USD 2.7113
EUR 3.1565
RUB 3.4660
თბილისი
ელიფ შაფაქი: ისტორიის წაშლა – რატომ უნდა დარჩეს აია სოფია მუზეუმად
თარიღი:  3243

სტამბოლი არის ქალაქი მდიდარი, განსხვავებული, გამაოგნებელი ისტორიითა და მაინც, ღარიბი მახსოვრობით. აქ შეგიძლია, საათობით ისეირნო ქუჩებში, ისე რომ ვერსად გადააწყდე მემორიალურ დაფას, ან ნიშს ქალაქის მრავალფეროვანი მემკვიდრეობის შესახებ. შეიძლება ისე გაიარო ოტომანთა სასაფლაოსთან, რომ ვერც კი მიხვდე, სად იმყოფები, თუ ვერ შეძლებ წაიკითხო წარწერები იქ დაკრძალული ადამიანების საფლავის ქვებზე. დღეს თურქეთი, ზოგადად, წარმოადგენს კოლექტიური ამნეზიის საზოგადოებას, რომლის წარსულთან კავშირიც მთლიანობაში სავსეა წყვეტებით, სასიამოვნო მივიწყებითა და დუმილით.

ამის შედეგი კი არის ისტორიის ცოდნისა და გაგების ვაკუუმი, რომელიც ივსება ხან ისლამური რელიგიური, ხან კი წარსულის ულტრანაციონალისტური ინტერპრეტაციებით, ან ხშირად, ამ ორივეს საშიში სინთეზით. მართალია, რომ ყველა ერს აქვს საკუთარი ისტორიის ოფიციალური ვერსია, დაწერილი გამარჯვებულთა თვალით, მაგრამ მაინც არსებობს სხვაობა დემოკრატიასა და არადემოკრატიაში დაწერილ ისტორიებს შორის.

ქმედით დემოკრატიაში შეგიძლია შეხვდე ისტორიათა სიმრავლეს, ისტორიებს და ამბებს და არა ერთადერთ თხრობას. შეგიძლია იარო წიგნის მაღაზიაში და იყიდო წიგნები, რომლებიც მდუმარებას ახმოვანებენ, ნათელს ჰფენენ იმას, რისი დავიწყებისკენაც დომინანტ ამბებს მივყავართ. ასეთი წიგნებისა თუ სტატიების ავტორებს არც აპატიმრებენ, არც დევნიან.

ჩემს მშობლიურ თურქეთში კი დომინანტი ისტორია უკიდურესად ხმამაღლა ხმაურობს და ახშობს ყოველივე სხვას. სკოლაში ისტორიის სწავლებისა და საზოგადოებრივი კულტურით მისი გავრცელების გზა სისტემურად ბინდით მოსავს უმცირესობებს, მრავალფეროვნებასა და სიმართლეს: როგორი იყო ქალის ცხოვრება ოტომანთა იმპერიაში? ან ბერძენთა, სომეხთა, ალევიტთა, ქურთთა, ჰეტეროდოქს მუსულმანთა? როგორია გარიყულთა ისტორიები?

სწორედ ამ კონტექსტში უნდა გავიაზროთ თურქეთის ხელისუფლების ბოლოდროინდელი გადაწყვეტილება აია სოფიას მეჩეთად გადაკეთების შესახებ.

არქიტექტურული, კულტურული, სახელოვნებო შედევრი – აია სოფია, არაერთი მიზეზით არის განსაკუთრებული. ამასთანავე, მას აქვს უდიდესი სიმბოლური ღირებულებაც. ბიზანტიის იმპერიაში, მართლმადიდებელ ქრისტიანთა კათედრალის შენება გასაოცარი სისწრაფით დასრულდა 537 წლისათვის, სულ რაღაც ექვს წელიწადში. ასეთი იყო იმპერატორ იუსტინიანეს სურვილი, რათა ეჩვენებინა მისი დიდებულება მსოფლიოსათვის. ამბობენ, დასრულებულ ტაძარში მისულს წამოუძახია: „სოლომონ, მე შენ გაჯობე!“.

