერზები ამშვენებს“, - განმარტავს მაკა თარაშვილი. რა თქმა უნდა, იგი ახალბედა სუფრის წევრებისაგან განსხვავებით, შეცდომებს არ უშვებს და ყველაფერს ერთად არ მიირთმევს. მან კარგად იცის, რა როდის უნდა მიირთვას და უცხოელ სტუმრებს ჭამის საიდუმლოებას ასწავლის: როდის დგება მწვადის, „ჩაქაფულის და საჭმელების მიღების დრო...
ქართული ტრადიციის თანახმად, სუფრაზე იმდენი საჭმელი უნდა იყოს, რომ სტუმრების წასვლის შემდეგაც საკმაო რაოდენობით უნდა დარჩეს: „სუფრა, რომელზეც არაფერი აღარ რჩება, საქართველოში არ არსებობს“, - ამბობს მაკა თარაშვილი, - მასპინძლები იფიქრებენ, რომ სტუმრები მშივრები დარჩნენ. ამიტომ ყველაფერი უამრავია“.
რესტორანი „ქეთო და კოტე“ ძველი თბილისის უბანში, შემაღლებულ ადგილზე მდებარეობს. დარბაზში მყუდრო გარემოა შექმნილი. მაგიდები ყოველთვის მდიდრულადაა გაშლილი - ტრადიციული კერძები თანამედროვე სტილითაა გაფორმებული. თავდაპირველად თვენ მოგართმევენ ცივ და ვეგეტარიანულ კერძებს, ბოსტნეულს, შემდეგ გამომცხავარს, ცომეულს, ბოლოს კი ხორცით მომზადებულ საჭმელებს.
ქართული სუფრის ტრადიციაა თამადა, ანუ დროსტარების ხელმძღვანელი. იგი სუფრის თავში ზის და სადღეგრძელოებს ამბობს. რესტორან „შატო მუხრანში“, სადაც ჩვენ ვიყავით (თბილისიდან ერთი საათის სავალზე), მეღვინე პატრიკ ჰონეფმა ჩვენი სტუმრობის სადიდებელი სადღეგრძელო წარმოსთქვა. გერმანელი მეღვინე უკვე მრავალი წელია საქართველოში ცხოვრობს, ოჯახიც აქ ჰყავს. პატრიკი მადლობას გვიხდის სტუმრობისათვის, რომ გერმანელი ტურისტები საქართველოთი დაინტერესდნენ და კავკასიურ ქვეყანას ეწვივნენ.
მასპინძელი გვიხსნის, რომ სუფრის თამადა ყურადღებით ისმენს სტუმრების საუბარს სადღეგრძელოებისათვის იმპულსის მისაცემად. იგი დისკუსიას ზომიერ მიმართულებას აძლევს და განწყობას ამაღლებს. ამიტომაც თამადა ისეთი პიროვნებაა, რომელიც ცნობილია თავისი კეთილი ხასიათით, გონებამახვილობით და ინტელექტით.
თუ როგორ მზადდება კლასიკური ქართული კერძები, ამას თქვენ თბილისიდან საკმაოდ მოშორებით, კახეთში გაიგებთ, სადაც ღვინის კომპანია „შუმის“ რესტორანი მდებარეობს. აქ სტუმარი საკუთარი თვალით ხედავს, თუ როგორ ცხვება ქართული თონის პური, როგორ კეთდება ხინკალი, რომელიც ქართული სამზარეულოს ერთ-ერთ დიდებულ და გემრიელ კერძს წარმოადგენს.
