ფრაგმენტი წიგნიდან ,,საქართველოს ისტორიის უცნობი ქრონიკები", ბ. ჭიჭინაძე
პარიზის უნივერსიტეტის (მე-12-ს.) და გელათის აკადემიის კომპარატიულ (შედარებით) კვლევას შემოგთავაზებთ
ერთის მხრივ პარიზული სკოლის ყველაზე თვალსაჩინო წარმომადგენლის - უილიამ ტვიროსელის, ხოლო მეორეს მხრივ გელათური სკოლის წარმომადგენლის - ნიკოლაოზ კათალიკოსის მაგალითზე, ბოლოს კი იერუსალემში მათი გადაკვეთის შესახებაც ვისაუბრებთ.
უილიამი ეპოქის ერთ-ერთი გამორჩეული დიპლომატიური და კულტურული მოღვაწე იყო. ტვიროსის ამ არქიეპისკოპოსს პარიზსა და ბოლონიაში საფუძვლიანი განათლებაც ჰქონდა მიღებული. მედიევისტმა თეა გოგოლიშვილმა თავის ნაშრომში ძალიან საინტერესოდ ისაუბრა ბიზანტიელთა მიმართ უილიამის დამოკიდებულებაზე. ჩამოშლის გზაზე მდგარი იმპერია, რომლის სამხედრო თავდაცვისუნარიანობა ისტორიულ მინიმუმზე იყო დასული, უილიამის შთაბეჭდილებით, ფემინიზირებული, უფრო მარტივად და ქართულად თუ ვიტყვით, „გადედაკაცებული“ იყო. ბერძენთა ეს „ქალური სირბილე“ და „არამამაკაცური ხასიათი“, მისი აზრით, იყო მიზეზი იმპერიის დამხობისა და განახევრებისა. ამის საპირისპიროდ, უილიამის ჩვენებით, ქართველები გამოირჩევიან დიდი ვაჟკაცობითა და სამხედრო სიქველით (“Robustos Viribus”). ხსენებული მკვლევარის ეს შესანიშნავი მიგნება კიდევ უფრო გასაგებს ხდის უილიამის თვალსაზრისს ბიზანტიის დაცემული იმპერიის და ქართველთა აღმავალი იმპერიის შესახებ. ამის მიზეზი ისაა, რომ ბერძნები არიან „არავაჟკაცური ზნის“, „დედაკაცური ბუნების“(“Effeminatus... Molles”), ქართველები კი, მათგან განსხვავებით, გამოირჩევიან ვაჟკაცობით და „დიდი მხედრული სიქველით“ (“Multa Strenuitate Commendabiles”). ამ სტატიის კითხვისას, მქონდა მოლოდინი, რომ ავტორი აუცილებლად შეეხებოდა ნიკოლაოზ კათალიკოსს და მის ცნობას, რომელიც არა უბრალოდ აზრობრივად, არამედ ტერმინოლოგიურადაც კი იმეორებს უილიამის ჩვენებებს ქართველებსა და ბერძნებზე, მაგრამ ავტორი თავის სტატიაში აღნიშნულ საკითხს არ ეხება, ამიტომ, ამ შთამბეჭდავ თანხვედრას აქ განვიხილავთ.
ნიკოლაოზ კათალიკოსი ბერძენთა/ბიზანტიელთა შესახებ წერს, რომ ისინი „ლბილ და დედალ“ არიან, ქართველებს კი, ამის საპირისპიროდ, აქვთ „სიქველე ჭაბუკისაი“ და ეს „საცნაურ არსყოველთათვის“. აშკარაა, რომ სახეზეა არამხოლოდ აზრობრივი, არამედ ტერმინოლოგიური თანხვედრაც. უილიამთან ბიზანტიელთა აღწერა: “Effeminatus... Molles”, ზედმიწევნით იგივეა, რაც ნიკოლაოზ კათალიკოსის „დედალნი და ლბილნი“, ქართველთა უილიამისეულ დახასიათებას კი – “Multa Strenuitate Commendabiles”, ზუსტად თარგმნის ნიკოლაოზის „სიქველე სიჭაბუკისა“.