აია სოფია დარჩა მართლმადიდებელთა ეკლესიად დაახლოებით 900 წლის მანძილზე (იმ მცირე დროის გამოკლებით, როდესაც ჯვაროსნებმა ის კათოლიკურ კათედრალად გადააქციეს), სანამ 1453 წელს ოტომანი თურქები სტამბოლს დაიპყრობდნენ. ქალაქის აღების შემდეგ სულთანმა ფათიჰმა ის მეჩეთად გადააკეთა და ასეთად დარჩა დაახლოებით 480 წლის მანძილზე. ასეთი ძალმომრეობითი გადაკეთებები მხოლოდ სტამბოლში არ ხდებოდა, ესპანეთიდან საბერძნეთამდე მრავალი მეჩეთია ეკლესიად გადაკეთებული. კორდობის დიდი მეჩეთი ამის ცოცხალი მაგალითია. ის, რაც აია სოფიას შემთხვევაში იყო განსაკუთრებული, არის 1934 წელს ათათურქის მეთაურებით თანამედროვე ქვეყნად ქცეულ თურქეთში ისტორიული შენობის მუზეუმად – სამოქალაქო სივრცედ გარდაქმნა. სწორეს ეს არის ის მემკვიდრეობა, რომლის უკუგდებასაც ცდილობს ერდოღანი.

აია სოფიას ინტერიერი სავსეა ხელოვნების საოცარი ნიმუშებით, რომლებიც ისეთივე წარმტაცია, როგორც მისი არქიტექტურა. ბიზანტიელებმა, რამდენადაც თავს ძველი რომაელების ბუნებრივ მემკვიდრეებად მიიჩნევდნენ, კომპლექსი ძვირფასი მოზაიკებით შეამკეს, რომლებიც ხაზს უსვამდა მათ მემკვიდრეობას. ყოველთვის დიდ შთაბეჭდილებას ახდენდა ჩემზე დედოფალ ძოეს გამოსახულება, თავისი ფართო თვალებით, შთამბეჭდავი ცხვირითა და ღრმა ინტელექტით – ძლიერი მმართველი ქალი სახით, რომელსაც სამი ქმარი ჰყავდა (რაც მოითხოვდა, რომ ყოველ ჯერზე შეცვლილიყო მათ სახეზე კენჭთა განლაგება). ასევე შთამბეჭდავია მოზაიკა ქალწული მარიამისა, რომელსაც კალთაში ყრმა იესო უზის. ასეთ დახვეწილ ბიზანტიურ მოზაიკებს შემდეგ მიემატა ისლამური კალიგრაფიის მშვენიერი ნამუშევრები. მასიური სვეტების თავზე, ყურანის სურა: „ალაჰია ნათელი ცათა და მიწისა“.

ასეთი იყო აია სოფიას განსაკუთრებული ხასიათი. არა ის, რომ იყო ეკლესია, არა ის, რომ იყო მეჩეთი, არამედ ის, რომ ის თავის თავში აერთიანებდა სხვადასხვა კულტურას, სარწმუნოებას და სეკულარიზმს, კოსმოპოლიტურ მემკვიდრეობასა და ადგილობრივ ისტორიას, იქსოვდა რელიგიას, პოლიტიკას, კულტურას და ხელოვნებას. სწორედ ეს კომპლექსური ისტორია იქნა უარყოფილი 10 ივლისს, როდესაც პრეზიდენტმა ერდოღანმა ბრძანა შენობის მუსლიმი მლოცველებისათვის გახსნა, მას შემდეგ, რაც სასამართლომ გაუუქმა მას მუზეუმის სტატუსი. ათას ხუთასი წლის შენობა, იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრობის ნაწილი, კულტურის სამინისტროს დაქვემდებარებიდან ახლა რელიგიის საქმეთა სამმართველოს გადაეცა.

როგორც გამოკვლევებმა აჩვენა, ქალაქის მოსახლეობის უმრავლესობა დარწმუნებულია, რომ გადაწყვეტილების უკან დგას პოლიტიკური სარგებლის ინტერესი, საკითხის გარშემო დისკუსიის შექმნის გზით. დიდი ხანია თურქეთის ეკონომიკა დაღმავლობაშია, რაც კიდევ უფრო გამძაფრდა უმუშევრობის ზრდისა და კორონავირუსით გამოვწეული ეკონომიკური კრიზისის ფონზე და ამ უკანასკნელი ქმედებით, ჩანს, რომ პრეზიდენტი ერდოღანი ცდილობს, გამოიყენოს თავისი ტრადიციული საყრდენი. „თურქი ერის უფლებები აია სოფიაზე, არ არის მათ უფლებებზე ნაკლები, ვინც ის ააგო 1500 წლის წინათ, მეტიც კია“, – განაცხადა პრეზიდენტმა ერისადმი მიმართვაში, იმ გადაწყვეტილების გახმოვანებისას, რომელიც სოციალურ მედიაში მრავალჯერ შეფასდა, როგორც „[კონსტანტინოპოლის] მეორედ დაპყრობა“. ოპოზიციის ზოგიერთი ლიდერიც კი ჩაება ამ ფერხულში და სურვილი გამოთქვა, დაესწროს პირველ ლოცვას.

