ყველა სახელმწიფოს, განსაკუთრებით, იმპერიული წარსულისა და ამბიციების მქონეს, განვითარების მხოლოდ თავისთვის ორგანული ლოგიკა ახასიათებს, რის ცოდნაც, უდავოდ, აადვილებს ამ სახელმწიფოს ქცევის სავარაუდო მოდელისა და მიზნის ამოცნობას. აგრეთვე, მოსალოდნელი საფრთხეების გამოთვლასა და, ცხადია, პრევენციას. იმ მარტივი მიზეზით, რომ ჩვენს ქვეყანაში არ არსებობს რუსეთის კვლევის ინსტიტუტი (ისევე, როგორც არც სხვა დანარჩენი ქვეყნებისა), საქართველოს საპატრიარქოს ანდრია პირველწოდებულის სახელობის ქართული უნივერსიტეტის პროფესორის, ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორის, ვახტანგ გურულის დახმარებით შევეცდებით რუსული სახელმწიფოს ისტორიულად ჩამოყალიბებული სტრატეგიისა და ტაქტიკის ამოცნობას.

მოქმედების რა გენერალური ხაზი გასდევს დღიდან იმპერიის ჩამოყალიბებისა რუსულ სახელმწიფოს და თუ იცვლებოდა, რუსეთის იმპერიის პოლიტიკა ბოლო ორი თუ სამი საუკუნეა?

რუსეთის იმპერია ჩამოყალიბებას იწყებს მეჩვიდმეტე საუკუნის მიწურულიდან და ამ პროცესს საფუძველი ჩაუყარა პეტრე პირველმა, რომელმაც 1721 წელს ოფიციალურად მიიღო იმპერატორის ტიტული. შემდეგ ეს პროცესი ოდნავ შეფერხდა და რუსეთში სახელმწიფოებრიობა გარკვეულწილად დაკნინდა, სანამ სახელმწიფო გადატრიალების შედეგად, ტახტზე არ ავიდა ეთნიკურად გერმანელი იმპერატორი ეკატერინე მეორე. შეიძლება, ითქვას, რომ ამ პერიოდში დასრულდა რუსეთში იმპერიის ჩამოყალიბების პროცესი. მართალია, პეტრე პირველი მამით ეთნიკური ქართველი იყო, ეკატერინე კი ორივე მხრიდან –  ეთნიკური გერმანელი, მაგრამ ორივე რუსი მოღვაწე იყო და არც პეტრეს თავისი ქართველობით და არც ეკატერინეს თავისი გერმანელობით, რუსეთისთვის არანაირი ზიანი არ მოუტანია. როდესაც 1696 წელს პეტრე პირველი ერთმმართველი გახდა, რუსეთი წარმოადგენდა ტიპურ რუსულ სამყაროს. მაგრამ პეტრემ დაინახა, რომ ასე რუსული სახელმწიფო ვერ აღორძინდებოდა და ყველა მისი რეფორმის განმხორციელებლები იყვნენ უცხოტომელები, ძირითადად, გერმანელები. პეტრე პირველისა და ეკატერინე მეორის შედარებისას ერთმა ძალიან ნიჭიერმა რუსმა თქვა: პეტრე პირველმა ჩვენ გვაქცია ევროპის მოქალაქეებად, მაგრამ ეკატერინემ გაგვახსენა, რომ ჩვენ მაინც რუსები ვართო. უცხო, ანუ გერმანულ-სკანდინავიური და რუსული ელემენტები ეკატერინე მეორის ხელში ისევ შეერწყა ერთმანეთს და ეს გახდა რუსული იმპერიის საფუძველი.

როგორ მოქმედებდა ეს იმპერია, რა სტრატეგია და ტაქტიკა გამოიკვეთა?