უფრო მარტივად და გასაგებად, ორივე ავტორი აქ გულისხმობს რაინდულ კულტურას - ქართველები და ფრანგები ფლობენ ამ კულტურას, ბერძნები არა.
არქიეპისკოპოსი უილიამ ტვიროსელი გამოცდილი დიპლომატი და საფუძვლიანად განათლებული ადამიანი იყო. იერუსალიმის სამეფოში მას შონსოლიეს პოსტი ეკავა. საგულისხმოა, რომ იგივეა იერუსალიმის მომავალი მეფის – ბალდუინ მეოთხე კეთროვანის მასწავლებელიც. ნიჭიერი ყმაწვილის ხარბი ცნობისწადილი უილიამის ენციკლოპედიური ცოდნის ჰორიზონტში ფართოდ შლიდა ფრთებს. პატარა ბალდუინის სხეულზე კეთრი პირველმა სწორედ უილიამმა შენიშნა. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, უილიამი ეპოქის ერთ-ერთი უგანათლებულესი ადამიანი იყო. თავისუფალ ხელოვნებებსა და სამართალს ის პარიზისა და ბოლონიის უნივერ სიტეტებში დაეუფლა. რაც შეეხება ნიკოლაოზს, იგი გელათის აკადემიის საუკეთესო ტრადიციებზე იყო აღზრდილი, რაც ჭარბად იგრძნობა მის პეტრიწიანულ იდეებსა და ტერმინოლოგიაში. როგორც მისი ნაწერებიდან ჩანს, გარდა საღვთისმეტყველო განათლებისა, მას გააჩნდა შესანიშნავი ფილოსოფიური კულტურაც. ისევე როგორც უილიამი, ნიკოლაოზიც დიდ მასწავლებლად („მოძღუარი“) მიიჩნეოდა, როგორც ამას ათონის ქართულ სააღაპე წიგნში ვკითხულობთ. მართალია, ნიკოლაოზი იმავე, დამამცირებელ შეფასებას იყენებს ბიზანტიელებზე საუბრისას, რომელსაც უილიამი, მაგრამ მისგან განსხვავებით, ის ყურადღებას ამახვილებს ბიზანტიელთა დიდ ეროვნულ ღირსებაზე – ფილოსოფიის ეროვნულ სკოლაზე. ნიკოლაოზის მსჯელობა უფრო დაბალანსებული და ინტელექტუალურია: ყველა ერს სხვადასხვა ღირსება აქვს, ისე, როგორც პავლე მოციქული წერს სხვადასხვა მადლთა განყოფასა და განფენაზე. მართალია, ბერძნები „დედალ და ლბილ“ არიან, ქართველები და ზოგი სხვა ხალხი კი (აშკარად, ფრანგნი/ევროპელები) მხედრული სულისკვეთების - ფლობენ რაინდულ კულტურას და ტრადიციას, თუმცა, სანაცვლოდ, ქართველებს და ევროპელებს არ აქვთ ის სათნოება, რითაც ბიზანტიელები ასერიგ ბრწყინავენ – ფილოსოფიური ტრადიცია. ამ შემთხვევაში, ნიკოლაოზი უფრო მართალი და ამავე დროს უფრო მაღალკულტურულია, ვიდრე უილიამი, რომელსაც არ შეუძლია დაინახოს და დააფასოს უწყვეტი ძველი ბერძნული ფილოსოფიური და თეოლოგიური ტრადიცია, როგორც ბიზანტიელთა ჭეშმარიტი ეროვნული სიქველე. ფართო ინტელექტუალური პერსპექტივის მქონე ნიკოლაოზი ენერგიული და პროგრესული რეფორმატორი იყო, რომელიც ზრუნავდა ხელნაწერების გამრავლებაზე, მოხატვაზე და იბრძოდა ეპოქის თანმდევი ქალთმოძულეობის წინააღმდეგ. მე-12 საუკუნის რამდენიმე ქართული აპოფთეგმატა შეიცავს უტიფარ გნომებს ქალთა შესახებ. ასეთი განწყობები, რასაკვირველია, სერიოზულ პრობლემას წარ მოადგენდა თამარის თვითმპყრობელი ხელისუფლების ლეგიტიმაციისთვის. ნიკოლაოზი მკაცრად ილაშქრებდა „დედათა ბუნების“ – ქალთა სქესის ღირსების დამაკნინებელთა წინააღმდეგ და მათ გაჩუმებისკენ („დაიყავნ პირი“) მოუწოდებდა. გასაკვირი არ არის, რომ სწორედ ასეთი მღვდელმთავარი იქცა თამარის იდეოლოგიურ დასაყრდენად ეკლესიაში.