ამასობაში კი თურქეთის უმცირესობები, სეკულარული, ლიბერალური და პროგრესული ადამიანები მძიმედ განიცდიან. სომხური წარმოშობის თურქმა პარლამენტარმა გარო პაილანმა ინსტაგრამზე დაწერა: „ეს არის გლოვის დღე ქრისტიანთათვის და ყველა იმათთვის, ვისაც სწამდა პლურალისტული თურქეთისა“. მოგვიანებით კი, NBC-სთვის მიცემულ ინტერვიუში დასძინა: „ერდოღანს არ შეუძლია, მისცეს ერს პური და სანაცვლოდ მუსლიმ უმრავლესობას აძლევს მეტ რადიკალიზმს“. გადაწყვეტილების გამოცხადებამდეც კი, ფაიქ ოზთურქმა, თურქეთის ოპოზიციური პარტიიდან, განაცხადა, რომ ისინი, ვინც ღიად აკრიტიკებს ამ იდეას, სამშობლოს მოღალატეობის ბრალდების საფრთხის ქვეშ დგებიან.

მიუხედავად ყველაფრისა, ვერაფერი შეცვლის იმას, რომ აია სოფია იმაზე ძველია, ვიდრე რომელიმე ხელისუფლება. არქიტექტურის, ხელოვნებისა და ისტორიის ეს მარგალიტი არ ეკუთვნის ცალკეულ ტომს ან პოლიტიკურ პარტიას, მემარჯვენეებს ან მემარცხენეებს. აია სოფია ეკუთვნის ქრისტიანებსაც და მუსლიმებსაც, და მეტიც, ეკუთვნის მთელ კაცობრიობას. თურქთა ამჟამინდელი თაობა არ არის მისი მესაკუთრე, ჩვენ მხოლოდ შეგვიძლია, ვიყოთ მისი მომავლის დროებითი მცველები. მაშასადამე, ეს განსაკუთრებული შენობა, მთელი თავისი ისტორიით, უნდა დარჩენილიყო მუზეუმად, სამოქალაქო სივრცედ, სადაც მისი კარები ფართოდ იქნებოდა გაღებული ყველასთვის, მორწმუნეთა და ურწმუნოთათვის, რადგან მისი გუმბათი საკმარისად დიდია იმისათვის, რომ მთელი კაციობრიობა დაიტიოს.

 

თარგმნა მ. ლეონიდე ებრალიძემ

ანალიტიკა
კრემლს ომის შეწყვეტის მზაობა ჯერ კიდევ არ აქვს და რუსეთის ეკონომიკის შეწირვასაც არ ერიდება - გიორგი კობერიძე
დღევანდელი რუსული ბეჭდური პრესა ივლისის თვეში ეკონომიკური ვითარების დამძიმებაზე საუბრობს - რაც რუსეთის დახურული სისტემის პირობებში საკმაოდ იშვიათი მოვლენაა. გაზეთები აღნიშნავენ, რომ: საშუალოდ 12%-ით მოხდა რუსეთში კომუნალურები გადასახადების ზრდა. გაძვირდა პურის ფასიც, არადა ხორბლის ფასი გაიაფდა. მშენებლობის ბიზნესი დაეცა და ქარხნები იხურება.
 
მიზეზი? მუშახელის კატასტროფული დეფიციტი ბაზარზე, რასაც ადამიანური რესურსების კლების ხარჯზე ემატება მოთხოვნის ბუნებრივი შემცირება - რუსების ნაწილი ფრონტზე კვდება, ნაწილი კი ქვეყნიდან გარბის. დარჩენილი კვალიფიციური მუშახელი კი სამხედრო ინდუსტრიაშია მობილიზებული. იაფ ხორბალს რუსეთი თავის მოკავშირეებს საბითუმო ფასებში ყიდის, ხოლო ბაზარზე შემოსავლის შესანარჩუნებლად კრემლთან დაახლოებული პურის მსხვილი მეწარმეები მის ფასს ზრდიან.
 