რუსეთის იმპერიის მთავარი მამოძრავებელი ძალა იყო უცხო ელემენტი. ანუ იმპერიის საგარეო და საშინაო პოლიტიკის შემუშავებასა და გატარებაში უცხო ელემენტის არსებობა იყო ამ იმპერიის პირველი ნიშანი. რაც შეეხება მეორე ელემენტს: თუმცა პეტრე პირველმა დაიწყო რუსეთის ევროპეიზაცია, რუსეთი მაინც განსხვავდებოდა ევროპისგან. იმ დროის და ცოტა უფრო ადრეული ევროპა ვითარდებოდა არა სივრცეში, არამედ –  თვისებრივად. რუსეთმა ევროპიდან ეს თავისებურება არ აიღო, ამიტომ ის ვითარდებოდა არა თვისებრივად, ანუ სიღრმეში, არამედ –  სივრცეში. ახლებური პოლიტიკური აზროვნება, ახალი ტექნოლოგიები კი არ შედიოდა, არამედ ახალი მიწების დაპყრობა იყო ქვეყნის საგარეო პოლიტიკის მთავარი მიმართულება. ეს პროცესი დაიწყო პეტრე პირველმა, რომელმაც სცადა გასვლა შავიზღვისპირეთში, გაჭრა გასასვლელი ბალტიის ზღვაზე, სცადა შესვლა ბალკანეთში, მაგრამ წარუმატებლად, მოლდოვას ვერ გასცდა; თუმცა დიდი წარმატება მოიპოვა უკრაინაში; უკვე ეკატერინემ კი მთლიანად დაიპყრო უკრაინა. მეთვრამეტე საუკუნის ბოლოდან წაიწია იმპერიამ ყაზახეთისა და შუა აზიის მიმართულებით. ეს იყო პეტრე პირველისა და ეკატერინე მეორის იმპერატორობისას იმპერიის სივრცეში განვითარების გამოვლინება.

გაფართოების მიმართულებები როგორ განისაზღვრებოდა თუ სპონტანური იყო. რა სტრატეგია იკვეთებოდა?

პეტრე პირველისა და ეკატერინეს დროს გამოიკვეთა შემდეგი სტრატეგია: დასავლეთი ევროპა უნდა ჩაიკეტოს ბალტიის ზღვამდე. ბალტიისპირეთში არ უნდა დაუშვან ევროპის ქვეყნები; მეორე მიმართულება იყო: უკრაინა, ბელორუსია, მოლდავეთი, სადაც, ასევე, არავის დაშვება არ შეიძლებოდა. მესამე –  შავი ზღვა უნდა გამხდარიყო რუსეთის. ამ პოლიტიკის მიზანი იყო ოსმალეთის, როგორც სახელმწიფოს და სპარსეთის, როგორც სახელმწიფოს დანგრევა და მათ ადგილას ქრისტიანული ხალხებისგან უნდა შექმნილიყო ქრისტიანული სახელმწიფოები.

დავუშვათ, სპარსეთთან და ოსმალეთთან სარწმუნოებრივი შეუთავსებლობაც ჰქონდა, იმას გარდა, რომ იმ ორსაც იმპერიული განზრახვები ამოძრავებდა, მაგრამ ევროპასთან დაახლოებას რატომ აღიქვამდა საფრთხედ რუსეთის იმპერია?