ნიკოლაოზი ბურდუხან დედოფლის ერთგული მსახური უნდა ყოფილიყო. ჩანს მისი კათალიკოსად აღსაყდრება სამეფო ხელისუფლების მიერ იყო სანქცირებული, რაც სამეფო კარისადმი ნიკოლაოზის განსაკუთრებული ერთგულების მიზეზია. ერთგან იგი ლაპარაკობს, თუ როგორ აიძულა ბურდუხან დედოფალმა (თამარის დედამ) დაერღვია საქართველოს ეკლესიის ერთი ძველი წესი, რომელიც ეპისკოპოსთა სვეტიცხოველში კურთხევას მოითხოვდა. განსახილველ პერიოდში, რუისის კათედრა ბურდუხან დედოფლის მფარველობაში იმყოფებოდა, რომელმაც ნიკოლაოზი აიძულა ტიმოთე მროველი (რუისელი) ეპისკოპოსად რუისშივე ეკურთხა და არა სვეტიცხოველში, საიდანაც ჩანს, რომ იგი იძულებული იყო უსიტყვოდ დამორჩილებოდა სამეფო კარს, მაშინაც კი, როცა მას ერთდროულად უწევდა ძველი წესის შეშლა და საკუთარი სამღვდელმთავრო ღირსების შელახვა, მაგრამ ნიკოლაოზის „სიმდაბლე“, რაზეც „ქართლის ცხოვრებაც“ საუბრობს, სულაც არ ეგუებოდა პატრიარქის როლის დაკნინებას. სვეტიცხოველში საკურთხევლად გამოცხადებული ეპისკოპოსებისგან იგი მოითხოვდა „თავისა და სულისა დადებას სისხლთა დათხევამდის პატრიარქისათვის“.
უილიამ ტვიროსელისა და ნიკოლაოზ კათალიკოსის ქარიზმატული პერსონების სახით, სახეზეა ორი – ლათინი და ქართველი დიდგვაროვანი მღვდელმთავარი, რომელთაც უმაღლესი განათლება ჰქონდათ მიღებული. ერთს პარიზული, მეორეს კი გელათური.
შეიძლება ვიფიქროთ, რომ მათ ერთმანეთი უნდა გადაეკვეთათ, რადგანაც ერთსა და იმავე დროს, ერთსა და იმავე არეალში უწევდათ აქტიური მოღვაწეობა. ასეთი გადაკვეთის შესაძლებლობა უნდა შექმნილიყო იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის ზვრებთან დაკავშირებული საქმისწარმოებისას. ცნობილია, რომ ეს ვენახები ბალდუინ მეოთხემ ქართველთა მონასტერს ჩამოართვა. წმინდა მიწაზე ჩასული ნიკოლაოზის მთავარი მიზანი სწორედ ზვრების დახსნა იყო. შესაბამისად, წმინდა მიწის ამ ერთ-ერთი ყველაზე დიდი და მნიშვნელოვანი მონასტრის უძრავ ქონებასთან დაკავშირებით მას აუცილებლად უნდა ჰქონოდა კომუნიკაცია ბალდუინის ადმინისტრაციასთან, რომელსაც სწორედ უილიამი წარმოადგენდა, რამდენადაც იგი იერუსალიმის სამეფოს შონსოლიე (კანცლერი) იყო. იქნებ, სწორედ ამ კომუნიკაციის შედეგია განხილული ზედმიწევნითი ტერმინოლოგიური თანხვედრები უილიამისა და ნიკოლაოზის ნაწერებში, თუმცა, ქართველთა და ბიზანტიელთა შესახებ არსებული ეს შეხედულებები სტერეოტიპული იყო და სავალდებულო არაა უილიამს ის მაინცადამაინც ნიკოლაოზისაგან ესესხა.
მიყევით ბმულს - ბექა ჭიჭინაძე