ამას კი ემატება სანქციები. დღეს ევროპის მხრიდან სანქციების მე-18 პაკეტი დამტკიცდა, რომელიც რუსეთის ნავთობისა და გაზის ინდუსტრიას ურტყამს. 47.6 დოლარი - ესაა ის თანხა, რომელზე ძვირადაც ნავთობს არ შეიძენს ევროკავშირი და ბრიტანეთი რუსეთისაგან, რომელსაც გათვლა 60 დოლარზე ჰქონდა. კრემლს რომ მყარი მოგება ჰქონდეს 70 დოლარად უნდა ჰყიდდეს ბარელს. სანქციების მიხედვით ნორდ სტრიმების გაზსადენები აღარ ამუშავდება. ამას ემატება რუსულ ჩრდილოვან ფლოტზე დევნაც, რომელიც სხვა ქვეყნების დროშის ქვეშ მცურავი ხომალდების დახმარებით ცდილობდა რუსული ნავთობის ევროპაში გაყიდვას და სანქციების გვერდის ავლას.
 
ამ ფონზე მნიშვნელოვანია ისიც, რომ რუსეთში ტოტალიტარული მმართველობა კიდევ უფრო უჭერს მოსახლეობას: ქვეყანაში 5500 აკრძალული საიტი, მუსიკა, საინფორმაციო საშუალება, კოდური სიტყვა, ფილმი და გამოთქმაა, რისი მოძიებაცა და ნახვაც არ შეიძლება, მათ შორის არც VPN-ის გამოყენებით. თუ ნახავ ჯერ დაგაჯარიმებენ, შემდეგ ჯერზე კი პასუხისგებაში მისცემენ შენს თავს.
 
მზარდი ინფლაციისა და ძირითადი რესურსების სამხედრო წარმოებასა თუ ფრონტზე მობილიზების ფონზე ეკონომიკური პერსპექტივა კარგად არ გამოიყურება. არსებობს ვარაუდი, რომ გვიანი შემოდგომიდან რუსეთი კიდევ უფრო მეტი ბანკნოტების დაბეჭდვას აპირებს.
 
მუშახელის დეფიციტის ფონზე ინდური პრესა საუბრობდა პოტენციურ გეგმაზე, რომლის მიხედვითაც რუსეთი წლის ბოლომდე მილიონი ინდოელი მუშახელის რეკრუტირებას აპირებს, თუმცა ამ ამბავმა რუსეთში დადებითი რეაქცია არ გამოიწვია, რის გამოც რუსეთის შრომის მინისტრმა აღნიშნული ინფორმაცია უარყო. მიუხედავად ამისა, მარტო წელს რუსეთში 71,817 ინდოეთის მოქალაქეზე გაიცა ოფიციალური სამუშაო ნებართვა. ეს რაც ლეგალურად ჩანს, და რაც არა ის კიდევ სხვაა. ინდოელების გარდა რუსეთში დიდი რაოდენობით არიან შუა აზიელები და ჩინელები.
 
ამ ვითარებაში ფრონტზე რუსეთის ვითარება არასახარბიელოა. დონეცკის მონაკვეთზე მომარაგების გზას უკვე ეწოდა "სიკვდილის ხაზი", სადაც უკრაინული დრონები ყველაფერს ბომბავენ რაც კი გადაადგილდება. მიუხედავად ამისა, რუსეთი არ წყვეტს ცოცხალი ძალის მობილიზებას და დონეცკის ოლქის დასავლეთ ნაწილში, პოკროვსკის სექტორზე დაწოლას. რუსეთის მხრიდან ყველა გათვლა ისეთი იყო, რომ პოკროვკი ჯერ 2024 წლის ბოლომდე უნდა აეღოთ, შემდეგ 2025 წლის მარტამდე, ახალი თარიღი 2025 წლის 9 მაისი იყო, შემდეგ კი ამ სექტორზე დაწყებული შეტევის ერთი წლის თავი, ანუ ივლისი. მაგრამ ერთი წლის თავზე რუსები ჯერ კიდევ არ არიან ქალაქის ფარგლებში შესულები. ზოგადად პოკროვკისაკენ გაჭრას რუსები 2024 წლის თებერვლიდან ცდილობენ, ავდიივკას დაცემის შემდეგ.
 