ევროპასთან რუსეთს თავისებური ურთიერთობა ჰქონდა. ევროპა რუსეთში, ამ უხეშ ძალაში, ხედავდა საფრთხეს; რუსეთი კი განვითარებულ ევროპაში ხედავდა საფრთხეს. ევროპა ასე აფასებდა: მოვა ეს უხეში რუსეთი და ჩაგყლაპავს. ბალტიის ზღვასთან კი არ შეჩერდება, არამედ უფრო შორს გადაიტანს თავის აგრესიას. დაპირისპირებას განაპირობებდა ევროპის შიში ველური რუსეთისადმი და რუსეთის შიში განვითარებული ევროპისადმი. პეტრე პირველმა ისეთი ნაბიჯი გადადგა, რომლის არსი მაშინ თითქმის ვერავინ გაიგო. საუკუნეების განმავლობაში დედაქალაქი იყო მოსკოვი, მაგრამ სრულიად მოულოდნელად სადღაც ბალტიის ზღვაში მდინარე ნევის ჩადინების ადგილას, ერთ-ერთ პატარა კუნძულზე, პეტრე პირველმა დაიწყო ქალაქის დაარსება, რომელსაც საბოლოოდ დაერქვა სანკტ-პეტერბურგი. რისთვის იყო ეს საჭირო? რუსეთს ჰქონდა უზარმაზარი სამხედრო ძალა, მაგრამ ის მოსკოვიდან ევროპაზე ვერ იბატონებდა, მხოლოდ გააკონტროლებდა მას. ევროპაზე რომ ებატონა, სხვა სამხედრო-პოლიტიკური ცენტრი უნდა აეშენებინა უშუალოდ რუსეთიდან ევროპისკენ გამავალ კარიბჭეში და ეს იყო სწორედ ფინეთის ყურე. პეტერბურგი არის ევროპის გულში პირდაპირ დამიზნებული ცენტრი, საიდანაც რუსეთი თავის აგრესიას ახორციელებს. ამიტომ ეშინია ევროპას. ევროპელი პოლიტიკოსები ზუსტად ხვდებიან, რაში სჭირდება ბალტიისპირეთის ქვეყნები რუსეთს; რატომ წაართვა შვედეთს ფინეთი: ფინეთი არის სტრატეგიული წერტილი, რომლითაც რუსეთი ბატონობს სკანდინავიაზე და შემდეგ –  ევროპაზე. ლიტვა-ლატვია-ესტონეთია, რითაც ბატონობს ბალტიის ზღვაზე და ბალტიის ზღვაა ევროპის კარი.

გამოდის, რომ საბჭოთა რუსეთმა განაგრძო რუსეთის იმპერიის ორივე მთავარი მახასიათებლით მოქმედება: უცხო ელემენტი მართვაში და გაფართოება, თუმცა მეფის ოჯახი ამოხოცეს.

საქმეც ისაა, რომ ლენინის მთავრობამ ვერ გააგრძელა, რადგან 1917 წლის თებერვალ-მარტის რევოლუციიდან 1918 წლის დამდეგამდე, რუსებს იმპერია შემოეხარჯათ. თავდაპირველად, კონტროლი დაკარგეს შუა აზიაზე. შემდეგ საქართველო-სომხეთ-აზერბაიჯანმა გამოაცხადა დამოუკიდებლობა; ასევე, ლიტვა-ლატვია-ესტონეთმა; უკრაინამ, ბელორუსიამ; რუსეთის შიგნითაც მძიმე ვითარება შეიქმნა; დამოუკიდებლობისთვის იბრძოდნენ ვოლგისპირელი თათრები, კონტროლი დაიკარგა აღმოსავლეთ ციმბირზეც. ასე რომ, ბოლშევიკებმა დაშლილი იმპერია აღადგინეს და ამას ძალიან დიდხანს მოუნდნენ. საბოლოოდ, თავიანთი ტერიტორია აღადგინეს 1939-1940 წლებში და განვითარების ვექტორი კვლავ იყო არა სიღრმეში, ანუ თვისებრივად, არამედ –  სივრცეში, ანუ გაფართოებით. სსრკ მანამ იყო ძლიერი, სანამ იყენებდნენ იმ სიმდიდრეს, რაც რუსეთის იმპერიამ შექმნა: თავად ვერაფერს ქმნიდნენ, მხოლოდ ნაძარცვით ცხოვრობდნენ; ყველა ქარხანა, რომელიც საბჭოთა კავშირში მუშაობდა, ეს ხომ რუსეთისა და უცხოული ბურჟუაზიის მიერ იყო აგებული?! და როდესაც ეს წყარო დაიშრიტა და სივრცული განვითარების დროც დამთავრდა, კიდევაც დაიწყო საბჭოთა კავშირის დაშლა.

მაგრამ ვლადიმირ პუტინიც ისევ განაგრძობს სივრცული განვითარების პოლიტიკას და, თან, ყველასთან ცუდი ურთიერთობა აქვს.

ვლადიმირ პუტინი კი არ განაგრძობს ამ პოლიტიკას, რუსეთი მიდის ამ გზით. ის სხვა გზით ვერც წავა, რადგან მაშინ რუსეთად შეწყვეტს არსებობას და რუსეთის ამოვარდნა განვითარების ბუნებრივი გზიდან საშიშია თვითონ რუსეთისთვისაც და ევროპისთვისაც. ამიტომ, ჩემი აზრით, ევროპა არ უშლის რუსეთს ხელს, დარჩეს რუსეთად და რუსეთსაც არ უნდა, იქცეს ევროპად.

რას ნიშნავს რუსეთის ქცევა ევროპად, ანუ მისი ბუნებრივი განვითარების გზიდან აცდენა?

ერთ ამბავს გავიხსენებ: უკვე დამარცხებულ და გადასახლებაში მყოფ ნაპოლეონს ჰკითხეს: ნუთუ, არ იცოდით, რომ რუსეთს ვერ დაიპყრობიდით? ნაპოლეონმა უპასუხა: მე რუსეთის დაპყრობა არ მიცდია, მინდოდა, რუსეთი ევროპის ნაწილად მექცია, ამისთვის კი მისი სამხედრო დამარცხება იყო საჭიროო. ეს გენიოსი მოღვაწე მიხვდა, რომ რუსეთის რუსეთად და ევროპის ევროპად დარჩენა ორივე მხარისთვის საშიში იყო. რუსეთის გახდომა ევროპად ნიშნავს მის დაშლას რამდენიმე სახელმწიფოდ. ამის მაგალითია 1917-1918 წლები, როდესაც რომანოვების იმპერიის აღსასრულის შემდეგ, რუსეთმა დაშლა დიწყო, ბოლშევიკები მაშინვე მიხვდნენ, რომ ხსნა იყო იმპერიაში, უბრალოდ, მას სახელი უნდა შეუცვალო და ხალხი მოატყუო.

იმავეს ემსახურება, ესე იგი, ევრაზიული კავშირის იდეაც. ძალიან ცუდია ჩვენთვის, თუ ევროპისთვის რუსეთის შენარჩუნება ისეთად, როგორიც არის, მნიშვნელოვანია.

როდესაც რომანოვების იმპერია დაინგრა და შეიქმნა იმის საფრთხე, რომ ეს უზარმაზარი მონსტრი ცალკეულ სახელმწიფოებად დაიშლებოდა, რომელთა შორისაც დაიწყებოდა ომები, ბოლშევიკებმა რუსეთი გადაარჩინეს ამ ქაოსს იმით, რომ შექმნეს კიდევ უფრო ტოტალიტარული იმპერია. არც ევროპისკენ, არც აზიისკენ –  ევროპასა და აზიას შორის, როგორც მუდმივი საფრთხე ევროპისთვისაც და აზიისთვისაც. ეს არის რუსეთის მისია პეტრედან მოყოლებული: ებრძვის ორივეს და არსებობს ამ ორ სამყაროს შორის.

გამოდის, სავსებით ბუნებრივია, რომ სტალინი, ანუ არარუსი იყო რუსეთის ლამის იმპერატორი?
სტალინი იყო რუსეთის იმპერატორი, რომელსაც ჰქონდა იმდენი ძალაუფლება, რამდენიც 1801-1917 წლებში მოღვაწე რუსეთის ხუთივე იმპერატორს, ერთად აღებულს. სტალინს რომ ძალაუფლება ჰქონდა, ასეთი არ ჰქონია ეკატერინესაც, ჰქონდა მხოლოდ პეტრე პირველს.

იმის თქმა მინდოდა, რომ სტალინი, როგორც უცხოური ელემენტი, ორგანული ყოფილა-მეთქი. საკუთრივ ეთნიკური რუსი რატომ ვერ მართავს რუსულ იმპერიას?