დასავლური მედია ამბობს, რომ რუსული ზაფხულის შეტევის მხოლოდ პირველი ფაზა ვიხილეთ ჯერ და რომ მეორე ფაზა ჯერ კიდევ წინააო. ისინი 150 ათას დამატებით რუს, კორეელ და სხვა ქვეყნებიდან დაქირავებულ სამხედროებზე საუბრობენ და ახალი მიმართულებით გაჭრას არ გამორიცხავენ, ან ძველ სექტორებზე მათ გადანაწილებასა და უკრაინულ პოზიციებზე დაწოლის გაძლიერებას.
 
კრემლი ტრამპის მიერ მიცემულ 50 დღიან ვადას მაქსიმალური შეტევისათვის გამოიყენებს და ამაში უცნაური არაფერია. მთავარია რამხელა იქნება მსხვერპლი და გამოფიტვა. როგორც ამერიკის სახელმწიფო მდივანმა აღნიშნა, მხოლოდ წელს რუსეთს 100 ათასი მოკლული ჰყავს. მან ხაზი გაუსვა ფაქტს, რომ საუბარია მოკლულ სამხედროებზე და არა დაჭრილებზე, დაშავებულებზე ან ტყვეებზე. რუსეთი წლებია იმით პოზიციონირებს, რომ თითქოს ბოლო სამხედრომდე და ბოლო საკვებამდე შეუძლია იომოს. ასეთი რამ არცერთ სახელმწიფოს არ შეუძლია, მაგრამ კრემლს რომ ომის შეწყვეტის მზაობა ჯერ კიდევ არ აქვს და რუსეთის ეკონომიკის შეწირვასაც არ ერიდება - ეს უკვე ვნახეთ. და ისიც ნათელია, რომ ახლა ომს სერიოზული გამოფიტვის სახე აქვს მიღებული, რის გამოც დამატებითი მოთამაშეებისა და სახელმწიფოების ირიბი ჩართვა კიდევ უფრო მზარდია.
 
პუტინმა ისიც კარგად იცის, რომ ომის შეწყვეტა სხვა მიზეზითაცაა საშიში - ამდენი სამხედროსა და ციხეებიდან გამოსული, თუ მობილიზებული კრიმინალის რესოციალიზაცია ძალიან რთული იქნება, მით უფრო გართულებული ეკონომიკური ვითარებიდან გამომდინარე. თუმცა ყველაფერს აქვს თავისი ზედა ზღვარი - ეკონომიკის გამძლეობასაც, მსხვერპლის რაოდენობასაც და გამარჯვების რწმენასაც.
 
სრულად
გამოკითხვა
ვინ გაიმარჯვებს რუსეთ - უკრაინის ომში?
ხმის მიცემა
სხვათა შორის

მსოფლიოს ისტორიაში, უდიდესი იმპერიები ტერიტორიით(მლნ კვ. კმ): ბრიტანეთი - 35.5 მონღოლეთი - 24.0 რუსეთი - 22.8 ქინგის დინასტია (ჩინეთი) - 14.7 ესპანეთი - 13.7 ხანის დინასტია (ჩინეთი) - 12.5 საფრანგეთი - 11.5 არაბეთი - 11.1 იუანების დინასტია (ჩინეთი) - 11.0 ხიონგნუ - 9.0 ბრაზილია - 8.337 იაპონია - ~8.0 იბერიული კავშირი - 7.1 მინგის დინასტია (ჩინეთი) - 6.5 რაშიდუნების ხალიფატი (არაბეთი) - 6.4 პირველი თურქული სახანო - 6.0 ოქროს ურდო - 6.0 აქემენიანთა ირანი - 5.5 პორტუგალია - 5.5 ტანგის დინასტია (ჩინეთი) - 5.4 მაკედონია - 5.2 ოსმალეთი - 5.2 ჩრდილო იუანის დინასტია (მონღოლეთი) - 5.0 რომის იმპერია - 5.0

Ford, საავტომობილო ბაზრის დომინანტი მაშინ, როდესაც საავტომობილო ბაზარი ჯერ კიდევ ჩამოყალიბების პროცესში იყო, Ford Model T იყო დომინანტი მანქანა. 1916 წლის მონაცემებით, ის მსოფლიოში ყველა ავტომობილის 55%-ს შეადგენდა.