–1917-1918 წლებისა და მომდევნო კრიზისების დროს ვერც ერთმა რუსმა და არარუსმა პოლიტუკრმა მოღვაწემ, რომლებიც თავიანთი ნამდვილი თუ შეცვლილი გვარებით მოღვაწეობდნენ, ვერ გაიგო, საით მიდიოდა რუსეთი. განა მათ არ უნდოდათ, რომ რუსეთში მეტი ცივილიზაცია, უკეთესი პოლიტიკური და ეკონომიკური წყობა ყოფილიყო –  ევროპა მათთვისაც მისაბაძი იყო, მაგრამ სტალინმა დაინახა, რომ ეს ყოვლად წარმოუდგენელი იქნებოდა. რუსეთს აქვს თავისი განვითარების გზა და თუ ის ასცდა მას, ეს შეუქმნის დიდ საფრთხეს ევროპას, აზიას და საკუთრივ რუსეთსაც. რუსეთს აქვს არსებობის თავისი წესი – ამას ჰქვია იმპერია და სტალინმა ეს იმპერია შეაკოწიწა. ომისგან დასუსტებული ევროპა ვერ ჩაერია ამ პროცესში, თუმცა მას შეეძლო, ხელი შეეშალა სტალინისთვის. საბჭოთა იმპერიის შექმნაში ლენინს არანაირი წვლილი არ მიუძღვის. საბჭოთა იმპერიის შექმნის ინიციატორი და მისი პრაქტიკული განმხორციელებელი იყო სტალინი. მაგრამ საბჭოთა კავშირში გასული საუკუნის  80-ან წლებში განვითარებული კრიზისი უკვე რუსეთის საშინაო საქმე კი აღარ იყო, არამედ მსოფლიოს საქმედ იქცა. ამ პროცესს აკონტროლებდნენ ევროპა და ამერიკა. ყველა სადავე მათ ხელში იყო, ნაყიდი ჰყავდათ საბჭოთა პოლიტიკური და სამხედრო ელიტა. ამდენად, რუსეთის საშინაო საქმე აღარ იყო არც დაშლა და არც ის, რაც იმ დაშლის შემდეგ შეიქმნებოდა. რუსეთმა მოგვიანებით, მართალია, დაიბრუნა 1917-1918 წლებში დაკარგული  ტერიტორიები, მაგრამ, რაც 1990-ან წლებში დაკარგა, ვეღარ დაიბრუნა, შეინარჩუნა მხოლოდ ციმბირი. რუკაზე მოიხაზა რუსეთის ფედერაცია, დანარჩენს კი რუსეთი გამოეთხოვა. ოღონდ ევროამერიკულმა სამყარომ დაუშვა დიდი შეცდომა: საბჭოთა კავშირი დაიშალა მოკავშირე რესპუბლიკების დონეზე. არსებობდა აზრი, რომ რუსეთი დაშლილიყო ფედერაციის ერთეულებად, რაც იქნებოდა რუსული იმპერიული აზროვნების დასასრული, მაგრამ ევროპამ და ამერიკამ შეიკავეს თავი. დატოვეს რუსეთის ფედერაცია, რომელმაც 20-წლიანი კრიზისი გაიარა და ფეხზე წამოდგა. ის ისეთ პრობლემებს ვეღარ უქმნის მსოფლიოს, როგორსაც საბჭოთა კავშირი უქმნიდა, მაგრამ მაინც უქმნის და ამ შემთხვევაში, დასავლეთი მოიმკის თავისი მცდარი პოლიტიკის შედეგს. ასეთი სახით რუსეთის შენარჩუნება არის ევროპის მისია. მათ რომ რუსეთის დაშლა სდომოდათ, ამისთვის საუკეთესო პერიოდი იყო 90-ანი წლები, როდესაც საბჭოთა კავშირი დაიშალა და ითქვა, რომ მოკავშირე რესპუბლიკები იარსებებდნენ საბჭოთა კავშირის დროს დადგენილ საზღვრებში. ამას ყველა დათანხმდა, მაგრამ ვის ახსოვს, სად გადიოდა საზღვარი თათრეთსა და რუსეთს შორის 300 წლის წინათ?! რა მოარიგებს საზღვრის საკითხზე ჩეჩენსა და ოსს?! რას იტყვის მორდველი  და ჩუვაში, დაკმაყოფილდებიან იმ ტერიტორიით, რომელსაც გამოუყოფენ?! რუსეთის ფედერაციის დაშლის შემთხვევაში ომის 20-30 კერა გაჩნდება ბალტიის ზღვიდან ურალის მთებამდე და შავი ზღვიდან – მდინარე ვოლგამდე. იმის თქმა მინდა, რომ რუსეთის ამ ფორმით არსებობა ხელს აძლევს რუსეთსაც და ევროამერიკულ სამყაროსაც.

ნინო ხაჩიძე

ჟურნალი "თბილისელები"