ილია ჭავჭავაძე: "როცა პრუსიამ წაართვა საფრანგეთს ელზასი და ლოტარინგია და პარლამენტში ჩამოვარდა საუბარი მასზედ, თუ რაგვარი მმართველობა მივცეთო ამ ახლად დაჭერილს ქვეყნებს, ბისმარკმა აი, რა სთქვა: ,,ჩვენი საქმე ელზასსა და ლოტარინგიაში თვითმმართველობის განძლიერება უნდა იყოსო. ადგილობრივნი საზოგადოების კრებანი უნდა დავაწყოთო ადგილობრივის მმართველობისთვისაო. ამ კრებათაგან უფრო უკეთ გვეცოდინება იმ ქვეყნების საჭიროება, ვიდრე პრუსიის მოხელეთაგანა. ადგილობრივთა მცხოვრებთაგან ამორჩეულნი და დაყენებულნი მოხელენი ჩვენთვის არავითარს შიშს არ მოასწავებენ. ჩვენგან დანიშნული მოხელე კი მათთვის უცხო კაცი იქნება და ერთი ურიგო რამ ქცევა უცხო კაცისა უკმაყოფილებას ჩამოაგდებს და ეგ მთავრობის განზრახვასა და სურვილს არ ეთანხმება. მე უფრო ისა მგონია, რომ მათგან ამორჩეულნი მოხელენი უფრო ცოტას გვავნებენ, ვიდრე ჩვენივე პრუსიის მოხელენი”. თუ იმისთანა კაცი, როგორც ბისმარკი, რომელიც თავისუფლების დიდი მომხრე მაინდამაინც არ არის, ისე იღვწოდა თვითმმართველობისათვის, მერე იმ ქვეყნების შესახებ, რომელთაც გერმანიის მორჩილება არამც თუ უნდოდათ, არამედ ეთაკილებოდათ, თუ ამისთანა რკინის გულისა და მარჯვენის კაცი, როგორც ბისმარკი, სხვა გზით ვერ ახერხებდა ურჩის ხალხის გულის მოგებას, თუ არ თვითმმართველობის მინიჭებითა, სხვას რაღა ეთქმის."

დედამიწაზე არსებული ცოცხალი არსებებიდან მხოლოდ ადამიანს და კოალას აქვთ თითის ანაბეჭდი

ინდოელი დიასახლისები მსოფლიო ოქროს მარაგის 11% ფლობენ. ეს უფრო მეტია, ვიდრე აშშ-ს, სავალუტო ფონდის, შვეიცარიის და გერმანიის მფლობელობაში არსებული ოქრო, ერთად აღებული.

დადგენილია, რომ სასოფლო-სამეურნეო კულტურათა მოსავლიანობის განმსაზღვრელ კომპლექსურ პირობათა შორის, ერთ-ერთი თესლის ხარისხია. მაღალხარისხოვანი ჯიშიანი თესლი ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორია მოსავლიანობის გასადიდებლად, რაც აგრეთვე დასაბუთებულია ხალხური სიბრძნით "რასაც დასთეს, იმას მოიმკი". - ქართული გენეტიკისა და სელექცია–მეთესლეობის სკოლის ერთ-ერთი ფუძემდებელი, მეცნიერებათა დოქტორი, აკადემიკოსი პეტრე ნასყიდაშვილი

ებოლა, SARS-ი, ცოფი, MERS-ი, დიდი ალბათობით ახალი კორონავირუსი COVID-19-იც, ყველა ამ ვირუსული დაავადების გავრცელება ღამურას უკავშირდება.

ყველაზე დიდი ეპიდემია კაცობრიობის ისტორიაში იყო ე.წ. "ესპანკა" (H1N1), რომელსაც 1918-1919 წლებში მიახლოებით 100 მილიონი ადამიანის სიცოცხლე შეეწირა, ანუ დედამიწის მოსახლეობის 5,3 %.

იცით თუ არა, რომ მონაკოს ნაციონალური ორკესტრი უფრო დიდია, ვიდრე ქვეყნის არმია.